Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 42, 19 October 1922 — KE MELE AME KE KAONA O IA MELE I HAKUIA. [ARTICLE]

KE MELE AME KE KAONA O IA MELE I HAKUIA.

Ka manao nui o ka mea nana i haku, he mele hoaeae (hoouweuwe keia.) Noho no i Puna ka nani me ka mai kai, He halekipa ia na ke ala me ke onaona, Onaona ka maile ka hala o Keaau, Aloha ai no ke kupa o Kaniahiku, Ku mai la ka ua o Nahuuahu kiekie iluna, Hookakano lua i ka la'i o Wahinekapu. Puapuai mai la na leo awahia a ka manu, Na kauna olelo a ka Puulena i ka uka, Kaka'o ka waha o ka ua Nahua i kanahele, I ka i mai no ua lilo o Omaolala ia Panaewa, Heaha no ka hewa ke aiia ka'u hakina, He poo maunu ia na'u i ai a kau i ka laau, Ua pau mai la i ka makapehu o ka uka, Ia kini noho nahele noho pololi o Laa, Manao ae ke ola i ka hakina pua ai a ka manu, He koena ia na ka Naulu i ai a haalele, Ke pane mai la e ho-a-a, ke kona waianuhea, Peulaka u ka hauanu a ka Waiapo, O ka'u hana akamai loa ia o ke konane, He helu ekahi au i ka pulapu i lono oe, O oe no ka ole he maukauka eepakeke, He sela oe nomua he huki kaula kau hana, He pulumi oneki oe no ka papahele, Owau mai no ka haku ka ona o ko'u waiwai, A he wahi aloha, no Puia, I ke onaona ka paia o Puna. O keia mele maluna ae, ua hakuia e kekahi mea okoa, a he olohe haku mele paha ka olelo ana. Aia i ka aina paia aala i ka hala o Puna, i Hawaii, e noho ana kekahi keiki me kona mau makua i ka aina i panaia ka inoa o Makuu, a oiai ua opuu ke kakala o ka moa opio i keia mau la, nolaila ua makaukau no ka lawai'a huki ulua o ka makalae. I kekahi la, ua ike aku la oia i kekahi kaikamahine opio helehelna maemae, ua hihia iho la ka ikoi o kona puuwai i ka hoohihi i keia u'i, aole nae o ia wale no ka i loaa ia haawina, aka o kela u'i pu no kekahi, a iloko o ia hauli lele a ka manao, ua huikau ae la na laauihu o ka moku Kahiki, a hoopaa aku la ka laina ohope i ka niumoe o Kalapana. Ia laua i noho ae ai he kane a he wahine, ua lilo ia i mea oluolu i ko laua manao, a pela no hoi me ka ohana o na aoao elua. Mamuli o ke onawaliwali o ka makuahonowai kane, ua hoi aku la na keiki a noho me ia mau makua. Eia keia manawa o ka aina i na la o ke kohola, a i kaulana hoi ka poe holokahiki, e ku ana na moku i Hilo, Lahaina ame Honolulu nei. I kekahi la, ua hiki aku la kekahi huaka'i hele i Puna, a iloko o ia huaka'i kekahi keiki, ua noho iho la keia poe i Puna no kekahi mau la. I keia noho ana, ua hoaikane iho la keia keiki malihini, me ke keiki kamaaina o Makuu, nana ka wahine, a noho iho la lakou me ka maikai. O keia keiki malihini he mikimiki oia, a e hana ana i na hana apau, a mamuli o ia kulana eleu, ua lilo ia i mea e punahele ai i ka makuakane o ka laua wahine. I kekahi manawa hele pu no keia keiki kamaaina me ke aikane iwaena mahiai, a i kekahi manawa, hele keia keiki kamaaina i ka lawai'a. Iaia e hoi mai ai mai ka lawai'a mai, a no ka mania i ke kai, ke pau no ka ai ana, haule no hiamoe, Mamuli o ia hana a ka hunona, ua lilo ia i mea e hoowahawaha loa ai o keia makuahonowai kane i ka hunona. I kekahi la olelo aku la ka makuakane i ke kaikamahine: "Ikaika no hoi ke aikane a olua i ka mahiai, ola wale ka noho ana o ke kane keia, ina no hoi paha pela ko kane a kaua e noho nei, o ka lawai'a no hoi mai, he hiamoe ka hana o ka la." Mamuli paha o keia mau olelo a ka makua, ua hihia i'o keia u'i o Puna me ke aikane a kana kane, a i ole ia ua lou mua