Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 1, 4 January 1923 — MOOLELO O KA HALAWAI A KE KOMISINA HOME HAWAII, O DEKEMABA 27, 1922. [ARTICLE]

MOOLELO O KA HALAWAI A KE KOMISINA HOME HAWAII, O DEKEMABA 27, 1922.

Mamuli o ka hoopaneeia ana o ka halawai a ke Komisina, ua malamaia Va halawai i keia la. Ua heluheluia ka Moolelo o ka kalawai i hala a na. aponoia. I7a hoike mai ka Lunahoomalu o ke kumu o keia halawai oia no ka hoolohe ana i na hoike a ke Kakauolelo maluna o ka ninau waihona o ke Komieina. Ua heluheluia he leka mai ka Hui Hao mai, e noi mai ana e hooloihiia aku na la o ka lakou aelike no ka hoolawa ana mai i ke Komiaina me kekahi pauma i makemakeia. Ua aponoia keia makemake 0 ka Hui Hana Hao. Ua heluhelu mai ke Kakauolelo 1 kana hoike penei: "Malalo o ke kulana e ku nei i keia la mamuli o ka manao kanawai 0 ka Loio Kuhina, ua hoemiia mai ko kakou loaa makahiki no keleahi heluna o $24,000.00. Aka eia he ekolu alanui e hiki ai e hoohanaia: (2) E hoemiia iho na hoolilo hoohana ana. Oia hoi na uku mahina. 1 keia manawa o ka huina nui o keia mau uku ua -oi iki aku maluna o $2,000.00 o ka mahina a i ole ua aneane 33-1/3 pakeneka o na loaa. Ua ukuia penei: Xa uku o ka mahina. Geo. P. Cooke $ 500.00. J. Jorgesen 500.00 X. T. Lyman 400.00 T. Taylor 200.00 Mrs. Bina Mossman 125.00 Fred Conant .......150.00 J4hn Wiae X .... 100.00 4—Komiaip* . */.,J 166.66 Ke noi nei au, ina-aole e loaa ana ia kakou he mau dala hou ae, e hoopau kakou ia Mr. Jorgensen ame Mr. Tavlor; a e hoemiia mai ka uku o ke Kakauolelo Hoohananui a i ka $250.00 o ka mahina, a o ko Mr. Lyman i ka $300.00 o ka mahina. Alaila e emi ana na hoolilo uku mahina a i ka $1019.66. He mea kupono nae e paa ia o Mr. Jorgensen ma ke kulana Wiliki Hoakuka no $200.00 o ka mahina. Alaila, e loaa ana ka heluna o $291.66 na hoolilo o ka mahina, a ua like ia me %20 pakeneka ona loaa. Ona uku mahina e ae ame na hoolilo e ae no na mea i makemakeia, ame na hana hoomaemae, ua hooemiia mai no i keia manawa. (2) E hoomakaukauia i mau hoololi no ka waiho ana aku imua o ka Ahaolelo Nui, i hiki ai i ke Komisina e hoohana aku i ka %100 pakeneka o na loaa mai na aina mai i hookaawaleia no keia hana, a e hele koke ke Kakauolelo i Wakinekona e kokua i ka Elele Baldwin no ka hooholoia ana mai o keia mau hoololi. (3) A i ka loaa ole ana o na mea i makemakeia ma ke kumuhana Helu 2, e koiia aku ka Ahaolelo e hookaawale mai i $50,000.00 no .ia makahiki elua e hiki mai ana no ka waihona o na Komisina Hpme Hawaii no ka hoohana ana i mau kumuwai ame na hana hou ae. (E nana ma ka Pau. Helu 220. O keia ae la oia no ka nui o na dala e 2oaa ole mai ana i ke Komiaina Hawaii malalo o na olelo o ke Kanawai e ku nei. O ka hopena o keia mau hoolala ana a ke Komisina no ka hoonee ana aku o na hana imua aole e hiki ana. Koe wale no a loaa mai kekahi mau dala, aole e hiki ana ia kakou e hoohana elike me na mea i makemakeia no keia mau makahiki mna he elima i aeia niai ma ke kanawai. Ke manao nei ko oukou Kakauolelo, aole ka Ahaolelo Nui ame ka Ahaolelo kuloko nei e nanamaka mai ana i na hana a keia Komiaina a e hooemiia na hana a keia Komisina, a no ia kumu e hoololiia mai ana ke kanawai a i ole e haawiia mai ana i mau haawina i mea e hiki ai i ke Komisina ke neemua elike me na hoolala i makemakeia. A eia hou no hoi 7 ina ke Komiflina e manao ana ua kupono ke kumuhana Helu 2, ua manao kou Kakauolelo e hiki ano no iaia ke imi aku i na dala o na hoolilo o keia huakai me ke koi ole mai i kekahi haawiua mai ke Komiaina mai. O na ku-e i ka Bila, aole i hanaia no na waihona o ke Komiaina, a i hiki ai e haawiia akn e ke Komi-

