Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 44, 2 November 1922 — HE LIILII AWA HE MU'EMU'E NAE HOI KE A-U. [ARTICLE]

HE LIILII AWA HE MU'EMU'E NAE HOI KE A-U.

>r>;(»uion Hanohano; Aloha oc: — N-. ;:o:c Hi-iu walii mamalaolelo e :jo !:j in.'iluiin, i manao iho ai e lioomaikoiko aku iniua o ke lie niau niamalaolelo keia o k;i'u moa i ike a lohe ai. i na r-T. i haioleloia mai e na moho ame - , lioopaa, ame kahi puhikii lunao ka halawai l)eniokarata, r:.r;!araai.*i ma Aala Paka; ma ka n ka Poalua aku nei la 24. Ho nui na mea ano ino i hoopukaj-„ -r.ai e ua wahi Puhikii lunahoon nei, e pili ana' no John H. aohe nae he hoomaikeike mai r.i niea e pili ana no Haalilio. IIV kahunapule io-jio o John H. V\'i«r, a ua lilo io no oia ("\Vise) r.? lunahoohana nui no ka ninau waioiia, no ke koho baloka ana i ke Wkup'-no. o ia hoi, maikai, a me kona kupono ole, o ia hoi, ino, a o ia ka moa ina ka aoao e ae ana he mea !-r»ik.ii no ia o ka rama. Hoaha iho la ko kahi Puhikii v ;»r:iO maluna o kana mea i liookuku mai ai, mawaena o Haalilio :.Tr-o John H. Wise, maluna o ia mea, he waiona? Manao an.a paha ..īa fPaseko) ua oi aku ko Jolin H. \Vi>o ino mamua o ko Haalilio ma"ar:i o keia ninau waiona, i kona kakoo ana ma ka aoao ae? He mau n;ar:ao loa ia. Tna no hoi au e hookuku aku ana i:rua o ke akea elike me ka Pakeko i hana mai ai ma ka halawai o Aal.i. e ike iho ana oukou ka poe apau e noho ana apuni keia paeaimi a penei no ia: 0 John H. Wise, ua kakoo aku r?a. i ka waiona, h-e mea maikai r,o ia ke waiho malie ia aku no, mo kou hoopa ole aku, a mamuli n ko John II. Wise kulana kahunapa!e oiaio, ua ku mai oia nona iho, a hoopa ole aku ia mea he waiona, aole pela o Haalilio elele a na Dewmokarata; o kona poe lioaloha pili paa loa ia, o ka pili o opiuma, Punawai, am« Kai; aole hemo keia poe iaia; eia iho ka hoike ike maka i keia mea i hanaia, o Kapena Paker Waipa. N'n ka mea e pili ana i ka uku :a o John H. Wise, no ia hana ana i "nana ai, pehea la ka ka pono o kokahi lunanui o kekahi hana, e ana ka paha o Pakeko e ha-' r= a wale o Wise me ka ūku ole ia rr ; ai ? Lilo ka paha oia i lunakiai r;.viipo wahi no ana, no kona uku o-o niai? A ina e kohoia aku o:a. CPāseko) i lunanui no ka i'3i "o I'uhikii ana, a hoilioi liou i '•fr 4 ,Jeir3. ame Potugala, a na Maele uku aku iaia, pehea la ia i kona, Epaepa no hoi ka waha o' Ka lalau. ~ No na olelo awahia a ua wahi Puhikii nei no Jolm H. Wise i ua po. !a, i ke hapa ana mai i ka ailiue r> John H. Wise i ke dala a ka poe Hui Uniona I. L. A., o keia kekahi '•ielo lapuwale loa i ike ole ia ka :nua ame ka hope, e hiki mai ana, oiai: aohe he oiaio o ia mau olelo, a malia paha o olelo ae ka poe lioonaikola, heaha ka mea lioopii ole? He mau manao maikai no palia ;n. aole nae pela ka manao o ka mea r hoinoia nei (J. H. Wise) ua hoike mai no o Jolin H. Wise i kona manao ia'u i kuu wa i ninau aku ai, o kana wale no o ka pane ana mai i.'i 'u, e Kamoa; hookuu ia lakou e h.-jn3 elike me ka lakou mea i man:,o ai, ina ma ka aihemu e loaa ai } ka haloka o na kanaka ia lakou, ? ookuu aku ia lakou e hana, aka, ijo kuu man lima nei, ua maemae ia ka hala ole. 1 pane mai oia ia'u (John H. he okoa ka mea nana i ai ka !akou dala o Chas. Holoua, aole r. 3 p ona walaauia, a no ko'u holo ana, walaauia au, aole mao ;>opo iki, owai la keia poe o ka Hui l'mona, na lakou i hele a walaau iio'u; oiai, ike iike no na lala apau aone wahi dala o ka waihona o ka :.