| | | | | | | | | | | | inmm9-99mnmm9M99nn9m9nnm9mmimW^im" NA KOIA AME NA HOOPONO-
PONO ANA A KE KOl68INA O
NA HOME KAWAU, NO NA
KANAKA MA MOLOKAI. Ua hooholo iho nei ke Komiaina na Home Hawaii, he maulaula ame a kauoha, no ka hooponopono ana na kanaka e hoi aku ana ma Mooka!. A elike me ka iini o na io-mi3ina.e noho like na kanaka, "a e ioemi in^ai no hoi i.na kumu o ka pilikia o" ka noho ana aku, ame ka oaa o na holonolona maikaika i loii Ie i na ma 'il^le he lehulehu o na ano like ole p keia mau la, e ikeia iku nei ama kekahi mau wahi, pela ie komi8ina i hana ai i kekahi mau ula anie kauoha e apono- ole ia ^ana paha e kekahi poe. Aka, ua hanaia ke.ia mau i-^ila ame na kauoha me ka makee e loaa i kela ame keia manaka ame kona ohana, he nohona maikai ana & kaulike me kona mau hoa. 1. O ka ninau wai. (a) Malalo o ke poo wai hoopulu meakanu, e haawiia ana ka wai i kela ame keia mea e makemake ana, a e, ukuia ana elike me ka nui o kona hoohana ana ame ka heluna nui o na palani. Ma ka miliona^ palani ^ uku ana, a o hoonohonohoia ana- keia uku: a, na iooliloo na pono wai; b, ka emi ana o ka waiwaiio o ka hawai papa; e, ^a emi ana o ka waiwaiio o ka lua hookio wai; u", 'ke emi ana o ka waiwaiio o ka pauma; e, na hoolilo hana, ame na lako aila. 2. Ka puunauwe ana i ka wai. Ma ke ana iniha, a e ukuia mai keia wai i kela ame keia mau mahina ekolu; oia hoi he umikumamalima a mahope o ka pau ana o ia hapaha, e ukuia mai. O na koi wai apau e waihoia aku i ka lunanui iloko o 24 hom mamua o ka haawiia ana mai o ka wai. Ka loihi o na hoia i makemakeia, e hoikeia mai me ka maopopo. 3. Wai no ka home. O ka auhau makahiki no keia wai he $12, a e ukuia i kela ame keia eono mahina aka, ua hiki no e hoololiia' keia ke manaoia ua kupono. Na ke komiaina e hoomoe i na ^ipuwai ahiki i ka palena o ka aina o ia mea, a na ka mea pa-hale e iooku 'i mai i- ki % iniha me keia paipuwai. Mamuli o ka maopopo ole o ka oaa nui mau mai o keia wai, e hoo maluia ana na hoaie e ke komiaina me na i-ula no ka hooponopono' ana i ka hoohanaia ana o keia wai. O na ki wai e kahe wale ana i ha na ole ia i mea e pau ai keia kahe wale ana o ka wai, e hoopauia ana keia kahe wale ana e ke komiaina a na kela ame keia pa-hale e uku mai no ia mau^ hoolilo. 4. Na hale. Eia me ke komiaina i keia manawa he mau kii hale a ua makaukau e holawa aku i kela ame koia mea e makemake mai ana a o keia mau kii hale ua aponoia e ka papa ola. O na hoololi apau makemakeia no keia mau hale e loaa mua mai ke aponoia ana e ka papa ola mamua o ke kukulu ana. O ke kukuluia ana o ua hale Hili mawaho aku o ka hale noho e kulike me na pula ame na kauoha o ka papa ola. O ka noho ana maloko o na hale lole no ka manawa, a i ole hale paha no ka manawa, ua aeia no no kekah manawa pokole oiai e kukuluia ana ka hale noho paamau. 5. Pa ana. O na apana aina A e pa kokeia. O na pa apau e kulike me ka mea i kauohaia. Na pono pa, uwea i wi liia 32 iniha ame elua uwea kaa wale, aole e emi iho malalo o ka helu 7. O na pou pa aole e oi aku mamua o 20 kapuai ke kaawale, a aole e em iho halalo o 4 iniha ke ana waena O na moa apau ame na holoholona e aku, e hoopaaia maloko o ka pa hiki ole ai e hoopoino wale aku i na meakanu. 6. Na holoholona ame na manu Mamuli o ka manao ana e loaa nu mai ana na pomaikai ina e like an ke ana o na mea e hanaiia ana n na makeke, ua manao ke komiain i hookahi ano bibi no k!. i'o e hanai ia e na kanaka ma Molokai; hookah puaa; hookahi kaina moa no na hu ana bibi no ka waiu; hookahi kain puaa, hookahi kaina moa no na hu a hookahi kaina moa no -ka ai ana o ia hoi (hanau hua ame na moa ku pono me ka nunui o ke kino. Ma ka "hoomaopopo ^na o kei mau aina ma Molokai Hema-komoha na nei, aole manawa i loaa^ai kekah pipi akepau, koe paha, iloko o k aie, ai ole mai e ae paha. Aol no hoi i ikeia kekahi kolela iwaen o na pu^a, a i ole he mau ma'i pah o na moa. Mamuli o keia ua ma naoia o na holoholona -apau e make makeia ana e hookomo mai ame n moa no hoi e kaa aku malalo o k nana pono ia ana e ka papa oihan kanulaau, elike me ka lakou ma mia ame na hooponopono ana. O ka hoohanaia ana o na kui hanai holoholona o ka lehulehu kaa mai no malalo o ka malu % k Komiaina^ o na Home Hawaii, a n lakou no hoi e hana i mau nia am na kauoha i kela ame keia manawa a e ikeia ka nui o ka holoholona, | ia. mea hookahi e hookomo aku ai oko o ia