Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 46, 16 November 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

Nupepa kuokoa Honolulu. T. H. Poaha Novemapa 16. 1922

He Aoao Keia a Hookaawaleia no na manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISANA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke Kakauolelo.

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo

JOHN H. WISE

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila o loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e @i i ke Komisina no na mea like o@ i makemakeia e ninau mai.

 

ELA MAI KEKAHI MAU LAAU KUPELE A NA KUPUNA

He mau laau haule ole keia i na kupuna o kakou i hala aku i ka po, a ku iho la kakou i hala aku i ka po, a  ku iho i na ike a na kupuna o ka hooponopono ana i ke ola ohana ana. Ma Keia mahele, a o ia no hoi ka mahele o ke kahuna lapaau, e pili koke ae ana me ke kahuna o ke Akua, a kahunapule hoi i keia wa, ke poo o na kahuna apau. Ua hele like keia mau kahuna o kekahi mamua o kekahi; pela keia olelo i puka ae ai: "Pau aku la no ka kahuna poo hana, kono mai ka laau a ke kahuna lapaau."

            Ua lawelawe nui ia keia ano lapaau ma ka wa kahiko no ka hoomomona ana i ke kino nawaliwali, mai ke kanaka kiekie a i ke kanaka haahaa loa iloko o ka aina, eia iho ua mau apana lako ai nei e momona ai ke kino:

1. Aweoweo, ka lau@hua ame ka ili o ke kumu.

2. Ka hinahina

3. Kookoolau.

4. Moa holokula.

5. Kakalaioa.

6. Kaunaoa pehu

7. Alaalawainui.

8. Popolo âme ke ihiawa (ihiulaula.

9. Liko ohia.

10. Pau o Hiiaka.

11. Noni, papa âme kona hua.

            Ka hana ana: E lawe i na laau @@ i makemake ai e hana, hookomo ike Koko o ka poi uwala a hanai aku @@ke me ka hiki ke loaa ma na hoak@@a malalo nei:

            Eha kumu hinahina, hookahi e lawe mai me ka lau me ka kumu; ihiwa, @ua noni oo a pala paha; aweoweo, @@ me ka ili o ka mole, a hookahi piha poholima lau popolo. E ku'i kela mau laau a aeae loa, a-u iloko o ka wai kupono, kalana a maikai, alaila.. e popo ka uwala i ka wa wela a ho-o i ka umeke, hana a puka ka popo uwala iwaena, ninini iho ka laau iloko o' is puka, pani ka popo uwala a paa iloko o ka umeke a @maa@ili, hoowali a ai ia umeke a pau @pono ka ai; hookomo hou no ka ai @@a. Ke pau keia mau umeke elua, o ka hoona-ha wale no ka hopena me ka apu kowali no kela mau umekea@  o ka ai ia ana e waiho la maloko o ka opu.

            Ina he nae ka ma'i ea a paaoao paina. paa ke lepo, alaila, in a loaa ka moa nahele, papaa ohia a liko ohia paja me ke kookoolau, hanai @@ke me na kuhikuhi o ka papalaaumaluna me ka haule ole o ka ala-alawainui puakai, ke ihi ula, polo, a me ka hua noni.

            O ke koena aku o na laau, na kela ! me keia e lawe a hana iho me ke @@@pono elike me ia i hoikeia maunalua @ me ka hoomaopopo mau o kauwa!ia ka honua maikai e kukulu ai o keia Lana kupele.

Laau Kupele o na Keiki

            Ka lau me ka mu'o kakalaioa, hu@amoa holokula. pa'u o Hiiaka, ku'i a @waii. komo iloko o ka umeke uwala, hanai aku. Ina e na-ha, pau ka hanai ana; in a paa, hanai no elike me mamua.

           

            Ua piha ike me ka makaukau lapaau na kupuna o kakou i hala i ka @po: ko lakou imi ana a loaa, ka hoomaopopo ana i na loina o ka hana. ame na kulana like ole o ka ma'i e hoike ae ana i ka pa ana 'ku i ka @laau. Aole o ia wale, me na mea hana o ke ano e kaunui ai o ka hana. lakou i lawelawe aku ai i na ma'i; e laa ka hoopuloulou ana e olelo a e hana mau ia nei e na ohana o keia au. I na kupuna hoi, he puholoholo ka olelo ana. A pela no me ka hahano ana. He nui ka ike o ke lalama ana o ka noonoo a loaa keia pauma hawaii. Ke nana aku kakou ma keia mau la, a nana anu ihope ano koliuliu, e ikeia aku ana ke palai-e o na hana ma o ke ku mai @o o ka halau o na laau me kona maa puke a hamama i ke ao ame ke po. oia no na kuahiwi, na kualono; @@ puu ame na awawa, a pela me ka moana. Ma keia mau wahi i laoaa ai ka lakou laau me ke kumu @@ai ole. i kulike ole hoi me ko keia aku neo nei, iloko o na halehuai @aau i laikiniia.

            Ua oi aku a palai-e o ka imi ana !! ke ola ma ka lapaau ana ia mau la, malalo o keia kumu: aole he ukuia o na kauka lapaau elike me ko keia wa. Ola, a ola ole, e ukuia ana no ke kauka. A o kekahi maopopo a maopopo ole ke kauka i ke ano o kou ma'i e lawelawe ana no oia ia oe ma ka hoao ana me na laau. A ua manaoia malaila ke hapanui o ka pilikia o ka lahui. Oi loa aku hoi ka maopopo ole i ka namuia mai, haawi hewaia ka laau i ka ma'i i kulike ole me ka kuhikuhi a ke kauka.