sina. Ua loaa io no he lanakila i ka poe nana keia ku-e; aka, ke manaolana nei au aole e ku-e mai ana i ka hoomahuahuaia ana ao o ko kakou waihona, oiai nae ua imiia mai no. I ke noi ana i haawina nui kupono no ka hoohana ana, i hiki ai hoi i keia Kanawai o hooneemua ia me lea loaa o ka holomua aole kakou e manao ana e hoonuiia mai ana na aina e hoohana aku ai, a no ia kumu, aole paha hoi e komo hou mai ana ia poe e ku-e. 0 kekalii alanui hou ae e hoonuiia ai na loaa, a malia he mea pono e noonooia ma na ano apau, oia no ka hoihoi ana aku me ke Komisina Aina (malalo o ka pau. 212) i kekahi mau aina o Molokai ame Hawaii (E naua ma ka poohou 1 Pauku 212) no ka hoolimalima ana. Ina e hanaia ana pela ke koi nei au e paaia na aina apau o Kalamaula no ka kakou mau hana. Ua hiki e maheleheleia na aina aku i koe o ke Komisina aina iloko o na aina mahi ame kula a e hoolimalimaia aku iwaho. E loaa ana i ke Komisina Home Hawaii he 100% o keia hoolimali'ma. E haawiia aku na aina ma Palaau ame Hoolehua, koe he 900 eka makai no ka hoohana ana aku no keia mua iho elike me ka kakou e hoohana nei ia Kalamaula: Palaau, 11,400, Hoolehua 3,500, huina nui 14,900, lawe 900 koe 14,000. Palaau, . 11,000 Hoolehua,. . 3,000 " Kapaakea, 2,000 Kamiloloa, 1 & 2 3,000 Makakup»ia, 1.800 ) <7 20,800 He huina nui o 20,500 eka. Hookahi o na hui hana halakahiki (Mr. White) ma kana koho aia ma Palaau uka ame Hoolehua uka he 3,500 eka kupono no ke kanu halakaliiki. Ke manao nei ke Komisina aina he $10.00 oia ka hoolimalima kupono no ka hoomaka ana o ke koho no keia mau aina. • Ma keia e loaa ana ia kakou he loaa makahiki aole i emi iho malalo o $35,000. I ka laweia ana ae o keia mau eka kanu halakahiki mai ka huina nui o na eka e koe iho ana i ke Komisina aina he 17,300 eka no ka hoolimalima ana aku no ke kula. Ua manao ke Komisina he 50 keneka oia ka hoolimalima kupono no ka eka hookahi i ka hoomaka anu o ke koho. Ma keia e loaa mai ana he $8,650.00 0 ka makahiki. Alaila e loaa ana 1 ke Komisina ma ka haahaa loa no ka makahiki mai keia mau aina mai ka heluna o $43,650.00. GEO. P. COOKE, Kakauolelo a Lunamanahooko. Honolulu, T. H. Dec. 21, 1922.

I ka pau ana o ka heluheluia ana o ka hoike, ua ninau mai o Mr. Duncan, heaha ana la ka liana no Mr. Conant, kokua Lunahoohana, a ua hoike aku ke Kakauolelo ua hiki no e hooneeia na hana ina e hoopauia ana o Mr. Conant no keia manawa. Ua aelikeia oia ka mea e hanaia aku no Mr. Conant a e koiia aku oia e pau i ka la 15 o lanuari, 1923. Ua hoike pu mai no hoi ke Kakauolelo ua hoike aku o Mr. JorgenBen ia Mr. Taylor e pau ana oia i ka la 15 o lanuari, 1923. Ua hoounaia aku na kope o ka hoike a ke Kakauolelo i na Komisina, a ua hoomakaukau o Mr. Dunean he mau koi maluna o kēia ninau elike me keia malalo iho: I ka hoomaka ana o keia Komis:ns e lawelawe i ka lakou hana ua heolalaia na hana ma ke ano nui mamuli o na loaa i manaoia o loaa uiai ana ia manawa. Mamuli o ka manao kanawai o ka Loio Kuhina e ku-e ana i keia mau loaa i manaoia, ua hoouukuia mai na hana a keia Komisina a aole hou aku he alanui i koe no ka hoonee ana i na hana koe wale no a hooulu hou ia mai he mau hoolala hou ana i na hana a ke Komisina. Ka mua elike me ka ke Kakauolelo Geo. P. Cooke oia ka hoemi ana mai i na hoolilo hoohana ana, ke kakoo nei au i keia manao. O ka lua nao o ke koi a ke Kakauolelo e hoomakaukau i kekahi mau hoololi no ka waiho aua aku imua o ka Ahaolelo 2v*ui i loaa mai ai i ke Komisina he 100% o na loaa