pa, ka. hoopaaia ana, o na uni ame na oki ana o na pepeiao, ^a manawa o ka hoohuli ana no ke uni ana; e kaa no hoi malalo o laoa ka hoomalu ana o na kea a ua iki ia la-kou e kahe i na kea i kuono ole. Ina e lawa ole ana ka. ^ hanai holoholona a i ole ka ai (aha maloko o ia pa, alaila e hooko o na ^ea holoholona i na kauoha e awe aku i kekahi mau holoholona i ole e hoolilo aku paha i kekaai ia mau holoholona ma ke ana like hoohanaia mai ana e ke komi8ina. Ina ua eha kekahi holoholona, ua liki no i ke komieina e komo aku o epehi i kela holoholona i mea e pau ai kona ehaeha. Ua makemakeia i mau holoholona ano like. O na kea apau i kea i loaa ke koko piha. O na holoholona i loaa na ma'i-lele, a i eha kukonukonu loa,' e pe-^hiia no. O na' holoholona ma'i e hoike koke ia aku i ka lunanui. 7. Na meakanu ame na nabele-iele ano ino. O na hua meakanu apau i makemakeia, ma o ke komi8ina e 'kuaiia aL Ua papa loa ia ka hookomo ana mai i na meakanu ulu a i ole lala neakanu paha, koe wale no a ua aeia e ka papa ululaau. O ia anau mea apau i hookomoia mai e hoikeia a^u i ka lunanui no kaua apono ana. O na wahi apau i mahi ia e maemae me k^ ulu ole o na nahelehele, pela pu no hoi na auwai, na pa ame na alahele. O na nahelehele ano ino apau i ikeia he mea e hoopoino mai ana i ka poe apau, e hookaawaleia mamuli o kekahi kauoha mai ka lunanui mai. Ina aole e hooko ia ana eekahi kauoha o ia ano, na ke komi8ina no e hoopau aku ia mea a o na hoolilo e kau aku" no- maluna o ka mea nona ia pa, a i ole pa mahiai paha. — -Ua hooholoia keia mau nila ame eauoha ma ka halawai a ke komi9i-na i ka la 18 o 8epalemaba, 1922. MOOLELO O KA HALAWAI A EOE:
KOMIKINA O N0^. 22, 1922. Mahope o ke aponoia an^P o ka moolelo o ka halawai i hala, na hapaiia mai no ka noonoo ana, ma o ko noi a Mi. LKmean A i kokuaia, e lMi-. Akana, ka hoololi i hoomakaukauia e ka loio kuhina a i waihoia aku me ka Elele Balelwin, no ke noi ana aku i ka ahaolelo lahui, ma o kekahi bila i hoomakaukauia. O keia hoololi .o ia no ka aeia ana mai o" ke komi5ina, e okioki i na aina pa-hale a emi iho i ka hapalua eka, a oi aku paha. I keia la o ka bapa uuku loa o 'ka maheleheleia ana he 20 eka. A ma kekahi' mau aina i makemakeia no ko kukuli hale, ua manao ke komi3ina a aeia mai lakou e mauele i keia mau aina a i hapalua eka a oi aku paha. Ma -ke kanahai e ku nei, ua ha awiia mai he 20 eka ke ana haahaa loa no na aina mahiai. O keia mau pa-hale, ua manaoia, e haawi aku hapa eka wale no a ni'^ kekahi mau wahi paha ahiki aku i ka ekolu eka Ma ke kahawai e ku nei aole e hiki e hanaia pela. Mamuli o keia hoohaiki a ke kunawai, ua make makeia keia hoololi i hoikeia ae la O ka lua o na hoololi, o ia no ma kahi o na (lala e komo aku ne iloko o ka waihona a ke lumiaina I keia la, he 30 pakeneka o na loaa hoolimalima apau o ke aupuni, ahik i ka; hookahi miliona (iala. ka huina pau. O ka pilikia nae, o na (lala loaa inai mamuli o, na hana a ke ko miaina, ua manao ka loio kahina, o keia mau aala e holo pu aku no ka waihona o ke Ieiilope. Ina pol3 iho la 'ka manao o ke kanawai, ala ila, malalo o keia hana, e hiki ma ana i ka mauawa e pau loa ai na aala a ke "Komi8ina i ka l^lo aku iloko o ka^ waihona o ke aupuni. ^ ka makemake ma keia hoololi, o ia no ka aeia ana mai e holo no keia mau loaa iloko o ka waihona o ke komi8ina. O ke kolu o na hoololi i makema keia, o ia no ka hoololi ana ma ka hi e pili ana i na (lala e hoaieia mai ana i na kanaka. Ma ke kana wai e ku nei, he $3000 ka heluna mi o .na (lala i hiki i ke 'kanaka ke hoaieia mai. Kp manao nei ke komi aina ua nui kupono ke^ no na ka naka e makemake aua e mahi, a ole e hanai holoholona ana paha. A -ina he hale wale no ka i makema keia, e lilo ana keia heluna (lala huina nui loa, a e liilii pono oi ana paha i ke kanaka ke huli aki i kahi e kaa mai ai, nolaila, ua ma nao lakou e hoemi mai i keia heluni a i ka $!()()(). Nolaila, ke noi nei k komiaina e" ae ia mai e hoololi i k kanawai ma keia wahi. Ma ka hoike a ka lunahooia o k 7enl07e, na ukuia mai kekahi inai (lala i ke komiaina i na malama hala aku, i kuleana ole e loaa i k komiaina. O keia koi^ mamuli no ka manao ana o ka lunahooia^ o n (lala uku hoolimalima mai na aina paa no malalo o na hoolimalima ka kiko o ke aupuni, e holo no ilok o ka waihona laula o ke 1eiiio7e, U | -aihoia keia kumuhana no ka noo-
ooia ana i kekahi manawa hou
ku.