-i, eia nae; makemak-e lakou ia'u <" hoouna, e hele i palapala hoohui ko loko hui Uniona, a no ko ikou makemake loa e loaa ona pai&i>ala hoohni, ua ae aku au, a ua -ele aku makou he nui no; a o maua nae ka i ku bona ma ka inoa o ka Hni Uniona, a o Tom Pune« ame a 'u na mea i kakaukua i ka nota aae. ma ke ano o Tom Punee ka peresidena a owau hoi ka puuku o * ka hui, a pela i loaa mai ai ke daJa 0 ka hanako Kepani Yokohamq, Snecie_Bank, a ua uku iho nei maua -pau ia hemahema, aole o ka hui kekahi a o ke dala hea ka i pau "«& 'u a keia poe kanaka e kamailio hoo.punipuni wale nei no e hoino ana Nolaila; e Kamoa: mai pane wale • ku a no ka olelo ana mai hoi o -hi Pukiki o Paseko i ka aihue f - John H. Wis«, a o ia keia mea 'u e hoike aku nei imua o ke ■'iW-a, no keia pilikia oiaio ole, noua komoia ka waha o ke Pu1 'Kii e ka pokipoki. Hc kupaianaha no hoi ka manao *;a o kekahi poe hana kalaiaina ko kuamuamu wale aku no i ka • '.oho o kekahi aoao, me ka liana ole o ia moho i ka lakou moho e -o.kiaka ana, o ia iho la ka mea e 'i mai ai ka baloka o ka poe, i lakou moho. - niea oiaio no paha, aolo no e ka puni mai o kekahi poe nui i": poe, ke lolie aku oe i knhi : halawai kalaiaina, e kahea - pololei oe; a pela wale ei ■-•<aole he i>ololei, he mau mauao

hoino wale iho 110 uia ke ano ailiemu. E na makamaka ame na hoaloha, ke hoolauna hou aku nei no au imua 0 oukou apuni ka paeaina, aia, imua k o oukou ka pono o keia uinau elele e lawe ai a noonoo me ke akahele, 1 ka mea kupono nau e koho ai i ka la 7 o I\ovemaba e hiki mai ana. Mamua, e holo mau ana o Kuhio ame Likana, e puka mau ana no hoi o Kuhio, me na olelo ino hoonaikola «a na' kanaka Hawaii ponoi no iaia, a haule no hoi o Likana, a ua paaia ia kulana e ke kanaka i na makahiki loihi a i keia la ke holo nei 0 John H. Wise, ame Haalilio, no John H. Wise hoi, ke holo nei oia me kona manao paa, ina oia e puka 1 elele i keia kau, e koho ana no oia i kakauolelo Hawaii kana, a o Haalilio hoi, ina oia e puka ana, he haole ana kana kakauolelo, oia hoi ka hunona ponoi a Firia Kiaaina mua, ka mea ponoi no nana i olelo i .Wakinekona, o ka lahui k'anaka ponoi o Hawaii, he Nika, a oia poe no ka poe nana e koho mau mai nei ia Likana. Aole keia he mau olelo e hoopunipuni aku ana ia oukou, i koho ole aku oukou ia Haalilio, aole loa, aka i makemake oukou i kela haole hoi'no ia oe i ka Nika, a noho aku i kakauolelo na Haalilio i Wakinekona, alaila, aole kakou i maopopo iki i ka mea a keia haole e hana aku ai mao, oiai; he mana piha kona elike me ko ka elele i ka wa a ka elele e kaawale ai mailaila mai, o ko ia la hana no ia elike me kana i manao ai, oiai; nana ponoi no i koi ia Haalilio e holo elele, a puka alaila koho mai iaia i iiakauolelo nana, a nana e hana ka hana mao. O ka mea nui wale no o keia hana, o ia hoi o ka loaa o ke kanaka makaukau, a naauao, aole keia he hana ninau pinepine ia, aki nae; e nhiau mau ia ana no oe, ka elele, ma na ninau liilii, ahiki aku ma kekahi mau ninau ano nui, aia ilailn ka poino, a o ia poino ka mea i mak«makeia ai, i mea makaukau, a lawa i ka hoomaopopo ana i na moolela oiaio o keia laliui kanaka, a no ka mea; aia no he la e kaheaia mai ai oe, e pane i kekahi mau mea ano nui imua o na komite Teritore.