0 kekahi mau aina, aole i hiki ia'u ke ike maopopo ]ea ioa ia manao. Ke manaoio nei au he mea pono e hooholo mua ia kela mau hoololi e ka Ahaolelo alaila hoounaia aku 1 ka Elele ma ka Ahaolelo Nui. Ke manaoio nei au, ina e hoolala mua ia ana me ke akahele na mea i makemakeia no ka hoonee ana aku i ka kakou hana e loaa ana no ke aponoiajma e ka Ahaolelo kuloko nei no ka lawe ana mai i ka wai 0 ke Awawa o Waihanau no na home hookuonoono e manaoia nei ma Palaau ame Hoolehua mauka. He mea pono e hoikeia aku i ka |Ahaolelo ka heluna dala i lilo aku mai ke Komisina aku mamuli o keia manao Kanawai o ka Loio Ku|hina, ame na dala e hoihoi hou ia j aku nei ma ke ano he loaa no ke aupuni amo na dala i hooliloia o ke Komisina no ka imi ana i lea wai |ma Kalamaula. Ke manao nei au e hiki ana ia kakou e loaa mai ka Ahaolelo mai i na dala kupono n.o ka hoohana aku i na hana i manaoia, me ke kanalua ole. 0 kekahi manao iho no ka hoonui ana mai i na loaa o ke Komisina i koiia mai e ke Kakauolelo mamuli o ka hoihoi hou ana aku i kekahi mau aina i ke Komiaina aina ma Molokai ame Hawaii, kekahi mau aina malalo o keia Komisina, aole o'u kokua. | Ke manao nei au, e loaa wale mai jana no he 30% o na hoolimalima 1 elike mo ke kanawai e ku nei. | O na aina apau ma Molokai malaI lo o ko kahua 110 ka manawa wale no, a no ia kumu, ke nele nei ka loaa ana ,mai i ko Komisina o kekahi loaa. Ina elike me ka.hoike a ke Kakauolelo eia kekalii Hui o Mr. White ua koho oia ma Palaau mauka ame Hoolehua he 3,500 eka i kupono no ke kanu halakahiki, ke koi nei au e okiokiia keia mau aina iloko o 40 ame 60 eka a o hoolimalimaia aku i d.i Hawaii e hiki ana ia lakou iho e hoohana me ka lakou dala ponoi iho. 0 na aina makai o Palaau ua hiki e hookoeia no na kanaka e makemalee ana a e weheia ma keia hope ! aku. O ka aina. holookoa o Kalaj maula e waihoia i pa hanai lioloholona no na Hawaii, a pela no hoi ke koena o na aina o Palaau ame Hoolehua. O na aina o Kapaakea, Kamiloloa, 1 & 2, Makakupaia 1, e hoolimaliinaia i na kanaka no ka hanai holoholona ame puaa. Ma ka hooloihi ana aku i ka laina paipuwai no na kanaka ma Kalamaula no na home wale iio e hiki ana keia mea e hoolalaia. Ke nianao nei au i keia manawa me na hoolilo uuku wale no e hiki ana e loaa ka wai ma Kapuna no na home mauka o Kalamaula. Ke manao nei au me kahi nooi uuku wale ana no i keia manawa a i ole i kekahi man'iawa mahope koke aku nei e loaa ana ka wai mahuahua mauka o Kamiloloa me ka hiki ana e hoohana aku a e uuku loa ana na hoolilo. Ke koi hou aku nei au e hoolawaia mai i keia manawa ke Komieina me kekahi hoike o na loaa ame na hoolilo mai ke ku ana o keia Ko-' miaiua. 1. Huina dala i hooliloia no ka wai ma Kalamaula. 2. Huma dala i hooliloia no ka imi ana i na mea like ole. 3. Huina dala i hooliloia no ke ana aina ana. 4. Huina dala i hooliloia no ka aina hoao kanu ana ame na hale. 5. Huina dala i hooliloia no na mikini na lako ame ka malama ana. C. Huina dala i hooliloia no na pa. 7. Huina dala i hooliloia no ka hoaie ana aku i ka poe hookuonoono. 8. Huina dala i hooliloia no na hoolilo laula o ke Komisina, Ke koi nei au e hele aku keia Komisina e noi i ka Ahaolelo i $100,000 ma ke ano he mau dala n- ka hoolako wai ana. Ke koi hou nei au i keia Komiaina e koi aku malalo o ka Hoaie ana i kekahi heluna dala i like me $300,000 no ka hoaie ana aku i na kanaka lawe aina, $200,000 no na kanaka ma Molokai a i $100,000 no ka wehe ana i na aina o Panaewa ame Keaukaha ma Hawaii. Ke koi hou nei au e hoolilo wale no keia Komiaina i na dala maluna o na mea hiki ole ke alo ae no ka hoonee ana aku o na hana a e