Mamuli o ka like ole o na manao
ka lunahooia ame ke kakauolelo o
ke komi5ina maluna o ka ninau no
na (lala mai na aina mai o 'ke ko-
mi5ina e paaia mai nei mamuli o aa
hoolimalima kahiko, ua waihoia keia
kumuhana no kekahi manawa e aku
e noonooia ai, a loaa pu naai no hoi
ia hoike kanahai a ka loio kuhina
maluna o keia ninau.
UA , hoopaneeia ka halawai a ka
la 29 o 'keia malama.
------------ ^. ------------
HOIKE A L. 1. L'7MAN, LUNA-
HOOHANA, NO NA HANA
MA MOLOKAI Ma kekahi leka a L. 1. L^man, unahoohananui o na Komiaina Home Hawaii, ia 0eo. P. .0ooke, kakauolelo, i kakauia i ka .la 20 o keia malama, e hoike mai ana i.keia mau mea malalo iho nei: Ua pau iho nei i ka pulo i hala aku la ka palauia ana o na aina mahi a ke 'komi8ina, na mala hoao meakanu, a ke hoowaliia nei ka lepo i keia kakahiaka. Ua anaia ka iliwai o ka aina e Mi. i7oi8en5en a ua hoo^ maka koke no ka hooiliwai ana o ka lepo i 'ka hoia eiwa o keia kakahiaka. Hookahi loi 125 kapuai ma 35 kapuni kai hoiliwaiia i mea e hiki ai i na kanaka hana ke ike i na mea i makemakeia a i ike pu ia ai no loi ka loihi o ka manawa no 'ka hoopulu ana me ka wai. O na hana apau ua lawelaweia me na mikini hana; koe ka inikini -hao lepo, o na mikini e ae, ua hana mao lia no e makou. Mamuli o ka maa maa mua o^e o na kanaka hana i na iana Boiliwai, ua ano ulolohi no na iana, aka nae ua pau keia loi mua iloko o ekolu ho^ me ka hapa. A ma keia loi no hoi he eli o eono iniha mauka a he hoopiha no hoi o ia mau iniha ma ka aoao makai. I ka ho^ Ii50 auwina la, na hoo komo ia ka wai mua, a he manawa mawaena o kanakolu minuke ame kanakolu-kumamalima minuke 'k!. lo ihi o ka manawa o ka hoopihaia ana o keia loi i ka wai. Mai emi ma uo ka manawa o keia hoopiha ana ina aole i kiekie ae o waena o ka loi ma o kekahi umi iniha, a ua okiia me na ho. Ma ka nana ana ma na mea apau, ua hanaia ka hana me ka maikai a holomua. Ua hiki paha ia kakou e olelo ae o keia la ka la ano nui iloko o ka moolelo o Hawaii nei. Ua hoomaka ia kekahi hana ano nui no Hawaii, i like aku 'kona ko'iko'i me kela mo olelo o ko kaua no ke kuokoa, i lo heia ai kona leo apuni ka honua Aka nae aole he niau luau i mala maia. Aole no -hoi he mau bana e mele mai ana i na nuhou hauoli aole no hoi he mau bele luakini e kani mai ana maluna o na ea aheahe malie o ia kakahiaka; aole no hoi he mau 'kuka kanahai, papale kilika o na kanaka kalaiaina i ikeia' aku e kuku mai ana, a i ole e kalai ma ana paha i ko lakou mau manao ma na awai mai i hoohiehieia me na hae. He mau ^kanaka kakaikahi wa le no 'kai ikeia aku e ^mi ana me ka wikiwiki me na ho ame na kopala e hooikaika ana i ke oki ana i na wahi kiekie a i ole e hoopiha ana na wahi haahaa o ka aina i kahe ole aku ka wai mawaho. Ma ka nana ana aku ua lawelaweia keia mau hana o ka hookahe mua ana i ka wa maluna o na aina makai nei o Kala mauia me ka malie. A o ia no paha na hana kupono. O na mea e ae makemakeki e hiki ana no no keia mua aku. Ua hoonee mua ia 'aku na hana hoomaemae i na ulu kiawe me ka hikiwawe kupono. Ua nui no hoi na aina i hoomaemaeia mai na apana 3 12, 1.3, 16, 17 ame 18, a ua pau na kumukiawe ame na okumukumu. O na Apana 19, 20 ani 21 ua maema ke naua aku. Eia iho na hua heluna hoolilo no ka hoomaemae ana i keia mau apana ahiki i ka la 15 o No ^emaba, 1922: Apana 3, ^41.85; Apana 12, ^254. 