Nana aku i kekahi mau moolelo o Kuhio i koua ninauia ana, a ku ai oia e haiolelo imua o na komitc 110 ua mea e pili ana i ke kuauhau alii; a ma ia haiolelo ana a Kuhio, i ikeia ai oia lie kanaka naauao, e na lehulehu i piha ae e hoolohe iaia, a niamuli hoi o kela mau ninau i hoino ia ai kakou' 'e Alika Lopikaua, i ka lahui molowa, palaualelo, hupo, aole 110 koiia naaupo maoli; aka, ua nele oia i ka hoomaopopo ana ma ia mahele, a lieaha ka kakou i lolie ai? Na John H. Wiso hoi i pane ua mau ninau la a lakou na komite, me ka hoohakalia ole ia iho. Nolaila; aia ka hoi a loaa ka kakou kanaka naauao, makaukau a hoomopopo i na mea e pili ana i ke ano o ka noho aupuni ana, ame na moolelo o ka lahui kanaka o ua aupuni la, alaila, i mea i ioaa. ole aku ko John 11. Wise ike, a makaukau, ka kakou e lioohupo ai ma ke koho ana aku, he keu maoli no kakou a ka lahui kameha'i nui wale. aole keia he luina huki hae, e kii hou ai a lawe mai a Kamaki Kuea liuki ae, malia paha; o loaa ia R. Ahuna, he inanawa maikai e kelepona aku ai, ia Haalilio kupunakane o keia hoi hou mai a holo pu a Kalalau, a loaa ka hae, a hoi ae a Kawaihae huki, he hana maikai no ia. E Hawaii lahui, o oukou ka i e hoonaauaoia maluna 0 keia ninau; a malia paha, o olelo ae oukou; o ua ike no makou i ka mea e hana ai; ke hoole aku nei au aole, he oki loa maoli no; o ka hopmokuahana ka oukou i ike ai, ku-e aoao aole nana a ke kanaka kupono, o ka oukou mea e manao nei, e hoohakaka i ke kanaka me ke kanaka, aole nae he ike iho, aole he like o ka huahelu 1 me ka 2, ke 3 a pela wale aku me ka olelo pu ilio, e holo elele ana oia a, ina aole oia e puka i elele, alaila e holo aku ana oia i moho Meia, ku-e i ka Meia' John Wilsofi, ka Meia ponoi a Likana Eliwai, a o ka nahaha mai no ia o ien i ka poe wawahi aoao, ua loaa iho nei hoi ka makou moo wawahi aoao, eia iho ke poalo nei me he alae leo puu hooweliweli la, aole no nae e ka ana ia ha'i; e ka ana no i ke kino, a no ka mea, he akua ai kahu a John H. Wis'e ma Aala Paka. E i hoi ka'u o Likana Eliwai; i hoolohe aku ko'u hana i kana mau olelo, e olelo mai ana i kela po Poalua, ike iho la au ke noho pouliuli nei no ka oia, i na hana i hanaia iloko o keia mau makahiki h-e 14, ana i holo moho elele ai, a ina oia e maopopo mua; aole au i manao, e ae ana oia e pii e haiolelo mai, e kakoo ana ia Haaliiio, a koi mai 1 ka leliulehu e kakoo aku ia Haalilio, ina paha ua hoolalau 6ia, elike me ka makou wahi taata hulu me'ome'o. Moakaka loa ka hoi na huaolelo a Ah Nee, o ka hiu ana mai imua o ke akea, ma kela po haiolelo ai a penei: <{ E manao ana paha oukou, e kakoo" nna o Norman K. Lyman ia Joh'n H. Wise, eliKo me kana i olelo ae ni, mahopo iho o kona haule ana e k.nkoo a»n oia ia John H. Wieo." Nothing (loing, o keia mau olelo a komo pouo ana iloko o ka pahu kani