            Ma keia wahi la i manaoia ai he mea pono ka hoouna hou ana i mau koiki Hawaii opio no na ike kauka lapaau o keia au hou. Ke nana ae ma kekahi aoao, he mea pono i na kupuna mea moopuna i kahi humahuma ike laau ame ka lapaau ana no ka pono o ka ohana a me na hoaloa. E pau kela ano huina i na mea maikai no ka ohana, i ka ohana. Mai hana elike me ka lehulehu o na kupuna imi waiwai o na la ulu moku o hawaii nei malalo mai o hookahi haneri ma-kahiki i hala ae nei, i ka imi a ku ke ahua o ke dala a huna iho iloko o ke lepo na ka mu e ai.

            O ke hoano hou ae i ke ola ana ma ia mau mahele o ke ola ana ka pono. E nana ae i keia mau hunahuna i malamaia e ka makua i makee i ke ola o kana ohana ma ka lapaau ana i na ma'i me na laau helu ekahi (i helu ekahi hoi mamuli o keia kumu, mai ka honua mai no o ke kumu ke aa ame ka lau a i ka mea ma'i) ana i lawelawe maoli ai mai na kupuna mai.

            Eia ka puholoholo a hoopuloulou ana ma kekahi olelo ana a keia hanauna: O na laau kupono no keia lapaau ana: 1. Ke kowali, ke kino, ka lau, pua ame ka mole. 2. Ke pohuehue, ke kino ame ka lau. 3. Ka honohono. 4. Ka lau kukui. 5. Popolo me ka pualele. Ka hana ana: E kii mua ka laau a ka mea nana ka ma'i a nui, no ka puholoholo ana, ho'a ke ahi me ka pohaku a enaena, halii ke kowali maluna o ka pohaku i enaena a manoanoa kupono, alaila noho iho ka ma'i maluna pono me ka hoopulo'u iho i ke kapa. Aia no hoi a ikiiki loa ka ma'i, wehe ae ka pulou, kewele ka hou a maloo. E hana mau pela a pau ke kauna ame akahi keu (kaulima).

            O keia kekahi o na laau helu ekahi no ka hu'i o ke kino, na au ame ka maloeloe o na ami o ke kino. O ka h'oa hele like keia o ka lapaau lomilomi e kaulana nui mai nei i keia mau la.

            O keia hana o ka lomilomi ma Hawaii nei ma ka wa kahiko, he mea haule ole ia i na alii ame na makaainana. Like ole no hoi ka lawelawe ana. He okoa no ka lomi alii, a okoa no ka lomi makaainana. O ka lomi alii, he malie wale no ia e hanaia mai ai iloko o ka nanea a pauhia aku i ka moe; a i ke ala ana mai ua pau ka maluhiluhi. O ka lomi makaainana hoi, he okoa @no kona kiina. O ke kiina kana e alala ai ka waha i kau mea o ka eha. Ua pono io no ia, a no ka mean aole ou manawa o ka hoonanea iho, i ka wa hana a ke alii. He lehulehu na ike o Hawaii nei, ua loaa he wa no kela ame keia e malama laau mai nei e hoike ae i ke akea no ka pono o na kuauli ma keia hoopulapula ana. E ku ae ana paha ka ninau: I mea aha auanei ia@  Eia na laau ma na hale kauka.

            He oiaio no kela. E huli aku a nana ia kakou ma nehinei, i ko kakou mau onawaliwali liilii ana. Me ke dala wale no ka laau e loaa ai mai na halekuai laau mai no na ma'i, e hiki ai no ia oe ke lawelawe iho, o ka noho i ke kaona, kaawale mai na lau nahelehele i kamaaina ia oe. Ma keia hoi, e hoi aku ana oe, aole o oe wale, aka o ka lehulehu ma na aina hoopulpula ma ka la apopo e hiki mai ana. E ulu wale mai ana na nahelehele kupono no ka lapaau ana i kekahi mau hemahema o ke kino, a e loaa ana ia me ke dala ole.

            Heaha ana kau hana no ia mau nahelehele in a i ike ole oe i ka waiwai nui e waiho ana iloko o ia mea ke hiki mai he hemahema ma ke kino @ E waele ana paha oe i ka nahele waiwai nui, a o ka nahele waiwai ole malama. Aole anei peia @ Nolaila, he mea pono ia kakou na hawaii e hoomaopopo hou i na laau a na kupuna o kakou i aloha nui ia e waiho mai nei me kekahi o kakou. E hoike ae ia mau mea kekahi i kekahi no ka pono o ka lahui. He mea hauoli i kekahi ohana o noho ana i ka  nawaliwali, ke kipa ae kekahi makamaka me kana pono laau a hoike ae. I ka lohe ana no ka lana mai la no ia o ka manao, pa no ka laau o ke ola ae la no ia. pela ke ola ana o na kupuna o kakou A pehea kakou; E noho mai a noho aku; nana aku a nana mai, me he mea la he Roma a he Helena kekahi. Aole pono pela! E ala kakou a nee like imua no hawaii hou--na aina hoopulapula o ke Teritore o Hawaii paeaina.