49; Apana 13, $452.075; Apana 16 ^299.465,- Apana 17, $118.95; Apana 18, $448.62o. Apana 21, no ^a^i^l Kamai, ku kulu ana i hale no ka manawa, $%& O keia mau huahelu maluna ae n na ^aaolina, aila, huki ana ame na hana apau i lawelaweia ahi-ki i ka la i oleloia. I keia la ua makaukau makou no ka hoomaemae ana i kela ame keia apana i makemakeia i ka manawa e hiki mai ai na kanaka no lakou ia mau apana. Eia ke hoolalaia nei no 'ka hoomaemae ' an^ i ka apana 1 ma o kekahi aelike. O i^8. Kaahu ame MM. Kaai ua makaukau no ka hoomaka ana e hoomaemae i ko laua mau apana elike me ka hikiwawe o na kanaka elua mamua o laua e hele mai ai e koho' i ko laua man apana. O Mn Whiie o ka Hui Hala o Ka leponi i nei iho nei oia i ka pule hala aku, a na kamailio aku au n ka hoouna ana mai i mau pnlapul halakahiki me ka hikiwawe. O ka apana aina o Malehua ua makaukau no ke kanu ana a ke mau iwi no ka i maikai o ke kulana kanu ana, oia | nae he wahi omamalu ko keia la me kahi 'ua mama. I ka .Poaono nei he 14 mau keiki kula i hele mai no ka ohi ana i na hua pinunui. Ua laweia aku lakou i 5alae maluna o ko kakou kaa a ua hoohana ia la me ka maikai. He koho o elima aala o ka paila wahie hookahi kai haawiia mai no na wahie mai ka eha a pii aku na niha i na kanaka o ka aina. O 'ke ualana i keia manawa ina e kuaiia ana keia wahie i keia manawa e hoi ana na loaa i ke 7enioie. Ina e kakauinoa mai ana na kanaka i na palapala hoolimalima, alaila e holo ana keia mau (lala ia lakou. He nui na wahie maikai maluna o kekahi mau apana i keia manawa. O ka hooliloia ana aku o keia mau-wahie no na aala i kohoia mai he inea ia e hoomama mai ana i ka mea aina no ka uku ana aku no ka hoomaemaeia ana. Eia ma ko'u lima i keia la he $246 no na wahie i 'hooliloia aku i ka malama o 6epale-maha. O na wahie i hooliloia i ika malama o Okaioba, aole nae i hookaaia mai he 3150. O ka hapanui o keia wahie mai ka apana 21 mai. O na kanaka e noho nei maluna o ko lakou mau apana ua aelike mai iua e hooliloia ka lakou wahie no kela olala maluna ae la, e hookaa mai i kela mau (3ala apau i 'ke komiaina no ka hoomaemaeia ana o ko lakou mau apana. O keia mau (lala ^5 o ka paila hookahi no ka wahie ia e waiho ana maluna o ka aina. Ua hiki no hoi e loaa he $3 no ka paila hookahi na iniha malalo mai o eha. . O keia uku no na wahie no maluna o ka aina. Ke hanau^hiaikai mai nei na moa. O ka huinanui no ka pule i hala aku he 402 huamoa a i ole he a^elike o 57.4 no ka la hookahi. No na la i hala koke a-ku la o ka a^elike he 3i He 20 kakini i hooliloia aku i kekahi poe o nei nei, 138 i hoomoeia iloko o ka pahu Mookiko hua, a he UO e paaia nei no ka hoomoe ana aku i ka waena paha o, keia pule. Eia he 296 hua maloko o na pahu hookikohua i keia la, a e kiko mai ana na hua mua i ka po Poalima, N^emaba 24. I 'kekahi mau la a ! hala aku, ua kakau aku au no ka hoouna ana aku i kekahi mau huamoa i Honolulu no ka hoolilo ana aku. Ua hiki loa ia makou ke hoouna aku he 15 kakini a oi a'ku i kela ame keia pule me ka hoolawa pu ana no hoi i na kanaka o nei nei e makemako mai ana. O ke kumukuai ma^Honolulu he 90 keneka akiki i ka $? o ke kakini, a o ka uku e loaa nei maanei he 75 keneka o ke kakini. O keia like ole o 25 keneka u^ lawa loa no na hoolilo o ka hoouna ana aku. Aka nae, aole o'u makemake e hoouna aku i kela mau hua aia wale no a i ko kanaka hookahi wale no. Ua ike iho au maloko o ka nupepa ko uuku loa mai nei ka loaa ana o na hua ma Honolulu. O na hua a na moa hanau mua ua like ma na ano apau me na hua ma na makeke ma Honolulu. Ma ka nana aku i 'keia manawa me he mea Ia e haule ua ana makou. Ina e loaa ana ia makou he wahi laki iki i keia mau la hope o keia pulo e pau ana ka aina kanu ala^a^a o ka apan.n. 20 i ka hoiliwaiia a kupono no ke kanu ana a'ku. , L. i. L-^MAN.