aku no paha ka niau niu o Kalapana i ka malihini, hoohua hoi keia olelo a ka makua: Pa iho ia Kinau, Waiolu wale ka manao; Me he ua liilii la, Me he ua noenoe la. O ka pa a ke Kona e, A ka makani ikaika. Na ia mau olelo paha a ka makua i hoonanako'i loa ae i ka manao o keia kaikamahine. Ia wa no hoi e panepaneku mau ana no hoi keia makuahonowai kane, me ke ano aaka i ka hunona. Me ia ike no nae o keia hunona i ka hana a ka makuakane o kana wahine, aole ia he mea nona e ihaiha ai o kona manao; mai kona wa ike ole, ahiki i kona ike ana i na hana a ka wahine me ke aikane; o ka hopena, ua kaili ae la ke aikane i ka wahine a laua a lilo iaia. I kekahi la ana i hoi aku ai i ka hale, ua hoopuka mai la ua aikane nei i na olelo awaawa i ka i ana mai: "Ku oe a hele mai keia hale aku, aole au wahine oonei, me a'u keia wahine a hooluolu." O ka makuakane o ka wahine kekahi i kokua mahope o keia hunona hou, a no ka nui o na olelo ehaeha i paneia mai imua o kona alo, ua hilahila oia, a haalele aku la i ka hale o ka wahine. O kahi i noho ai o keia ohana, aia i kula aku, aole i kahakai. He aikane no hoi ka keia kaikamahine, aia i kahakai kahi i noho ai me kana kane; ua hoi aku la keia kane a ke aikane a noho pu me laua; eia nae e uwe mau ana ke kane i ke aloha i ka wahine, a mamuli o ia ulu-a o kona noonoo, hooholo iho la oia i kona manao e hele i ka ae'a, i ole e ike aku i ka maka o ka mea aloha, a lohe aku hoi i na olelo hoonioni a ke aikane e pili ana nona ame ka wahine a laua ana i aloha ai. Aole i lilo keia mau hana aloha ole a ka wahine iaia, i mea nona e huhu ai, aka ua nana aku oia i ka wahine me ka puuwai i piha i ke aloha, ame ka makee no kona mau ano maikai, a ua ulu no iloko ona ka manao, na kona makuahonowai

no keia mau hana hoomoemoe, ame keia aikane hulumanu (aikane oiaio ole) wekaweka. Iaia e noho ana me na aikane a laua, ke mau nei ka paa o kona manao e hele i ka ae'a. I kekahi la hele aku la laua i ka lawai'a me ke kane aikane, a loaa no hoi ka i'a, hoi mai la ahiki i ka hale, ho-a ke ahi, pulehu ka i'a a mo'a. Ia lakou nei i makaukau ai e ai, ia wa i hu mai ai ke aloha o ka wahine, na ka waimaka no e hele, hopu iho la i ka i'a a hoopa ae la i ka waha, a waiho hou iho la i ke pa, noho iho la keia nana. I ma la na aikane: "Uumi ke aloha, ai iho a maona kakou, alaila pii aku au iuka e kii i kuu aikane, e hoi mai i kai nei." Olelo aku la ke kane: "Ae, e ai oe a maona aha'i aku oe i wahi i'a na ko aikane, e lawe pu aku oe me keia wahi i'a a'u i hoopa ae nei i ka waha i ka laepoo, a nana hoi e ai aku, ua maona ae la no hoi au i kona aloha, a hui aku oe me ia haawi aku i ke aloha." Pau ka ai ana, liuliu ae la ka wahine e pii e ike i ke aikane. A hala kela, ua hoomakaukau iho la keia kane i kona mau wahi pono apau iloko o ka paiki ili hinuhinu o ia mau la. I ka ike ana mai o ke kane aikane i keia liuliu ona, olelo mai la oia me ka manao aloha i ka laua kane aikane: "He paiki aha keia e hoomakaukau mai nei?" "E hele ana au," wahi ana. "Heaha ka mea e hele ai? Noho iho no kaua a eia no ka kaua wahine o ke aikane a olua. Olelo aku la oia i kona hoa aikane: "Aole paha o kau mea i imi ai a loaa, i kou la kanaka u'i, o ia ka kaua e ai like ai? Ua haalele mai la no ka wahine a kaua ia'u, e aho e hele, anoai o loaa aku no hoi ke kokoolua i ke alahele. "I noho hoi oe a hoi mai kela, haawi aku i ke aloha iaia, eia au ke hele nei, anoai o hoi hou mai no