-------------------------------------------

            He wahi hoomanao i keia wahi lalani mele i hakuia e na makua o ka pono karistiano ma Hawaii nei, a e himeni mau ia nei no hoi ma na luakini o kakou, penei: "E ala'e a nana i na ouli nei, Ka poe kuai a waiwai.: He leo keia i na kanaka e kuai ana i na waiwai o ko keia ola honua ana, e nana ae i na ouli o ka wa e kau ana. o ua ouli la, oia ka hanauna i hala aku la a ua lohe no kakou, a o kekahi poe o kakou ua hui pu ae a mele like. O ka apiki nae, aole paha i hoomaopopoia ka waiwai o keia lalani mele, i haule ai kakou mai ka waiwai mai a i ka ilihune. No ia mea, ikeia aku ma keia kiekiena a kakou e ku nei, keia hanauna hou, aia ua loli ke au no ka ekolu o ka wa.

            E ko ana ke au iluna o na Hawaii i ka wa i hakuia ai keia lalani mele, e pii ana ka akua a me ka hema i kau mea o ka lako o keia noho ana, me ka hoomaopopo ole i ka i'o o keia lalani mele, e uwalo ana e ala'e a nana i na ouli o ke aupuni o Kristo. No ia mea, hala ae la ka wa, ko ke au ilalo me ka lawe pu ana aku ia kakou a pau ilaila, i ka hune, me ka hoomau ana i ke mele i keia lalani mele. O ka pono maoli o ka kakou mele ana i keia la, penei: "E ala ae a nana i na ouli nei, ka poe i kuai a ilihune," alaila paha hoomaopopo ae a nana i'o i na ouli.

            Eia na ouli a elua i ko kakou wa o ka lako, ua maliu ole ae kakou i ke a'o a Kristo iaia e kamailio mai ana ma o na makua nana i haku i keia mele. A hoea mai la ka hune mahope o ka lako ana me ke ku mai no o ke aupuni o Kristo, e hoomau ana no i ke mele ana i ua wahi mele kahiko nei. Pehea, ke hoomaopopo nei anei. Pehea, ke hoomaopopo nei anei kakou aia ua hoea mai he ouli hou mailoko mai o kela ouli mua a Kristo @ Ina aole, he mea pono e ala i'o ae kakou a nana aku i keia ouli hou i ku a oiaio maoli e hala ole ai i na maka, na pepeiao, na lima, ka ihu ame ka waha ke ike, oia ka ouli pili i ka hoopulapula lahui ana maluna o na ain hoopulapula.

            I hoomaopopo ole kakou i keia, alaila ua hewa ole ko kakou hakoko ana kekahi ma na ninau kalaiaina. A i hoo maopopo kakou i keia ouli maikai. ua pono ole ko kakou ku-e ana kekahi i kekahi maluna o na ninau ano nui o ka wa. He mea pono e ku a kakoo i ka mea nana ka luhi ana, e hoomau aku i kona luhi a pau pono na hana, alaila e loaa ana he kuai hou ana a waiwai iloko o ke aupuni nona na ouli o ka pomaikai.

            He mau ouli keia i wanana mua ia ma keia wahi mele, ke hoomaopopo pono iho i kona ano. Ina i'o no i malamaia i na la kinohou, aole loa e hoea mai keia hune ana. Aka, o ke ko ana iho la no paha ia o ke au o ka manawa.

            He mea pono no kakou i keia wa o ke kupilikii, kakou na makua mea keiki e noonoo ai me ke akahele, a e kaupaona i na olelo me he mea la he mau mea ai, ma ke ko'iko'i oi loa ka lawe no ka waiwai i loaa aku; a no ka mea ma ka paona ke kuai o na mea kuai ikeia mau la, aole hoi ma ka hoonee wale aku.

            E hoomaopopo ma ke koi'ko'i o ka pono malaila kakou, aole hoi maluna o ka ole. Elike no me kekahi kanaka e manao ana me ke koko ka nana o kana mea kuai, aolo ma ka i'o, pela kekahi o kakou i keia mau la. E hoomaopopo i keia a e imipono aku, ala like anei ke ko'iko'i o ke koko i piha me ka hulu manu me ke koko o ia ano like i piha me ke kalo? Ina e loaa ia oe ka ike e kuu mea heluhelu, aohe like ma ke ko'iko'i, pela no keia mau koko o lewalewa mai nei imua o kakou, ka poe i kuai a ilihune. He koko hulu kekahi a he koko kalo kekahi. Heaha ka haina o keia?

 

HE MEA PONO KE HOINOIA MAI I KEKAHI WA!

            Ina no he lahui palaualelo a piha naaupo iloko o ka ike ole i ka malama aina kakou e Hawaii kauuli, elike me na kumu ku-e a na enemi i keia kanawai Hoopulapula, imua o na komite aina ma ka hale kaukanawai o Amerika Huipuia; a in a he piha kakou a me na hana ha'iha'i kanawai a pau e hoopilikia ana i ke ola o na lahui e, e noho nei iloko o ko kakou aina, in a ua hooi loa ia aku ka pono o keia noi e poopulapula hou i keia lahui. O na kumu hoopii a ku-s a na enemi i keia kanawai, e lilo loa ia mau hoopii i mea ano ole loa imua o ka manao o ke kahua o na kanawai kumu o Amerika i ku ai, "Iloko o ke Akua ko makou kilinai ana."