-------- ^. -------- NA ANOAI. ^Ia na hoololi i makemakeia e ke komi8ina i keia kanawai hoopulapula, a i haawiia aku i ka Elele B^liwin, -ua hiki ia kakou ke ikemaka iho, i ka iini aui o ke komi8ina e loaa pu keia pomaikai, aole wale no i na kanaka e makemake ana e lawe i na aina no ka mahi ana, aka, e loaa pu i na kanaka e noho ana ma ke kulanakauhale i mau pa-hale no lakou, ame ka loaa pu aku o kekahi heluna olala no ko lakou kukulu ana i hale noho no lakou. He pilikia keia i ikeia i keia mau la. Ua ikeia ka makemake no o kekahi poe kanaka e noho no a e lawelawe i na hana e paaia nei e lakou maloko o ke kulanakauhale, a o ka pono no ua aina ma Panaewa me Keaukaha, e mahe leheleia ma na eka emi mai, 'no ika mea ke paa mai nei no ke aupuni i na aina ululaau. A o kekahi no hoi aole keia' mau aina he mau aina mahi. ' ^ O kekahi hoololi i ankkeniakeia, a e noi ia aku ana mamnli b ka ahaolelo e noho mai ana, mamnli^o ka ikeia ana o na kanaka ^B pohe mai nei ma Makiki ame Papakolea, ua makemake no lakou e paa, ia mau aina, e koiia aku ana ka ahaolelo lahui e haawi mai i keia mau aina no na Komiaina o na Home Hawaii Na ke Alii Kalanianaole keia hoo lala mamua o kona make ana, a ke hauoli nei makou i ka ike ena e hooko ana ke komiaina i keia mau iini o ke alii aloha i kona lahui;;, E hiki pu ana no hoi i keia poe e loaa ka hoaie ana i na' (lala he $!,()()(); kekahi hoololi no hoi e noiia aku ana^ Ke manao nei ke komikina e aponoia mai ana keia mau hoololi. O ka hoololi nae o na aala, ame ka ae ia mai i mau pa-hale no na aina-^kokoke i ke kulanakauhale, e loaa koke mai i aaa no ia me ka ui mua ole aku i ka | | | | | | | | | | | ihaolelo e noho mai ana. Aka. o ka oaa ana mai o keia mau aina o Ma-uki ame Papakolea, e -waiho im^ ^ iku ana i ka ahaolelo o kakou nei, i loaa mua ka lakou apono aua, ala la noi aku i 'ka ahaolelo lahui. O ke kulina ai kekahi moa hoopomaikai mai i ka mea mahiai. ^ keia mau la ko kuaiia mai nei keia kulina no ekolu no i ka hapaha. A iole no hoi he nunui o na ku .; p huaiia mai nei pela. Ina e ka;;.) una kekahi kanaka i kona mau eka nie keia ano kulina, e oki ana oia i ke kulina oiai no kona kumu e omaia-ana no a ua loaa no hoi ka ai a na holoholona, oiai oia e ohi ana i ia hua no ke kuai ana. He hana maa mau keia ma Amelika. No ka mea o ke kumu o ke kulina, i ka manawa e ohiia ai ka hua, no ka ai ana i ka manawa palupalu o ke k;^^, ua lawa loa, a ua lilo i ai maikai na na holoholona. He oihana keia e haawi mai ana i ke kanaka e makemake ana e komo aku e lawelawe ia mea, i na pomaikai i papaluaia. Ke hoolala mai nei kekahi mau kanaka Hawaii ma Molokai, i hakalia no a-maemae ae ko lakou mau aina, e kaniK ana lakou i ka ipu. Aole no e poho ana na manaolana o keia poe kanaka, no ka mea ua loaa ka wai maikai, a he momona no hoi ka lepo o ka aina. O ka makou 4 kanaenae ae nei, e ohi aku ia mau kanaka Hawaii i na pomaikai he lehulehu. Eia keia oihana ke paaia mai nei e kekahi poe o ko na aina e, a he mea hiki wale no i ke kanaka Hawaii ke hooulu i keia mea, no ka mea, mamua aku o ka hiki ana mai 0 keia poe o ko na aina e, e ai ipu
ana no na kauaka Hawaii, mai na
ipu mai i kanu pakaia e ko lakou^
mau luna ponoi. A ke manao nei
no makou, e hiki ana no i na kanaka
Hawaii o keia la ke 'kanu i ka mea
hiki i ko lakou mau makua ame na
kupuna i hala aku. Eia ke komo mai nei na ninau no na aina kanu halakahiki o Molokai. Ina ke lumiaina e makemake ana, ua hiki loa e hooliloia aku ma ka hoolimalima na aina kanu halakahiki apau e paa ia nei e lakou. O ka makemake nae o na lumiaina o ia no ka haawi'ana aku i 'keia mau aina 1 na kanaka Hawaii. E anaia mai
ana na eka kupono no ke kanu hala
ana, a i ka maopopo ana e hooma-
ka ana ke noi ana aku i ka poo e
makemake mai ana e hoi no ia m^A
aina no ke 'kanu halakahiki ana. He
mau lono hoohauoli keia i ka poe
e manaolana nei ao ka lahui. Ua kauoha aku nei o L. I. IA-man, lunahoohananui o Molokai, malalo o ke Komiaina o na Home Hawaii, i mau huo uwala-kahiki, no kona manao 'ana - holomua ana ke kanu uwala-kahiki ma na aina o Kalamaula. Ma -ka nana aku i ka lepo o kela mau aina, ua hiki loa io no e holomua ke kanu uwala-kahiki ana. I keia manawa, o ia hoi i koia mau malama o 8epaiemaba, NoN'ema-ba ailiki loa aku no i Bekemaba. e emi ana ka uwala-kahiki. Aka, i na malama o Pebe-uai-i, Ma-a-ki ahiki i Iune, o ia na malama pii o keia ai, no ke kumu aole e hiki e ulu i koi^ mau malamk o I^emaba, Bekenn-ba, ahiki loa aku i Malaki. no ka mea he manawa haule hau ia no Amenka, kahi o loaa nui mai nei o keia ai i Hawaii Aei. Aka, ma Hawaii nei, ua hiki e hoouluia keia ai i keia mau