hoi i ka aina nei, hui hou no kakou, a ma ka leka no nae e hui ai." I ka pau ana o keia mau olelo, o kona kaha mai la no ia hele no Hilo, kahi e loaa ai ka moku. Ahiki oia i kahi o ka ohana, ua lohe ka ohana i ko laua kaawale me ka wahine, o kekahi inoa makuahine ka i olelo mai iaia: "Noho iho kaua i Hilo nei, eia iho no ka wahine i ka aina nei, a mai hele oe i Oahu." I aku la keia: "Mai au'a oe ia'u, e hele au e ike i ka huikau o ke kaona e kaulana nei, aia a ko kuu manao a'u i upu ai e hele, he mea hoi wale ia mai no ka aina." Pane mai la kekahi makuakane ohana: "Eia iho no paha ka huikau o ke kaona i kai o Piihonua, kahi e hee ai na pa-lau lena a ka moani, noho iho e ke keiki, o ke kanaka u'i auanei kena e nele ai o ka loaa o ka mea maikai, eia no i na la opio, nolaila mai hele oe e ke keiki, noho iho kaua a aei mai ka nalu ha'i o Kawili, alaila hele aku kaua i ka hehi pueone o Waiolama, hihia aku ka ihu o ke kala ohono i ka upena paouou o Makua, halalaa Puna i ke ahi a ka wahine." He mau olelo hoolanalana keia a keia makuakane, aole nae ia noonoo iloko o ke keiki. I ke ku ana mai o ka moku, ua hoomakaukau iho la oia no ka hele, i ka la holo o ka moku ua kau mai la oia he ohua moku, ahiki oia i Honolulu nei, ike iho la i na mea ana i lohe wale ai no, a me kekahi ohana paha ona, kona hale kamaaina, i upu mai ai e holo i Oahu nei. Iluna nae o ka moku, i hui ai oia me kekahi keiki o Honolulu nei, a hookamaaina. He moku pe'a ka moku o ia mau la, a he mau la, a he pule a oi, alaila ku mai ianei, mamuli o ka loihi o ia mau la, ua hoaikane iho la laua, A ku ka moku i ka uwapo, hoi aku la laua no kahi o keia halekipa hou ona, ianei o Koleaka, kahi noho o kona halekipa o ke ano no o kuaaina, e ike i ka mea hou o keia wahi, ua hele laua e makaikai i ka nunu'a kanaka o ka Nekina, i ka huikau o Polelewa, a ike hoi ia: Nani wale ka pua i Honolulu, Kikiipau nei ke kaona, Pulu i ka hunawai piula, Me ka lihilihi o pua rose. Honi aku au o ke onaona, Ke ala e ma-pu i ka poli, Lawa ae oe a kiekie, Kau i ka hale ipukukui. E kuhi ana no paha oe, Nouka au o ka Lihilou, Ka i no ua ike ae oe, I ko'u helu e kau ana. Pa iho pa ae pa mai, Haalulu ke kahua maika. Iloko o keia mau luhiehu apau, aole ia he mea e kaawale ae ai ke aloha o ka wahine. I ka auwina la Poaono, olelo mai la ke aikane: "E iho paha kaua i kai o Ulakoheo, i ka makeke, ua piha aku la keia la i na kanaka." "Ae, e iho i'o kaua ilaila." Makaukau laua nei, a iho aku la. Ia laua i hiki aku ai, ua hele no hoi na kanaka a popo'i, lohe aku la keia i ka leo oli hoaeae o kekahi mea, aole nae oia nei ike aku i ke kino, no ka mea ua hele a piha pu ia wahi. Ia laua e neenee aku nei imua, ike aku la keia i ka mea e olioli hoaeae nei, he wahi kanaka pilalahi wale mo, he a'ia'i kahi ili, ua anae mae'a nae i ka awa, ike aku la oia i keia wahine i ka hele ana mai me ka huihui i'a a hookomo iho la iloko o ke ie e kau ana ma ke kihi o ke pakaukau a keia kanaka e ku nei e oli, a onou mai la kona lima imua i ke kanaka oli, aole nae keia i ike aku heaha la ia mea. Ia wa i oli hou mai ai ua wahi kanaka nei i keia mau lalani mele: Hele mai kuu aloha la a nui, A Lihue a Kaala la hoi mai, A ka lana i ka wai o Kuene la noho ana, A pule e a Malamanui hoi mai kuu aloha. I ka wa a keia mea e oli nei ua paila mai la ke aloha o ka wahine iloko ona, ke hoonalonalo wale la no oia, ke ike mai la nae ke aikane i kona ano uwe, ninau