            O ke kahua keia o na pou kihi o Amerika i ku ai, e kinei a e ku mau loa aku no. O ka manao maoli o keia, oia ka hoola i ka lehulehu o na ohana iloko o ka aina. E ike ae kakou i ke kulana o ke ola ana o ka lahui nona na paemoku i kapaia, "Ka Paerdaiso o Hawaii"; mai ka lako mai lakou a nele i ka nele a ilihune loa i na aina, na aina hoi a na kupuna i waiho iho ai no ko lakou mau hooilina, oia kakou i keia la ma o ka lawe ana ae o Amerika i keia paemoku ma ka makahiki 1898.

            Ua noho mai kakou me ka maopopo ole i ka kakou mea e hana aku ai imua o ke aupuni o Amerika ma na wa mua loa o ke kalaiaina Amerika, a hiki wale mai ma kela mau makahiki iho la i hala, ua loaa ae la he wahi uiuiki o ka malamalama e ikeia aku ai o mua. Me ia wahi malamalama iki iloko o ke kalaiaina i hoohanaia i puka ae ai he la, nona ka malamalama e ku nei i keia mau la ma Molokai, na aina hoopulapula.

            O keia hoopulapula ana ka mea i oi loa o ka maikai a me ka pono no kakou, ka lahui Hawaii, mamuli o na kumu hoopii a na enemi i waiho aku ai imua o ka ahaolelo o Amerika. Aole wale e alo ae ai, mai ka oiaio mai o ke kupono e hoopulapula hou ia keia lahui; aka, ua ike no kakou aole pela ko kakou inoino loa elike me na olelo ae a na enemi maluna'e. No ka pono hoi o ka kakou mau kumu pale e olelo ae hoi kakou, he oiaio ia mau hoakaka a na enemi.

            E nana aku kakou ma na moolelo o na Paele o ka hema o Amerika Huipuia, i ke ano o ko lakou hana ino ia ana e na ilikea, ---e hoomaopopo pono i keia, na ilikea o ka Hema, --- ua ala mai na ilikea o ka Akau a paio aki i ko lakou may ohana ilikea e noho ana ma ka Hema, no ka hoopilikia wale ana aku i ke ola oia lahui (Paele), a ua pakele io mai ia hoopilikia ia ana a lanakila maoli i keia la. Aole e nalowale ka oni mai o ka makia o ke aupuni i kona wa, me ka nana ole i ka manao a me ka hana a na kanaka kupa oia aupuni. elike me ia i hoakakaia maluna'o "Iloko o ke Akua ko makou hilinai ana." Ua ala io a uhau me ka ikaika no ka hoopakele ana ia lahua haole eleele. Ua lehulehu na kanaka naauao a hanohano o na aina o ka Hema i ku-e ae i keia hookuu laula ia o na haole eleele, imua o na alakai o ka Akau, aka ua hiki ole ke loaa mai ka ae ana o ka Akau, a nolaila, lawelawe kaua maoli, a ua ikeia ka haopena.

            No eia põe eleele hoi no ka aina e mai lakou a noho mai ma Amerika, ua loaa @ae ka pono no lakou. A i keia la ua ala mai kekahi o na kanaka naauao e kokua ana i na hookele aupuni ana, mai waena mai o keia poe, Ua komo pu  aku iloko o na kaua hahana o ke ao nei, no kapono o ke ola lahui o kekahi mau aupuni e aku.

            Aka no ko kakou aina nei a me ko kakou  lahui, ua lele oi loa aku ko kakou mau kumu hoohalahala no ko kakou mau pono aina imua o kela ae la maluna'e. O ka mea kupanaha nae ke kanana pono iho kakou i ke kulana o na kanaka i ku-e mai ia kakou ma ka ahaolelo, mai Hawaii aku nei, aia he ano kulike me kela ae la i ua poe eleele o ka Hema, he ano Demokarata. Ala ka hoohaliko ana e moakaka ai ia kakou. Ma keaha ka hoomaopopo loa ia ana? Ma ka hana e Mr. Pittman, he Demokarata i hoounaia aku nei e Mr. Carter o Waimea, Hawaii, no ka paio ku-e i kela kanawai hoopulapula. Oia kekahi i hoolala i keia mau kumu ano ino no kakou ma Wakinekona.

            Ina no i pa-umi ia iho  ke ino, o ka oi loa aku ia o ka oi  ka pono no keia hoopulapula ana; a no keia kumu, he kumu hoi i ikeia e na mea apau, "Ma kawahi o ke ino malaila ka hooponopono ana;" aole hou nei ma ka hoopulapula ana. kakou i na pono like ole, in a aole e ae ia mai keia hoopulapula; aka no ka ikaika o na hoakaka i ke ino o keia lahui o kakou, pela i oi aku ai ka pono e hoopulapula koko ia koia lahui kanaka me ka hoohakalia ole aku.

            Ma keia wahi la, e ike iho no kakou i ka hawawa o na lolo i hele aku nei e ku-e i keia kanawai ma Amerika. Ina o Mr. Robik ana me Mr. Pittman i hoonui ae i ko kakou pono ma na ano apau imua o kela komite ma ka ahaolelo o Amerika, in a ua puikaika ka loaa mai o keia mau aina aupuni o kakou nei ma ka hoopulepule ana. Aole, no ka nui o nahoinoino ana, ua ala maoli ae kela olelo, ka makia o ke aupuni o Amerika a uhau me ka ikaika, i ka i ana ae, e haawi aku na aina o na kanaka Hawaii i laweia mai, i aina e hoopulapula hou ai ia lakou.

