Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 44, 2 November 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moauia-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

•'Heaha ia manu a olua i ike mai la:" wahi a Ahiki i ninau aku ai. "He io," wahi a Pakui ma," aia ]a ke !ele la i ke alo kahawai, makai nei o kakou. "He io ka manu, o ke aewa poipu ka lani kona kahua heih«i, he manu ia aohe lala kau ole, kau no i ka lala maka kau no i ka lala maloo." "'līe kino kanaka hoi ka kakou i :ke like aku nei, eia ka hoi ua kahnli ae la i manu," wahi a Ahiki. "Mai kinohi mai no ka hoopahulu a ka po ahiki no i keia huakai a kakou o ka hele aku hoi keia o ka Jona, o ka ho-aiki mai hoi ka keia Puukahuahua i ke alanui, a o ke kumu kukui iho la kahi c kiei mai ai," wahi s Nihiole. ''Eoi kakou, ke ike ae la no kakou apau i ka makahelei mamua o ke al.inui hc huakai paoa keia, aohe mea 3oaa, malo'elo'e liewa na au e k* alii." wahi a Paku'i. ••Aole paha o ka hoopahulu a ka alawa maka, o ia ka mea nana e okipu i ka kakou huakai, anoai no hoi he hana ka keia hiona o ko kakou maopopo ole i ke ano, ame ka hana a keia kino papalua, ho aku kakon imua, ahiki i ka pahuhopu o kakou huakai," wahi a Ahiki. A holo keia manao iwaena o lakou eu ae la ke Konohiki me kona mau hoa no Waihi ka pahu hopu. Ahiki lakou i kahi o kamaaina, pa kahea a ka leo o ke kalukalu, ia wa i ike mai ai na mea apau, aole ka keia he poe no ka waapae, aka o ko lakou Konohiki no, a lakou i olelo ai he alii puuwai oluolu, a aloha kanaka hoi. I ka ike ana o na makaainana o kana aikane, ua eleu mai la na mea apan ma ka hoomakaukau ana i na meaai, ma ka lakou malihini, a elike ro hoi me ka noho ana o ka uka waiahuln, pela no ka makaukāu i na meaai o ke kuahiwi. Mamua o ka hoonoho ana o na nieaai na ke alii, ike aku la na ka- t naka i keia mea e hele mai ana i kila "iiamao,' me ka āuamo i'ka a-i. (< He kanaka ae hoi keia!" wahi a ka !eo hooho a ke anaina, ei ae me ka auamo no i ka a-o, me na' heihui a'i pu ia e hele mai nei." "Anoai o kuu kanaka paha, no ka mea, haalele aku nei no makou ■aia i ka liale, nana ia aku," wahi a ke Konohiki. I ke kokoke ana mai o Kamaio, ike aku la na mea apau o ka aipunpuu io no a ke alii. Mikaukau ka papaaina, noho iho 'a Konohiki me kona mau hoa e ai. a i ka maona ana, haule iho •a nar.ea. Oiai he mea nui na alii, a eia hoi ke r.c>ho nei me kona mau hoa, ua muia mai la na kanaka ia ahiahi i ke n'o o ke Konohiki, a o na le'a-. ]e'a hoohauoli no ka mea nui o ke alo alii. la Ahiki ma e nanea nei i ka: Han hula le'a a ka ua i ka laau, Haa hoonanea i ka maka o ke aalii, He a!ii ka ohu i ke poo o Hanalei, He inau mahoe hoopai ua no Hihimanu e, I ma'nuahi la hoi ia la nalo ka ihi, Kr h.oopeepee mai la i Peekaua a, 0 maua no la e. A hala keia po, i ke ao ana ae, ke rraau !a na walii hoahele o ke Konohiki i kauhale, o ke ake no ka manao e ike aku lakou i ka mea a iakou e imi nei, he ole nae ka ike. Aia no ka hoi i ke ahiahi, a ua -i'o no hoi kahi a ke Konohiki e ; oho r.ei. i wahi piha mau i na ahir.h"; rij.au. 1 kn piha ana o ke anahōlu a ke Kor.oViki i noho ai i Waihi, ua hoi inai ;a ke Konohiki a noho i Mauna-i-ili. O ka maau no hoi ka na wahi hoai kauhale, a e nana ai i ka mea a lakon e imi nei. aia no ka hoi hale i kT ahiahi. Po iho la no hoi, na r,a"c : o ke aloalii, hala ae ana ua 3a. peia aku ana. O : noho a hala ke anahulu, ia iva i makaukan ai ke Konohiki me koea mau hoa no ka hele ana i i.ahi e noho ia ana e ke kanaka. Haalele lakou nei ia Maunawili ?. o Kailua ka pahu hopu, ahiki nae ]-.kou nei i ka manawai o Makawao, 5 uli mai la ke Konohiki a ninau r-.ai la i kona mau hoa: "Pehea <fuka o Kapaliku, ame Makav?ao?" Tano mai la o Nihiole: "Ua pau ia mau wahi ia'u i ka heleia, aohe kanaka o kela uka e waiho mai la, tia pau hoi paha ia wahi ia'u i ka • eleia. a hookahi no mea nani olaj'a 3a o Kipu, i ka hale mau akua, aia i kela kanoa e woiha mai la la, aia īlaila k.