mai la ke aikane: "Ea, eha oe?" "Aole," wahi ana. "Heaha la ka hoi keia ou a'u e ike aku nei? Me he mea la, ua loaa oe i ka ma'i e uumi nei i ka waimaka." "Aole, e aloha ae ana au i ka wahine a kaua, e noho mai la i ka aina me ke kane hou, o ia ke kumu o ko'u ano-e. Nolaila e hookuu mai hoi oe ia'u e hele ae au e ike i kela kanaka." Hele aku la oia kuai i kela i'a, keia i'a a ku na huihui, o ka uhu, ka anae, ka oio, lawe aku la keia ahiki ma kahi a ke kanaka oli e ku nei, pau no hoi ka ia la oli ana, olelo aku la keia: "Eia ko i'a," hookomo iho la iloko o ke ie, piha i ka i'a, a pane mai

la o Ku (ka inoa o ka mea oli): "Ua nui mai la ka i'a ia oe, he ai kouka o Manoa, e hoi kaua i ko'u wahi?" "Ae," wahi a ianei. Haele aku la laua nei no ka halekuai awa mauka mai o ka makeke a loaa na hili awa, hoi aku la no ke kula o Kahu'a ahiki iuka o Manoa, kahi o kona kamaaina hou e hele pu nei. Ike mai la ko ka hale poe, he malihini, eleu mai la kamaaina, hopu ka moa hana a ku i ka ipuhao, hana no hoi ka i'a, mama ka awa. Oiai nae o Ku e noho nei me kana malihini opiopio, olelo aku la oia ia Ku, kona kamaaina: "Eia ka e ike ana ia Manoa nei, e ole oe ike ana au i keia wahi." "Ae," wahi a kona kamaaina, "ua ike iho la oe i ka hale, i noho a hele mai, ina aole au o ka hale nei, eia no ka wahine a kaua, he hale kipa nou ame a'u, a moe kaua, ike iho la oe e ke aikane, i ka aina i kaulana i ka ua liilii," ia wa i olioli hou mai ai o Ku i keia mele: Kuu wahine i ke kula loa la o Kahu'a, Mai ka ua liilii la o Manoa, Ke lihau mai la i ke aho o ke kuikui, I kuhi no au he ehukai no Mamala, He aina i ka ihu o ka moku, A moku mai ka pawa o ke ao ala ae oe, E ala ae kaua ua ao e-a, Ua puka ka la puka ke kanawai, A puka mai no he mea hilahila, I kaulana ai na lehua i Nuuanu. Oiai o Ku e pa-heahe nei i keia mau lalani mele, ike mai la oia i kana malihini, ua hele a po i ka ula a ninau mai la oia: "Heaha keia ano-e ou e hele nei a halo'i ka wai o ka maka?" "E aloha ae ana au i ka wahine a kaua, e noho mai la i ka aina," wahi a ka malihini. "Aia ihea?" wahi a Ku. "Aia no i Hawaii o Puna." "Alaila no Puna oe?" "Ae, o ko'u wahi ia." "Heaha no hoi ka mea hele pu ole mai me ka wahine i ka huaka'ihele?" "Ua lilo i ke kane hou," wahi a ke aikane, "a no ke aloha i ka wahine, o ia ke kumu o ko'u hele ana mai i Oahu nei a hui iho la kaua. O ko le'a i ke oli, ke kumu o kuu hahai ana mai nei ia oe a halekipa iho la kaua." "Ua hiki," wahi a Ku, "noho iho kaua i Manoa nei, a'o aku au ia oe i ke oli, a ike oe, alaila haku aku au i mele no ka wahine a kaua a paa, alaila oe hoi a ko wahine, ke lohe oia i ke mele ona, o ka laau puhipuhi iho la no ia nana e ho'iho'i mai i ko wahine." Ua noho keia keiki me Ku iuka o Manoa, a'o i ke oli a ike, haku o Ku i keia mele maluna ae, elike me ka moolelo a keia keiki i haha'i ai. O na lalani mua o ke mele e hoike ana no ia i ka u'i ame ke ano maikai o kana wahine, pela no oia i aloha ai, a malalo mai na olelo awaawa a ka makuahonowai ame kahi aikane hulumanu ana, a mawaena, na olelo hoohilahila i kahi punalua aikane, ina aole kana wahine, ina aole oia e ike i ka papa lohi o Apua, a malalo loa no hoi na olelo hoohaahaa no ka punalua, aole oia i kupono i alii no ka moku, aka he kela kona kulana kupono. Mamuli o keia mele i hoi hou ai keia mau mea a noho he kane a he wahine, ahiki i ka uhi ana o kapa eleele, kau ka puaa i ka nuku. KILAU PALI.