            A loaa mai la ua mau aina nei, noho iho la kakou a walaau ae la i na olelo kulike me ka na loio i hoolimalima e ku-e aku i keia manao nui e ola ai o Hawaii lahui. He ano e no kakou i ka hoonui ma ka olelo a oi aku mamua aku o ka hana. O ka hana ka mea e pono ai kakou. Aia kekahi hana, e hanaia ana a pau no i ka la hookahi. Eia ae no ua hana e pau i ka hanaia i ke anahulu. Aka no keia haha hoolupalpula he kaau a kaau ana paha o na makahiki kaupono aku na hana hoola i ke kiekiena i makemakeia.

A nolaila, oiai kakou na makua, i keia la, e aloha ana i na keiki no ka lakou aola ana o keia mua aku, he mea pono e ala like kakou a e hana i na hana a pau e ku ana imua o kakou, no ka pono o na keiki a kakou, i moe kakou me ka hauoli.

 

O KA HEWA O NA MAKUA.

            O kekahi ano o na makua imua o na keiki i loaa kela ano aweawea naauao o ke ano kakaolelo oi loa, aia e ikeia aku onana kela ano kuaki o na makua i ka hoopololei olelo mai maluna o na olelo a ka makua e olelo ae ai i kekahi wa. No keia, e hoomaopopo iho kakou o ka ike olelo ke pookela o na ike i makemakeia a no ka mea, mai ia kahua mai e ikeia ai na naauao apau e waiho ana maloko o keiki.

            He lehulehu o na keiki a kakou i piha me ka naauao, a mamuli o ka nele i ka ike olelo e hoakaka ae ai i ka naauao e waiho ana maloko, ua haule loa iho ia keiki me kona naauao malalo o ka poe naaupo he lehulehu e holoholo like ana. Ua hiki ole ke ikeia aku ka naauao maloko.

            Ke nana aku i ke kumu o kaahi o keia hoopilikiaia ana, aia e ikeia aku ana ke kumu e moelolii ana me ka makua. Oia kumu hoopilikia a ka makua i na keiki, i ka wa o ke keiki me ka makua ma kona wa opiopio, he mea inaina i na makua ka hoopololei olelo ia mai. O ia hoopololei olelo nae, o ka naauao ia o ke keiki; a ma ka aoao aku o ka makua aole o na makua apau, ua hoike aku i kona inaina mamuli o ia hana ana mai a ke keiki me ka olelo aku, "O ia, hoopololei olelo hou mai oe i eha aku oe ia'u e keia keiki hookiekie!" O keia hiohiona la he lapuwale kona ano. Aole e ike ana ka makua ia wa, aia a mamuli aku, e ike no, mamuli o ka mumule o ke keiki ma ke anaina o ka poe naauao, i ka makau i ka hoike ae i na manao, mamuli no o ke kau mai o keia mau hana kinai naauao a ka makua ma na la opiopio o ke keiki.

            Heaha iho la no hoi ke kumu o keia huhu ana a ka makua? he ukiuki paha i kona pilikia ana i kana keiki opiopio ma ka olelo? Na kakou no keia e pane. E nana ae kakou i ka poe kalaiaina, i pono no ka lakou hana i ka lawa maoli i ka ike olelo, e hiki ai ke kukulu mai i ka pono ma ka olelo, a lilo i mea hewa hoi, e kukulu ae a lilo ia mea i pono. Ma ia ano ike la i kauo ia aku ai na kanaka ma-o a maanei.

            He mea pono i na makua e pai aku i na keiki ike hoopololei me ka pai maikai ana ma ke kulana a'o aku, aole hoi ma ke ano hoopailani wale aku. Ma kahi o ka hemahema o ke keiki, he mea pono ia oe e ka makua, e hooponopono aku me ka oluolu o kau a'o ana. He alahele keia no ka naauao o ke keiki.

            E nana ia Abrahama Linekona, maihea mai kona naauao pookela ana? Mai ka ike olelo mai. No ia ike olelo i puka pono ae ai na manao oiaio maoli e waiho ana ma kona naau a lohe na pepeiao he lehulehu. E nana i kela haiolelo ana ma Geteseboro. Ua oleloia, mamua iki o kona haalele ana i ka hale Keokeo no keia wahi on a i makemakeia ai e haiolelo, aole loa ana mea iloko ana i makaukau no kana haiolelo. O ka mea kupanaha nae, ma kona kau ana aku ma ke kaa a holo aku no ua wahi nei, ua ulu ae he mau manao maloko on a, a kopekope iho ia mea maluna o kahi apana pepa me ka peni. A i ka hoea ana aku i ua wahi la, ike aku la oia i ka pihaku'i i na kanaka.

            Kau ae la ia maluna o ka papahele i hoomakaukauia nona a luai aku la ola i na olelo mo kela uhane oiaio maloko. I ka pau ana o kana halololo ana, aole hookahi mea i ka'ipa'i mai me na lima no ke ohohia. Ua ku malie na kanaka me he mea ia ua pauhia nui ka moe; aele no hoi he oni mai o na kanaka, A pau keia halololo ana a ua Linekona nei, ua iho iho la ia mai ke kiekiena iho me ka manao e hele mai ana na kanaka e lululima me ia; o ka mea apiki, aole mea i hele mai, a kau wale aku ia ma kona kaa a hoi aku no kona home me ka manao kaumaha.