mahina, no ke kumu o ia mau no o ka mahana, a ina p hiki ana e loaa ka wai hoopulu, elike ine kela ma Molokai, e lilo ana ke kanu uwala-kahiki ana i mea holomua-He niau lono hoohauoli keia i na kanaka Hawaii i makemake e loaa na ailia. Ua kauoha pu ia aku nei no hoi i mau anoano ipu-haole ame ipu ala. Aole ka hooulu ipu he mea hon i keia paeaina, aka, mamuli o ka hiki ana mai o na nalo pepeh' 'P"' ua lilo ka hooulu ana i keia niau huaai i mea paakiki, a haalele ia e 'kekahi poe kanaka Hawaii. Ke hoomanao ne^ ka meakakau, i na i^a-] kahiki o kona mau la kamalii, aole o hiki e hooliloia ka ipu, no ke- kamu, e kanu ana kela ohana ame ^eia ohana, i mala ipu n^ lakou, a ua ulu mai 'ka ipu me he nahelehele lo A o na ipu no hoi o la manawa, ^ oi -aku no paha ka ono mamua o na ipu o keia manawa. O ke poo-kamka, ka lu, ke onionio, ame he nui aku na Upu i hoouluia ia mau la. O a. ipu-ela no hoi, aolo elike aku ka ono elike me ko ia mau la. Ae, abha no paha ke'huli aku a noonoo ia mau la, mamua o ko komo ana : ^ o na. nalo hoopilikia ame na kanaka o ko na aina e, na mea nana i h^' haiki mai i kou noho hanoli a"' ' ke kanaka Hawaii. | | |
| | | | | | | | | | | HOOMAKA KE KANU ANA MA
NA AINA O KALAMA-
ULA-KAI. I ka la 20 o keia malama o iN'^' ^emaba, 1922, aa hoomakaia ke ka-m ina o ka manu ala^a^a maluna o ka apana aina o Kalamaula^, a olike "ine ka hoike a L. 1. I^man, ka luia hoohana nui o na hana ma Molokai, he Ia ano nui ieia a na kanaka Ha-waii e nana aku ai. Malia 7iiLa no ka ike maka ole aku o na k^aka. pela e hiki ole ai e ulu ae i? ^bohia no keia hana ano nui a ko'iko'i no ka pomaikai o na kanaka Ha-^ai:. No kekahi mau haneli makahiki ia waiho -wale ana o keia maa aina o Kilaniaula-kai, me ka hooulu ole -a ^ kekahi maa meakanu. Ua lilo kela kahua inamna aka o ka ulu ana ^ -'a kia-we, i kula lepo, e^puhi wa-.eia ana i ka moana. I ka ulu ana ae o na kumu kiawe, na paa ka lepo, n n-.anin-i o na ua ame ke kahe ana o ii ^ai. ua laweia mai na lepo o uka Ka:. a hooiaioia ma keia mau aina, a ua pii 3ia-a ae ka hohonu o ka lepo .ihi -ii i ka eha kapuai a oi aku ma Kakahi inau wahi. N- na makahiki loihi i hala aku, ;-' ^au haneli no paha, ua lilo keia ni- auia i inia bana! holoholona, a . -i Ioaa i ke aupuni ma na hoolima-i-a ke nuku loa ma kahi wale no o : -^neka o ka eka hookahi. A -.::: maa aku no paha keia loaa uuku, i-^ nole keia hanawai hoopulapula, I k^-.a ia o keia mau apana aina he II —a keia walu o Kalamaula e pili :.'.-- 3 ko kai, ua kupono loa no ka ':^-^-^.^ aua mai i na meakanu like o;. mamuli o ka loaa ana o ka wai. l^a i keia la he IO kanaka Ha-waii i hoi aku maluna o ko lakou ^.a- apana, a ke lawelawe lima mai m no ka hoomaka ana no na bana e 7-^maikai ai ko lakou mau ohana. Kii ina ka Haia o kela ame 'keia ka-7ia::.-. b-? 23 eka, a oi aku a emi mai, a ilpkn o keia mau eka, ua loaa he IO ^ka mabi. I kakiana ana iho o k? kanaka e manao ana paha oia ::'- ^-uK-a loa k^ia mau eka mahi, no ki. mea he uuku no ka heluna o IO. Ana. I-O'P pela, o keia mau eka e ka ie: "ka. pa o ia halealii be li wale n.'.. -, mii mai no paha, no ka mea -.i^ ". - ihi keia ana ia ana, Nolaila, ua hiki i k? kanaka e makemake ana e i-i',-, i ka nni o keia mau eka he IO ma i kona hele ana mai e nana : k'-ia mau eka e paia noi uo ka hale 7i. " : : . I^a he makemake hana ko ke ka-
aika, e puikaika ana no ka pau o
'keia laau eka "ie IO iaia i ka mahi
ia. ame ke kanuia i na meakanu.
E hoomanao pn iho no Iioi ke ka-
mila 7nahi. na loaa ia oe ka wai e
hoopulu ai i kau ni2u meakanu i
Kela ame keia la au i makemake ai,
a mamuli o keia, ua hiki loa ia oe
"^ kanu i na mea apau au i niake-
miie ai. A na h3w ia oe ke ohi i na
7022iikai i kela ame keia la au i
77iakemake ai e ai i kau loaa o kou
Iua: ana.
No keia mau haneli makahiki ka
-waiho -waleia ana. o keia man aina,
a-a nui kona momona. Mamua o ka
laweia ana ae nei no na kanaka Ha-
^-^.ii. aole mea ulu ma keia wahi he
kia-we wale no. Ma keia loaa o IO
o ka eka hookahi no ka hanai holo-
holona, ua ike iakou i ka waiwai
ol^ o keia aina. Me ka -wai i loaa
i^una o keia aina, a e kahe nei no
ka pomaikai o na kanaka e Hoi aku
3.pa maluna o keia mau aina, ua pii
ao iona waiwaiio a ma ke koho a O.
O. aonan:, kekahi haole kanu ko ka-
hiko o Ha-waii nei, eia kona waiwai-
:" ma kahi o ka HOO o ka eka hoo-
"KaLL No na makahiki mua he eli-
n-.i, aole uka auhau o na kanaka e
".3w? ana i keia mau aina, aka, ma-
i;^'? aiia o kela mau makahiki e uku
ana lakou no keia mau aina i keka-
hi auhau kiekie loa. Aka, ia ma-
nawa no hoi, -ua loaa ia lakou he
3an makahiki i obi wale ai i na po-
maikai me ka auhau ole.