hookoe mai i na loaa apau iloko 0 ka waihona elike me ia i hoakakaia ma keia Kanawai." Ua laweia mai keia mau koi a u& noonooia a ua hoike mai ke Kakauolelo e hanaia ana i mau kope no ka hoolawa ana mai i na lala o ke Komisina. I ka noonooia ana o na koi a Mr. Duncan ua hapaiia mai kekahi mau ninau e hiki ole ana e paneia a loaa mai na manao kanawai o ka Loio Kuhina, no ia kumu ua hoike mai ke Kakauolelo e lawe mai ana oia 1 ka Loio Kuhina i ka halawai a ke Komisina e malamaia ana i ka Poaha, Dec. 29, 1922, i mea e hiki ai e kuka kamailio ia na koi a Mr. Duncan mo ka paupono. Ua hoike mai ke Kakauolelo i na lala ua hoike ihai ka Hope Lunahooia iaia ua ohi ke Komisina aina i kekahi mau lioolimalima o na aina e paaia ana no ka manawa, me ko ku-e i ke leanawai, a ua manao oia e hoihoi mai ana ka Luna Hooia i keia mau loaa hoolimalima. Ua hoike mai o Mr. Akana, ina he mea hiki ua aa oia e hoihoi aku i kona uku me ka waihona no ka hoopuipui ana ae a i loaa ai kekahi kokua no na hoolilo. Ua kokua mai 0 Mr. Duncan i keia manao, aka i ka hoikeia ana aku e ka Lunalioomalu ua lianaia koia mau uku e ke kanawai, a ina e hoihoi hou ia aku ana e lilo ana malalo o na loaa o ke aupuni a e loaa ole ana ka pomaikāi 1 ke Komisina, ua hooholo lakou he hana ku ole i ka naauao ka hoole ana e lawe i ko lakou uku. Ua hoike mai ke Kakauolelo ua hele mai o Mr. Howell a waiho mai i kana koi o hana oia i na hana apau i koe no ka hawai me ka uku ole, oiai nae ua hooholo mua ia e haawiia iaia na hoolilo ame 15%. Ua hana o Mr. Howell ma ke ano e kokua i kē Komisina oiai e nele ana kona waihona. Ua hoike mai o Mr. Duncan ke wawaia nei e hoopiiia ana ke Komisina e kekahi poe no ka hoolilo hewaia o na dala o ke Teritore. Ua hoike mai ia manawa ka Lunahoomalu i kona manao no na hana a ke Komisina i keia manawa. 1. Ka hooemi koke ana i na hoolilo. 2. Na hoololi kupono i manaoia e waiho aku i ka Ahaolelo Nui i loaa mai ai na dala i hoonoleia mai i ke Komisina. Ua noi mai ke Kakuuolelo o na hoolilo hoohana elike me kana hoike e hoololiia a o mana i ka la 15 o lanuan, 1923. Lunahoohananui ame Kakauolelo $ 250.00 Enekinia 200.00 Lunahoohananui 300.0^ Kakauolelo ame Kakau - pokole, 125.00 Maheleolelo me hoolaha 100.00 4—liomisina 166.66 Me ka uku ana i ka Enekinia i $15.00 o ka la no ka hana ma Molokai ame na hoolilo kaahelo, aole nae e oi aku mamua o $500.00 o ka mahina hookahi. Ua kokuaia keia noi e Mr. Dunean, a ua hooholoia. Uo koi mai ko Kakauolelo e hoomakaukauia na hoololi i ke Kanawai Hoopulapula a e hoouna kokeia aku i ka Elele Baldwin me ke koi e hoike mai oia ina he mau kokua kekahi ana i makemake ai mai ke Komiaina aku no ka laweia ana o keia kumuhana e noonooia e ka Ahaolelo nui me ka hoohakalia ole. Ua koi mai ka Lunahoomalu e hoolalaia-i kumuhana kupaa no ka nooonooia an'a iloko o ka halawai o ka la apopo. Ua lioopaneeia ka halawai a hui hou i ka Poaha Dec. 28, 1922, i ka hora 4 p. m. GEO. P. COOKE, Lunamanahooko ame Kakauolelo.