            Haalele iho ia i na kanaka me ka maopopo ole iaia o na kumu o ke ohohia ole mai o na kanaka, i kana haiolelo. A eia no ke kumu, mamuli o ka ono o na olelo i piha me ka uhane maoli, ua ku kela ame keia mea ma kela anaina iloko o ka maona maoli i na olelo i oleloia. A i ka pohala ana o kela ame keia, ua hoi aku la lakou no ko lakou mau home me ka walaau mau ana maluna o ka haiolelo a ka Peresidena Linekona.

            I ka po ana o ia la a ao ae, ua huliamahi mai na kane me na wahime e hele e hui me ua Peresidena la, no ka haawi ana aku i na hoomaikai piha no kela haiolelo o ka la mamua iho. Ua lilo kela haiolelo a ka Peresidena i mea poina ole i na kanaka kupu Amerika mai ia wa mai ahiki wale i keia la. he pokole wale no ua wahi haiolelo la iloko o na olelo liilii i kamaaina i na mea apau a hoea wale aku i kamalii. He nui ka nani ame ka maemae o na olelo, a no ia mea, ano eehia no ke heluhelu waha ia mai.

            Aia ka pomaikai o ka ike olelo, he kauo mai i na kanaka e hoolohe i na olelo momona e maona ai ka pepeiao.

            Nolaila, he mea pono i na makua e hoonaauao aku i na keiki ma e kokua ana aku i ka lakou hoopololei olelo ana mai. E ike iho oe e ka makua, o oe ke kumukula hoonaauao mua, he hope wale no na kumu hoonaauao mana halekula e a'o mai nei.

            i ka hana i'o ana no a na makua pela i na keiki, e ala ana ka hoihoi iloko o ke keiki e ninai mau mai i na makua, i na ninau e naauao ai. O ke alahele iho la no keia o ke naauao.

            mai hookuhau i ka holomua o na keiki ma keia mahele ma ka hoohuhu ana a nuku ana aku i ke keiki e ake ana e loaa ka ike olelo. He pono ia no ka lehulehu.

 

HE LAHUI HANA NA HAWAII

            Ke ike mai nei na lahui e i ka nani o na aina o Molokai a ke ike hou ae la no i ke  kulana o na aina o Molokai o keia mua aku. He aina nani a waiwai nui ana, wahi a lakou. E pomaikai no na Hawaii ke hoi i keia mau aina me ka manao hana, aole me kela manao na ha'i e hana mai no lakou. he oiaio no kela! Ma ia olelo nae i oleloia ae la, aole i manaoia he lahui molowa keia, aka, he mau olelo hooikaika wale no; a no ka mea, mai kinohi mai ahiki i hoikeana ma ke hoolelo o Hawaii ner, aole loa he kupono, alodio, konohiki, ahupuaa, a mokuna aina o keia paemoku o Hawaii nei, i laupa'i i na kanaka, a kaulana ia mea he molowa. He lahui limahana keia. Ma ka hana wale no i pono ai ke ola ana o na kanaka o keia aina mai kinohi mai. He oiaio aia no he hookahi maanei, a he hookahi mao iwaena o ke aluka, i lawe ae ia ano oihana lapuwale he molowa, iloko o ka piha naauao ame ka maalea. A ma ia hana no loaa ko lakou ola, elike no me ko keia au; aole nae he mahuahua o ka heluna o ia  ano ma kela wa, eia ka mahuahua i keia wa. A o ka oi aku ma ka aina makua.

            Ua lohe no oukou i kahi moolelo a Hon. Kivini Desha, i kana hele ana ma Amerika ma ka lakou misiona euanelio me ua elele mai Hawaii aku nei. Ua hoike ae oia. I ka hu ana o kona aloha i ka ike ana i kekahi kanaka e noho ana ma kapa alanui, me na hua palapala nunui i kakauia maluna o kekahi pepa e kau paapu ana ma kona umauma, penei: "He makapo au, e kokua." No keia mea, a oiai no hoi he mea ku loa keia i ke aloha ia e na hawaii, ua nanao iho la ua Kivini nei ma kona kieke a unuhi ae la he hapaha dala, me ka i aa aku i ua makapo la, " Na ke Akua e malama mai ia oe."

            Apau keia, hele aku la ua Kivini nei ma kon alahele, a no kekahi mau kikoo wawae he lehulehu, ua huli hou mai la oia ihope me ka manao aloha no i ua wahi makaponei; o ka mea apiki, aole ua wahi makapo nei ma kona noho, aka, e hele ana ma o mai io Kiwini aku me ke kalali a palamimo o na kiina wawae. Ike pono aku la oia i ua wahi haole nei me na maka maikai---kela maikai kupono e  nalowale. ole ai ka ike iho i ka hapaha dala a Kivini. No keia mea, ua pahaohao loa kona uhane i na hana a ka lopa naauao o ia aina.

            Pela no ma Hawaii nei. Aole nae o kela ano kulana lapuwale piha i ke kalohe. He kakaikahi loa ia ano ma Hawaii nei, a nolaila, kupono ole no ko kakou lawe mai ia mau manao a hooko'oko'i iho i mea e hoopilikia ai i ko kakou mau manao maikai.