Ma ke^a kulana, e nana ae kakou
i ka poe e noho mai nei maluna o
na aina home hookuonoono malalo o
ke hanawai hookuonoono home. Ke
MKM nei lakou i na auhau kiekie, me
ka loaa ole mai o ka aina ia lakou.
Eia EO ke kuleana o ka aina me ke
aipuni, aia nae, ke uku nei me he
inea la no lakou ponoi keia aina a
lakou e paa mai nei. Aole pela na'
Kanaka e hoi ana ma Molokai. No
na niakabiki mua elima^ole auhau
e uku aku ai no keia maa eka a la-
kou e paa mai nei. | Ma na aina i hookuonoonoia no ioi, he hookahi wale no a i ole he lua mea kanu i hiki kupono e hoouluia. O ke ko ai ole o ka halaka-iiki. Ma keia mau aina o Molokai i makaukau i keia la, ua hiki ia oe ke kanu i na mea he lehulehu. A o ka oi aku ua hiki ia pe ke kanu i na'manawa apau au i makemake ai, no ka mea ua lawa oe i ka wai. O 'keia lolio i laweia mai la, no ka hoomaka mua ia ana o ke kanu 3 na meakanu ma keia mau aina, o a paha kekahi lono boohauoli loa loheia no kekahi mauawa loihi. E hoohauoli mai ana, no ka mea, o na kuko ame na iini a na kauaka Hawaii i manao ai no ka hoolaupa'i iou ana i ko lakou lahui, e hooko ia mai ana. E hoohauoli mai ana no hoi, no ia mea eia no kekahi poe [anaka Hawaii ke manao nei he mau hana pulapu wale no keia, a elike me ka olelo a kekahi poe, be 'luukupapau no na kanaka Hawaii" eeia mau aina." No ka mea aole no e hala aku ana ua la he loihi loa, a e ai no kela poe kanaka i ko lakou mau luai. E nahu iho ai lakou i na alelo o lakou iho. O ka makou a makemake nei e hoomanao na ka: aaka Hawaii 'i na inoa o keia poe na lakou keia mau olelo hoonaaiko-a, no kekahi bana hoopomaikai i ka ahui holookoa. No makou iho, aole makou e poina ana i keia poe kanaka Hawaii, a ke paa nei ko lakou mau inoa ma ka makou mau buke ioomanao. ' I ka noho ana mai a keia ahaolelo e laweia aku ai na lunamakaainana ame na 8enaioa no ka nananana i [eia mau aina ame ka hoomaikeike ana aku ia lakou i na mea e makemakeia nei no ka hoohana ana aku ma keia mau aina. A i kela manawa pu no hoi e hele aku ai kekahi ioe i ike mua ole i keia mau aina, a e ikemaka ai lakou, aole elike me ka kekahi poe e olelo nei, kekahi 3oe i hele ole e ikemaka, aka, i lilo nae i poe e hooia ana i na olelo hoo-3unipuni, aole mamuuli o na manao maikai, a kokua paha, aka, mamuli o ia manao lili ame ka n^nap he ninau ia no na hana kalaiaina, Aole ma- iou. i makau i ka laweia o keia ninau no na hana kalaiaina, o ko makou iiniia o ka lawe aku imua o na kanaka^Hawaii, aole nae imua o ko na lahui e aku, no ka mea ua maopopo no ko lakou ku-e, no ka mea aole o lakou kekahi i hookomo pu ia mai ma keia mau hoopomaikaiia ana. Aka, ua aa makou e laweia aku keia ninau imua o na kanaka Hawaii. Ke hoomauia nei no ka hoomaemaeia ana o keia mau apana, no ka mea ua paa i ke kiawe. He hana nui keia o ka luku ana i keia mau kumu kiawe, ame ka hoomaemae ana i ka aina. A-ka, i ka pau ana o ka aina i ka hoomaemaeia, he nani lua ole kona kulana ke nana aku. He momona lua ole no hoi kona lepo Ua hohonu a oi aku mamua o 4 ka puai. Ua hiki e loaa nui mai ka hua o na mea kanu, no ka mea ua lawa i ka wai, a ua malu pu no hoi i na laau kiawe. Ina he 'ko ka mea e kanuia ai, ua hoike mai o 0onanl, a na pololei kana koho ana, no ka mea, ua hoao mai nei oia i ke kanu ko ma kekahi mau aina o Kaunakakai, i like pu no ke kulana me keia mau aina, a na loaa iaia he 16 iona kopaa o k^ eka hookahi. Ma Ewa ame Waipahu, ua loaa no keia mau iona, aka he mau apana uuku loa nae kahi e hiki ai e loaa. I keia la eia ke kopaa ke kuaiia nei no hookahi haneli (iala o ke lona hookahi, a oi aku. A in3 he umi au mau eka ko e loa? ana ia oe me 160 lona no ia mau eka, a ina he hookahi lianeii (lala o ke lona ko hookahi, ua loaa ia oe he 516^00 o kau mau eka .ko, a lawe ae ka poe' mea wili he hookahi hapa o keia heluna, e koe iho ana ia oe he $$()()(), no kou 'luhi o ka malama ana ame ka hoomau ana me ka wai. He mau kahoaka anei keia o ke poino a e lilo ai kakou e ka lahui i poe ku-e mai i keia mau bana e makemakeia nei no ka hoo pulapula hou ana i ko kakou lahui' Ke manao nei makou, o na kanaka e ku-e mai ana, kia aole lakou he poe bupo, ua pupule ia paha lakou. O ka makou wale no e koi aku nei i ka