o ko'u mau pepeiao, he nie'u hoi kau, iu wa koke no au i- liolahola ae ai i ka hooniaopopo iloko o ko'u noonoo, a pae ana no ka leo o kahi keiki a losepa i ka i ana mai: "O ka mea e lianaia ma kalii malu, e hoikeia no ia ma ke akea, aole no hoi o kahi akea a lohe mai i ke a'o; 0 ka hele ka hoi ia a o ka puni wale ae no koe o Oahu nei i ke kipehi 1-epo ia, a ua hiki no; lie lohe wale no, a akahi no ka ike maka. O ka laukea maalea hoi o ka hana ana mai, no ke kahi'o paha; lie lii-o mai hoi kau, kohu kamalii, ka lele mao mao; b ka,mea no paha ia i nuku ai i ka wahine a ke'lii J. K. Kalanianaole, pehea auanei i nuku wale ai no me ka hana ole ia aku e keia wahine, a pau ana ko ia nei kee iaia la i ke kamailio ia, a e laa ke kanawai hoopulapula, i kinohi. 1 O keia laukea ponoi no ke liki ana me ka hooiaio ana, he kanawai maikai loa keia, a mahope iho o ka hooholo lokahi ana o N. K. Lyman ma a holo, me ka maikai, kakauinoa ponoi no o Makake kiaaina, ame keia laukea kakauolelo, "ho ke apono ana i ka maikai o ke kanawai hoopulapula, a i keia mau la, no ka makemake i ka baloka o na lahui e i komo ole iloko o keia kanawai, nolaila; hoino ai i ka kanawai maikai. Ua like loa no keia inau kanaka elua a'u e ike nei; o Norman K. Lyman ame laukea, no ka makemake baloka, hele a olelo he kanawai ino, ua kanawai la, me ke ku-e pu ana ia John H. Wise, ka makuakane o ua bila kanawai la, oiai; oia e holo moho ana, me ka manao paha, he mea ia no Wis« e haule ai, he mau manao palaueka wale no ia oiai; o keia poe kanaka a ekolu, imua like lakou o keia kanawai, i kawa. o ka ahaolelo he Senatoa o John H. Wise, a lie . lunamakaainan'a hoi o Lyman, i ka wa o ke kanawai e lawelaweia ana imua o ka ahaolelo, aole loa he wahi a Laimana i ku aku ai a ku-e i ke kino maoli o ke kanawai, ma ka hoololi, a i ole ia ma ka pakui ana paha, i mau pauku e olelo ana, elike me kana e hoopunipuni ai i na kanaka, i ka ino o ke kanawai hoopulapula.

Ua olelo ae oia ma kana walii i haiolelo ai, e hookaawaleia no ko Hawaii mau aina no ko Hawaii poe kanaka, a pela ko Maui, Oahu, Kauai, Molokai, ame Lanai, a pela wale aku; aole loa a Laimana wahi hoohalahala iki, n olelo iho he ino la hoi ke kanawai aole loa, aia nae aliiki i ka wa i holo wae inoho ilio nei, oiai o J. 11. Wiae ka moa nana ua kanāwai la, a i walii e huliu ai ka poe Pukiki aine na lahui e ae ia J. H. Wise, pela iho Ja keia hoino i hoea mai ai, a pela pu no hoi me laukea maalea no hoi ka manao ana pela e aihemu ai, i loaa ka baloka, o na kanaka, me na wahine koho haloka. Aole loa pela ka John 11. Wise kalaiaina ana, he maemae maoli no, aole loa he olelo hoino i kela, anie keia, me ka manao pela e loaa mai ai ka baloka o ka poe; aole loa mamua pono ih ola no oia o kakou kahi i paaua like ai, ahiki i kona waeia ana ae la, a o ka mea oi, loa aku, o ke aloha, o ka loaa ana iaia o ka wae ia ana, oiai oia iluna o kona moe me ka nawaliwali, ka poino hoi a ka poe manaoino i kukala lioonaikola aku ai, ine keia mau mamalaolelo o ke aloha ole, i pane ponoi mai ai mamua o'u. E Kamoa; heaha mai nei lioi keia 0 John H. Wise? Pane aku nei no hoi au. I kealia hoi? ma'i loa oia, aohe maopopo o kona ola, Lele ae la ko'u oili, a pii aku ilaila i pii aku ko'u hana, e noho mai ana kela ua hololiolo kaa iho a hoi ae iluna o ka moe, a ku ana au a pane kela heaha kau mea hou? Pane no hoi au aia ko make iwaho kahi e olelo hele ia la, ei nae ke ku-e nei ka mea a'u e nana aku nei 1 ka mea a'u i lohe mai nei; ko ia la i mai la no ia he enemi ia e hole ana ia e olelo i emi mai ka manaolana o ka poe no'u, a olelo hou mai la kela