            He lahui piha hana kakou. E nana aku i ke ano o na Hawaii me ka lakou mau oihana like ole. O kela ame keia hana ma ko lakou mau wa pakahi, aole e hoonelela ke hana ana ma kona wa. Aia he hana ko ke kakahiake, ke ke awakea, ko ke ahiahi, ka napoo ana o ka la, ka puka ana a ka mahina, ka puka ana a ka i'a ke kau ana a ka i'a i ka lolo, ke ooo ana a ka moa ke 'olowalu ana o ka moa, ame ka o ana mai o na kukuna o ka la ma na piko kuahiwi o ka aina. Ma keia mau wa i hoakakaia, ua puka ae na kupuna a hana i ka lakou mau hana. E nana aku i ke kanaka e hele ana i kana hana i ke kani ana o ka moa kukahu, ma ke kuahiwi paha, a ma ke kai paha; aole on a kapa mahauna elike me ko kakou o keia au, aka, ua hana no ia kanaka me kahi mea hoomahana i ke kino a kakou i keia au e hoole ai, aole kupono o ka hana, a he anuanu ka wanaao me ka makaukau no i na kapa hoomahana.

            No keia ano la, ua hiki ole ia kakou e na hawaii o keia au e alo ae mai ka hana ana i na hana apau e holomua ai keia kanawai hoopulapula, e hoohanaia mai nei ma Molokai. Ke pii mahuahua mai nei ka ikaika hoohana a na komisina aina hoopulapula ma na hana apau. Ke hana nei lakou me he mea la o lakou ponoi ke hoi aku ana ilaila i keia wa.

            Iloko nae o keia mau hana apau a na komisina, aole he mau olelo maikai no lakou; ae, malia paha, aia a pau pono ae ka lakou mau hana o kela elima makahiki? Ina pela ua maikai no. A no ka mea aohe no a lakou mau manao mai pela, e mahaloia aku. O ka holomua wale no ka lakou mea nui e hookolo nei; ame ka manaolana nui e hoi aku kakou ma na aina a kokua aku i ka hooholomua ai loa iloko o keia paeaina ma na mahele hana apau e ola ai ke kauawai.

            Nolaila, o ka hapa wale no o na hana i koe, aia ma ko kakou mau lima e ka lehulehu o Hawaii kuauli. A pau pono ka kakou hana, hoohui aku me ka na komisina, e loaa ana ma ke puu huahelu nui o ka houluulu ana mahope iho o ka piha ana o elima makahiki, keia mau olelo penei:  "Ua hemo na aina aupuni a pau o Hawaii Paeaina i na hawaii, no ka hoopulapula hou ana i laupa'i o hawaii, elike me na la o Kamehameha I.

 

KUPALANAHA O NA KUPAIANAHA.

            Ma ke ola ana o na kanaka o ke ao holookoa nei, aole loa he alahele e ae, mawaho ae o keia mea o ka hana, e ikeia aku ai ke kanaka pono a hewa pana. Ma ka hana wale no e ikeia aku ai ne meahuna e waiho ana maloko; a in a aole ka hana, e nele loa ana ka ikeia ana o ke ano maoli o ke kanaka.

            E nana ae ma keia kau koho wae moho iho nei, ua nui ka haanui o na kanaka i ka pono o ke elele i haule iho nei ma ua koho ana la, a ua minamina nui ia no hoi, mamuli o ke ano opiopio a kulana hoopono no hoi mawaho. O ka mea apiki nae, mamuli o ia haule ana, ua holo aku oia iwaena o kekahi mau ohana i loaa na mahele aina ma kalamaula, a hoao aku e hoohuli mai, mai kela manao hoi i ka aina me na olelo e haule ai o ka manaolana hoi i ka aina. Aole o ia wale, o ka hookikina aku e koho ia Mr. Jarrett, ka moho elele o ka aoao Demokarata. Ua komo hele ia na kauhale me ka lulu ana i keia mau anoano inoino.

            O keia hele ana e hana aku i keia mea hoopilikia i ka manao o ua ohana i loaa na mahele aina hoopulapula, kekahi o na hana i kuai ae i ke ano maoli o ke kanaka oiaio maloko. Keu no hoi ua haule ma kela koho ana, e ala ae no hoi a kakoo aku i na pono no na kanaka e ku ana i ka wa, ahiki hou mai ua wa, holo hou; malia ia wa o ka puka no ia. Aole, ua holo wawe ae la ia iloko o na kanaka, elike me Santana i holo ae ai iwaena o na kanaka, mahope koke iho o kona haule ana i ke keiki a ke Akua, ia laua maluna o ke kuahiwi, a ka Haku i olelo ae ai i ua Santans nei a hoeueu aku i na kanaka e pepehi i ka Haku.

            Ua like loa key ano hana i kana e ka mho, no ka wae elele ia i haule, me kela ae la ma ka mauna. Koe wale no keia, o ka  Santana he hoao e lawe i ke ola o ka haku, o keia hoi, he hoao e kinai i ka manao ikaika o na ohana i waeia, mai ka hoi ana aku iluna o ka aina i hoomakaukauia ma Kalamaula.

            E ka lehulehu o Hawaii, mai kanalua, mai hoomaka'uka'u i ka hoi i na aina i wehia no ka hoopulapula ana, no keia kumu, aia o Alerika Huipuia ko ku mai nei me ka makaukau i ke ao ame ka po, e kulai aku i ka ikaika o na hana wawahi i ka pono o keia hoopulapula ana. He mea l@ki ole i kekahi ke hoonioni ae i keia kanawai i  keia wa o elima makahiki. O na olelo hakuepa o keia ame keia ano, aole loa e lanakila ma e keia kumu, o Amerika ka makua o keia hana, aole o Hawaii. A olelo mai o America la, ua pau ka hoopulapula ana mam@@ o ko kakou ala ole a hana elike me ka ke kanawai i kauoha ai, o ka paa i'o ana ae la ia.