labui, na 'kanaka i ike ole i keia mau, mea, a i lohe pepeiao wale no, e kakali hoi i. ka oukou mau olelo hoino, a ike pu mai ka kou i nu bana hoopomaikai e. hoo lala ia mai nei no-na kanaka Ha- | waii e aa ana e hoi maluna o keia mau aina, a e hoao mai nei e lawe-awe me ko lakou mau lima no ka ^no o ko lakou mau ohana. Aole no a makou olelo ana no na kanaka i lawa me na pomaikai o keia ola ana, a i makemake ole e lawe i ke-iahi o keia mau aina. -Aole loa. Aka, eia ko makou iini nu^ ana e ike mai na kanaka i makemake e loaa kahi e iu ai ko lak'ou mau wawae, a e hiki ai ia lakou ke hoohana me ko lakou mau lima ponoi, i na mea a lakou i manao ai no ka pomaikai o ko lakou noho ana. A ma ka makou koho ana, be nui wale o keia poe e noho mai nei mai Hawaii ahiki loa aku i Kauai. No ia poe ka makou e koi nei e hoomanawanui iho, no ka mea ua haiki no ke kanawai, aole mamuli o ka makemake o ka mea nana keia kanawai, aka, mamuli o na ku-e, a o ia mau ku-e no ahiki mai i keia la. O ia makou e iini nei, e kakali iki iho iakou no kekahi mau malama, a e ike like aku ana no kakou i na pomaikai e hoohanaia mai nei no keia ahui. Ia 'kakou e pii aku ai e nana i ka iana a na kanaka Hawaii e noho mai nei ma Papakolea, mahope iho o Puowaina, e ike ana kakou i ka mikiala bana o ke kanaka Hawaii, a i kaupale wale ia mai no keia ikaika bana, 'mamuli o ka uuku o kahi apana "aina i loaa mai. Aka, ma ka lakou hana e ikeia aku ai, aole ka labui Hawaii he lahui molowa, aole loa. O ka lakou wale no e makemake nei o ka loaa aku o kahi kakua lepo e hoohanaia aku ai ko lakou ikaika. A pela no na kanaka Hawaii e noho mai nei ma na wahi like ole o Hawaii nei. E kakali wale ana no o ka loaa o kahi lepo e hoohana aku ai. No keia poe ka makou e noi aku nei e hoomanawa nui, a hala ae na la o 'ko hoao, ahiki mai na la e wehe hou ia aku ai na aina, aole wale no ma Molokai, aka ma na mokupuni apau, alaila, e lawa ana kakou me na aina. A e ike aku ana no kakou, iloko o keia mau la e nee mai nei, aole no i mamao Iha aku, e komo nui mai ana na kanaka o ko na aina e, a o lilo aku ana na wahi hana e paa ia nei e kakou, a ia manawa, na kanalia e paa ana na aina, e akaaka mai ai i na kanaka i loaa ole ka aina, no ka mea, ua loaa 'kahi e imi ai i ola no ka ohana A elike me ke komo nui ana niai o na kanaka o l^o na aina e, pela no "ka nui o na mea ai^ e makemakeia aku nei^ a e lilo ana ia nui kanaka i mea hoopomaikai mai i na kanaka i loaa ko lakou mau aina. Ma Ke Kauoha IEBI7OBE O KAWAU. Keena o ka Puuku, Honolulu, Oahu, Ma ka hana e hoopau ana i ka IHE WAILUKU MAKKEO? ANB LANB OOMPAN1', LIM11EB. OIAI, o ka 7HE WAILUKU MABKE? ANO LANB OOMPAN^ LIMI^EB, he hui ia i kukulu ia a e ku ana malalo .-i ina ka mana o na kanawai o ke 7eiiio^ o Hawaii, i -kulike a me ke kanawai i hoomaka akaula nia n^ hana o keia ano, ua waihoia ma iloko o keia keena he palapala no no ka hoopau ana i ka hui i oleloia hui pu mo kekahi palapala i hooiaio ia i hoohui pu ia me ia, elike me ia i koiia ai ma ke kanawai. , NOLAILA, ma keia ke haawiia aku n'ei ka hoi laha i 'kekahi mea, a i na kanaka apau, Le mau kuleana mamua a e kuleana nei paha i keia manawa ma kekahi ano iloko o ka hui i oleloia, e pono e waiho ma i na ku-e ana no ka aeia .-.ku o ka palapala noi i oleloia maloko o kei keena mamua ae o ka la 3 o Pebei-u an 1923, a o kela ame keia mea e ma kemake ana e hooloheia aku maluna ia mea, he pono e hoea kino ae ma ke keena o ka mea nona ka inoa mu lalo iho maloko o ka Hilo Mana Hooko, ma ka ho^ 12 awakea o ka la i oleloia, a e hoike mai i ke ku mu, in^i he kumu kekahi, i wahi ae ole ia aku ai ka palapala noi 'oleloia. HENE1^ O. HAPAI, Puuku, 7enlo^ o Hawaii Honolulu, No^-emaba 28, 1922. 6532-Noi?. 30; Bee. 7, 14, 21, 23 1922. ^n 4, 18, 25; Peb.'l, 1923 HOOLAHA LULU MANAWALEA Ke hoikeia aku nei ka lohe m
keia i na lala ^pau o ka Hui Kokua
Hookuonoono o na Oiwi Hawaii,
lulu koke mai i ka- hookahi Oai
($!.()()) manawalea no ko kakou
hoahanau .Io5eph K. Kalana i haa
lele mai i keia ola ana maloko o n
la he kanakolu mai lia la e .puk
aku nei o keia hoolaha.
Ma ke kauoha.
B. N. KAHALEPUNA,
Kakauolelo H. K. H. O. H.
. 6531— Now. 30; Bee. 7, li. | | | | | | | | | |