ia'u, heaha la lioi 0 ka make lioi ka ka enemi a o ke Akua hoi a kqua e pule nei he ola a he mea oiaio loa io ia. O kekahi olelo palaueka loa e haiolelo ia nei, e na moho Demokarata, i ke kakoo o ka poe kuonoono ia John H. Wi§e, he oiaio no nae ia mahope mai nei ko lakou kakoo ana ia J. H. Wise, i moho na lakou, oiai oia iluna o kona moe ma'i, mamua iki iho o ka wa aole oia i ma'i he nui no ka poe ku-e iaia e imi, ana i ka pono o ko lakou manao iloko o na moho Repubalika 3, a mamuli o ko Baldwin paakiki loa ahiki 1 ko lakou ae like ana a o ia ko lakou haawi ana i ko lakou hilinai iluna o J. H. Wise, a ke manao nei ka poe aihemu, e olelo hele ai ina e puka ana o J. H. Wise e hana ana oia i ka makemake o ka poe waiwai, he inau olelo palaualelo loa ia o ka hana a ka elele, he hana i ka hana a ka ahaolelo e hooholo ai, pela no o Haalilio, ina no oia e puka ana o ka hana no ia, aole mawaho ae, a ina e hana ana oia i keka/ii hana e ae, maAvaho o ka ka ahaolelo i hana ole ai, e hoihoi hou ia mai ana no ka ahaolelo o Ameiika ia hana ihope nei na koonei ahaolelo e hana hou a pono alaila hoouna hou aku ilaila. Nolaila e na kanaka Hawaii oiaio apau, ame na wahine Hawaii, ina paha ua hiki aku kekahi poe kipi a hoohulihuli ia oukou, ka poe i hana pu iho nei me Laimana a i ole o Laimana no paha, mai noho oukou

a hoolohe no ia mau hana, e hoea mai ana maluna o lakou ke nana pono ia nei ia poe, ua loaa no na-e lakou ame Laimana i keia Poaono ihō nei, he mau olelo kipi kekahi i hana aelike ia, ma kahi o Mary Haaheo, ma ke kihi o ke alanui Opiopio malaila kekahi ahaaina i hanaia ai, i piha i na wahine kipi, i hui pu ia me kekahi mau kane no luna mai o Kalawahine, Papakolea ame Makiki kekahi poe ame ko Waikiki poe kekahi e ike ana no nae i ka hope o ia hana, mahope iho o ka pau ana o keia koho nui e liiki mai | ana. Nolaila, aole e nele ana ko lakou loaa a hui aku no me ka hoomaalo ole mai, a i ole lioike ae paha i na komite i kohoia, a haule e okiia ana lakou mai ka aoao aku, ame ke kalapu o kela mahele keia mahele, malalo o ka Repubalika, he wahi hana keia i hoolalaia e ka poe makee i ka pono o ka aoao, a oiai e lioao ana ka adao e hana i ka liana me ke kanaka makua, ma keia mua aku, no ke koho aupuni kulanakauhale, ame kalana e hiki mai ana i keia makahiki ae. Nolaila e na hoaloha e hoi mai, mai nuha oukou, hoi mai a hoomanawanui like ae no ka po'no o ka aoao ame na moho o ka aoao, a e koho i ka moho a kakou no ka pono nui e hiki ana o ia o Jhon H. Wise ke kiai oihana no kela keia, e ku like ana a liana akahi no au a ike maka eia ka ma ona la e loaa nei ka haua e noi nei iloko o k-e komite kuwaena o ka aoao oiai oia pu kekahi ilaila, U oia ka ke kumu ohumu o kekahi poe iaia, no ka lilo i kekahi, a nele kekahi, o ka nulia no ia ke ike maka nei hoi au i keia mau la. Nolaila ke hooki nei au me ka mahalo a nui ia oukou e o'u mau hoa i hoomanawanui like ai'iloko o ka aoao me ka nele ame ka liune, a ke hoomaikai nei au i ka lunahooponopono o ke kilohana kou mahalo a nui ame na keiki o ka papapa'i pu a ke pule nei au i ke Akua o na .manaoino apau nana e hookaawale aku mai ka molio J. H. Wise ae, o ia ka'u pule ma ka inoa o lesu Kristo, Amena. C. K. KEALOHA,