- , ' ' ku ai o ua hale la." "A:a lu- ! *a hale, ku no ka hale. nolio .. .auaka, ao'u-e hale a ke akua i ako r.i a paa no ke kar.aka ka hale, aia no a hele ke kana- i ka, eiaila memahema noho ke | akna," vahi a ke Konohiki. | 4 *Xolai!a e pii wale kakou ma ke j :a mau wahi akn, anoai eia i keia i/ka ua k:;ki la, :i he keiki kino j).;pama paha, nolaila i hiki ai iaia,

ke hana i keia mea, a i hoolohe ai hoi ke akua iaia; nolaila e hele hoi kakou a ike pono i ka hale mauakua a ia nei e olelo nei." I ka ike ana o Nihiole, ua paa ka manao o ke Konohiki, e hele e ikemaka ia uka mehameha kanaka ole. Hoolau kanaka i ka leo o ka manu, Ka aka hehe a ka manu o ka ohai, E kuhi ana paha ia'u he u'a, He u'a he opua hoohaehae na ka Naulu, Ke kuehu mai la i ke kula pili, Pipipili aku maua me ko'u hoa, Koo ole i ka wehe a ke Hoolua, Nolaila aohe mea nana o mawehe ae i ka manaopaa o ke Konohiki e hele i ka uka waiahulu o Makawao, nolaila hoeu ae la kai no ke alahele e hiki aku ai ilaila. Ia lakou nei e hele nei i ke ala, ke ninau mai nei lakou ia Nihiole; "Aia mahea ke ala e hiki aku ai [kakou i ua hale nei au i ike ai?" | "Hele aku," wahi a Nihiole, "o ke ala no keia a kakou e hele nei, ahiki nae kakou iluna o kela kualapa e kauhuhu mai la, alaila iftina iho kakou ialalo, he honua aina maikai, aia ilaila, ua hale la kahi i ku ai. "Ahiki kakou i kela kualapa, ilaila au e noho ai, a o oukou ke hele aku i ua hale la, ua lawa hoi ko'u weliweli i ka ike mua ana i kinolii." Mamuli o keia mau olelo a Nihiole, ua lilo ia i mea no ke Konohiki e aka ai ; no keia aka o ke Konohiki, ua olelo hou mai la o Nihiole, o ka wa keia ou e aka mai ai ia'u, a ike pono aku oe, haalulu ko papaauwae'i ka maka'u, a aka aku hoi au ia oe. "Iluna nei no au e noho aku ai, a ike aku au ia oukou e naholo mai ana i ke kula, i ka po'ipo'i pulelehua, nolaila aole au e puni i ka oukou koi, no ka mea ua ai e ana hoi au i kena wahi. "Maanei iho no kaua e ke Kono* kiki ma ke kala mehana, a hoi aku i ka poli o Kailua, ei aku no ua la e loaa ai oia ia kaua. "Anoai no hoi paha.ua niokapu ke kanaka, palama ia i ke kapn akua, apau ia mau la, puka ae iwalio loaa ia kaua, i ke aheahe wale no ia la. Pehea oe i keia e kuu Haku?" "Aole au i ka haiki. E uwai no au a mamao," wahi a Ahiki, o i ia mai hoi auanei kaua, he pale i lea leo o ka lani a kaua, a loaa hoi ko kaua hewa e waia ai kahi inoa i ke alo alii, Nolaila e kuu hoa uhaiaholo o ke ala hoomanawanui, a loaa ka hoi kuu ka luhi, noho kaua ai i ka mea i luhi ai, aohe mea nana e hoonioni, a kau na poo o kaua i ka uluna o Welehu ka malama." Mamuli o ka inaikai o na olelo a ke Konohiki, ua ano hooku'iheia ka manao o Nihiole, a olelo mai la oia i ke Konohiki: <T Heaha la hai, hele aku paha hoi kaua imua, ua aloha aku la hoi au ia leo ou e kuu lani, a e huikala mai oe i ka'u mau olelo kikoola i kou kulana, o ke ano iho la paha ia o ke kuaaina la, a ia oe no au e pono ai, i ka nui o kou makee kanaka."