            A nolaila, he mea makehewa ka hoolohe ana i na olelo e hookuikeia ai o ka manao, mai na kanaka mai o keia ano. Aole pono. E m@@@@ ala i na kanaka o keia ana. No keia ano kanaka ke kumu o ko kakou pilikia ma na la i hala. He mea okoa ke kumu o ka inaina, hana ae la i kekahi hanaokaoa i mea e na ai o ka inaina, me ka noonoo ole iho ke hooluliluli la ia i ka pouhana o ke ola o keia lahui kuauli holookea---oia keia hana hoolulapula lahui o Hawaii nei.

            E makaala i na kanaks o Keia ano ma keia mua aku, ma na hana kalai aina, o kakou nei, ma na aoao kalaiaina a elua iloko o keia aina. A mai poina i na kanaka pono.

 

            E ice hou ana na noho aina o Molokai mai ke kulanakauhale aka nei, i ka malamalama o ke kuk@i aila, ke kukui kamaaina o ma ka@@@ moku okohola o ke kaona nei. No na la kinohi wale no is kukui, a mamuli aku e komo aku ana no ka uwila, ke kukui luhi ole i ka holoi pa@a o ke aniani. Ua pomaikai keia hana hoopulapula i na kanaka mamuli o ke kokua ana mai o na pohaku lima i keia hana. Ka pohaku limu o Maui, oia o Hon. H. Baldwin, ua hoike ae i l@ona manao piha, mahope o kona Maikaikai ano i na mea i hanaia ma Molokai. Aole hoi he olelo ana no ka pohaku limu o Molokai oia no o Hon. G. P. Cooke., no ka mea, oia no ke alakai nei i na hana.

            He hookahi mea i maopopo, aole e holo hope kekahi a mau hana paha ke kakoo na pohaku limu i hele a manoanoa. Na lakou ka pai mai holo wawe na hana ma na mea apau e oluolu ai ka noho ana o ka aina Pau ka pioo o ka noonoo a pela aku. E ku koke no na hale uwila, e moo koke no na alahao kaamahu a uwila paha me ka halakia ole; i lohi no ia kakou i ka ulolohi ma na hana e ku ai o ka paila o ka ukana a pela aku.

            Ina no e kanu ana malaila. alaila e ku ana no he halewili ko no na noho ain, aole e hala keia. Aia nae i na noho aina ia kuleana o ka pai ae me ka hooikaika ma ka hana no ka holomua o kei hoopulapula ana. Pela e nalowale aku ai u@ mea ano kahiko a komo mai mea hou ma na wahi o na mea kahi ko, elike me ke kukui aila ame ka uwila.

 

NA AUIUI O KA MANAWA.

 

            (Mai ka peni hulu Kamelo mai)

            Ma kahi hea o ke kino o ke kanaka i hoopulapula mua ia ai ka "Mahinauli"?

            Haina. malalo iho o na ki a Kalapana ke keiki hoopapa o Puna, a ma kahi hoi e o mau ia nei. Uala o na lima o ka manao o ka mamalaolelo Mahinauli , he uala ia a o ua mamalaolelo mahinauli la, ua loaa mai ia mai ka kakou olelo kumu mai.

            O ka iwi o ka holoholona hea k@ iwi i laweia mai e Heneri i hoapili no mi nei?

            Haina. Ka iwi kua o ka moo seneki, o ia no kela iwi w moe la malalo iho o ka hokua o ka ale ka i Mamala a hoea i ka Ki hoopapa, e kaawale ai ka apahu kino.

            O kanaka o ka mokupuni hea iloko o keia Paeaina he poe i loea loa ma ka hoomo'a ana i ka ua?

            haina. O molokai no la e la e,

            Aina hoopulapula e la e.

            I ke alakahi la e la e.

            A ke kula o Kalae la e la e.

            Wela i ka la la e la e.

            Owai nei holoholona wawae ole e huna mau nei i ka waiwai maemae loa o ka nohoalii o Solomona ke Kaulana ma ke kowa o kona mau papaniho? A heaha hoi ua waiwai la?

            Haina. Pipi wawae ole o Ewa ae nei ua holoholona la, o ka "Momi" kumukuai pipi o Inia ua waiwai huna la ma ke kowa o kona mau papaniho.

 

NA ANOAI

            He lehulehu o na kini o ka aina e holo mau nei e kiu i ka hemahema o ka aina hoopulapula, aole i loaa. O na mea i loaa, ma ka lakou olelo mai, he nunui ke kulina o na aina o Cooke e pili pu ana me keia mau aina. Ka meli, ka mauu alapapa, he hookahi no kanu ana, o ka ulu no ia aohe kanu hou ana; o ke oki wale no i kela ame keia oo ana.

 

            Ina he ukiuki ka ma'i heaha ka Inau? He nuku me ka hakukol@ @ o ia no ka poha ana o ke au, pii ka lena, ola ka ma'i.

 

            A loaa ka pomaikai ia kakou maluna o na aina hoopulapula, heaha ana la ka kakou halelu?

 

            (hoopulapula), pau ka pono o ka poe hoopukapuka aina. Aohe huai lilo aku a kuai lilo mai. E nalo aku ana ia mea hoopilikia i na pua o Hawaii.