Apau keia mau kuka'iolelo ana, hoomaka hou aku la lakou e helo nomua, me kela manao peki hope no iloko o Nihiole. A hala ke kualapa mua, me na alu kahawai, pii aku la lakou a kau i ke kualapa, e nana iho ai ialalo 0 Makawao, ia lakou nei i hiki ai ilaila, ike iho la lakou i keia hale nui e ku ana iialo o kekahi halua maikai, a palahalaha no hoi ke nana iho. Huli mai la ke Konohiki, a ninau mai la ia Nihiole: "0 ua hale akua nei kela au i olelo mai nei ia makou I'' "Ae," wahi a Nihiole, "o ia "kela". "E iho kakou a ikemgika, anoai no kou hookahi ke kumu o kou maka'u, ua lehulehu hoi kakou." "Heaha la hoi, ho aku hoi paha kakou i ka ikemaka o oukou," wahi a Nihiole. Iho aku la lakou, ahiki ilalo hoI nua, hookokoke aku la lakou i ka hal«, pili aku la ma ka hakala e hoolohe ai i ka hamumumu mai owaho, he ole nae ka lohe aku o lakou nei. A liuliu, lohe aku ' lakou apau 1 ke kunu ana mai kekahi mea iloko o ka, hale, nolaila olelo ae la ke Konohiki i kona hoa: "Ile kanaka no hoi ha, ke kunu mai la!" 0 ke Konohiki no mamua, a ku ana i ka puka, ike aku la oia i keia luahine palupalu, he helehelena pupuka e okuu ana iluna. 1 ka malu ana aku o ke aka o ke Konohiki ma ka puka, ea ae la na maka o ka luahine iluna, a nana mai la ia Ahiki, aloha aku la ke Konohiki i ke kamaaina, aloha mai la no hoi ua kamaaina nei. Ke nana aku nei o Ahiki i ka h-e--lehelena o keia makuahine kamaaina, aohe ke kohu o Hanunanuna, puiwa ka manu eena i ke kanaka, a ke noonoo la ke Konohiki iloko ona, oia nei paha ka hope loa i hanaia ai ao e. Eia nae kana e pahaohao ana, o ka leo i haawi mai ai i ke aloha, he oi aku ka palupalu o ka leo me ne mea la, aia no 1 na la kanaka n.nkua, a no keia ano pahaohao iloko ona, ninau aku la oia: "Aia ka hoi ihea kanaka o ko oukou halef" "Aohe kanaka o ko makou hale, owau wale nōl" "Auwe no ka hoi e ; alaila nau

no e imi i kou ola o ka noho ana i | keia uka mehameha? I "Ae," wahi a ka makuahine. I "Ina hoi ha pela, e hoi kaua ij ko'u wahi, na'u oe e malama i makuahine no'u." "Auwe no ka hoi e! Lokomaikai maoli oe e ka malihini," wahi a Niula, "aole paha o ka ha'i luahine, oia kau e malama ai, a waia iho kou inoa i ka malama i ka ha'i luahine." "O ha'i hea hoi?" wahi a Ahiki, "a lawe ka hoi au ia oe i makuahine hookama no'u, he kahi hoi ka makua i loaa i ka la hookahi, heaha auanei ia olelo? "Ua loaa kau keiki owau, nolaila owau kou mea nana e malama, hoomaha iho kahi kino palupalu, na'u ka hana i na mea apau e ai | kaua'.'' Nana mai la o Niula i ka helehelena u'i ©piopio o keia kanaka, ame ka palupalu o na olelo, me ka mahalo iloko ona, ia wa i ulu ae ai kekahi manao iaia me ka i ana iho, "me he mea la ua ike mua no au i keia keiki, a ihea la kuu wahi i. ike ai?" Olelo mai la o Niula ia Ahiki: '' Maloko mai me ou hoahele, a noho ae ma ka nu'a moena." Komo aku la lakou nei, a noho iho la. "U," wahi a Niula, "U'i no ke kanaka maikai no na olelo, hookahi no ka hoi la o ka pomaikai, loaa ana ka'u keiki o oe, ua pau ka luhi ia ha'i, a na'u paha auanei ka loaa." "Ae, nan e ai ; na ka mea ola," wahi a Ahiki, "oiai ua ohi no ka po i ko'u mau hanaukama, a noho makua ole, a no ko*ū ike hoi, o oe wale no, aohe keiki nolaila lawe hoi au ia oe i makua no'u, pela au i manao ai e noho pu kaua." "Heaha la hoi," wahi a Niula, "ua makua iho la a keiki°alia nae hoi au e hoi me oe e noho ai, a hoihoiia mai kuu wahi opeope." "Aia ihea kahi i waiho ai?" wahi a Ahiki. "Aia no i kuu hoa noho o keia uka, a nana no e hoihoi mai. Aia ihea kahi 'i hele ai o kou hoa nolio?" wahi a Ahiki. Aia i ka auwe aina," wahi a Niula. (Aole i pau.)