Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 2, 11 January 1923 — Page 2

NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H., POAHA, IANUARI 11, 1923.

ELUA

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka


HALAWAI KUIKAWA A KE KO- MISINA HOME HAWAII DEC. 28, 1922. Mahope o ka heluheluia ana o ka Moolelo o na Halawai Kuikawa i malamaia i ka la 26, ame 27 o De- kemaba, 1922, ua aponoia me ke- kahi mau hoololi liilii. Ua loaa mai he leka mai ia Mr. Howell, no ka la 28, 1922, e koi mai ana no ka uku o na papa ame laau no ka hawai, a ua heluheluia Ua waiho mai ke Kakauolelo he ki- koo aala na Mr. Howell no ka heluna o $7,071.30, a mamuli o ke noi a Mr. Duncan i kokuia e Mr. Akana, ua aponoia ke koi, a ua kauohaia e uku aku i keia heluna dala. Ua koiia aku o Mr. Mathewman, ka Loio Kuhina e hiki mai i ka ha- lawai no ka. wehewehe ana mai i na hoololi i makemakeia no ke Kana- wai Home Hawaii o 1920, i hiki ai e loaa na loaa apau o na aina kaa mai malalo o ke Komisina, i kulike ai mo ka manao o ka poe na lakou i haku keia kanawai. Ua hoike mai o Mr. Mathewman, he elua Bila i hoomakaukauia a waiho- ia aku i ka ahaolelo nui. O ka bila mua, ua hookomoia maloko olaila na mea i makemakeia no keia ka- nawai, aka, aole i hele keia bila. O ka bila elua, ua kopeia mai keia Bila mua mai, a i kona kopeia ana, ua haule aku kekahi mau mea manaoia ma ka Bila mua, a ma- muli o keia haule ana, ua ikeia he ekolu mahele o na aina: 1. Na aina loaa koke i ke Komi- sina. 2. Na aina apau o ke Komisina. 3. Na aina i kaa mai malalo o ke Komisina, elike me ka ma- nao o ka Pauku 207. Mamuli o keia mau maheleheleia ana o ka aina i nalowale ai ka ma- nao o na mea i makemakeia no ka hoohana ana aku i na loaa. Ua hoike mai oia e hoololiia ka Pauku 213, ka mamala olelo elua o keia Pauku, i heluheluia penei, "o na loaa apau e loaa mai ana mamuli o ka hoolimalimaia ana o na aina i loaa koke i ke Komisina ame 30 pakeneka o na loaa o ke Teritore, a pela aku". Ua koi mai nae oia o haawiia aku iaia i manawa hou i hiki ai iaia ke imi pono i ka manao ame ka haku ana i ka hoo- loli i makemakeia. Ua manao oia e hiki ana e pau keia mau mea ma ka la 29. Ua ninau aku o Mr. Duncan i ka Loio Kuhina no na mea e pili ana i ka loaa mai na hoolimalima No Ka Manawa. Ua hoike mai o Mr. Mathewman aole he manawa i loaa i ke Komisina Aina Aupuni e hoo- limalima i na Aina Home Hawaii malalo o keia kahua. Ua noi mai o Mr. Cooke, a ua kokuaia e Mr. Akana, e koiia aku ka Loio Kuhina e hoomakaukau i na hoololi elike me ka mea i make- makeia ame ke koi o ke Kanawai Home Hawaii o 1920, i hiki ai i ke Komisina ke hoohana aku elike me ka manao o ke Kanawai i hakuia ai i kinohi, i loaa ai na loaa apau o na aina loaa koke i ke Komisina. Ua hooholoia keia noi. Ua hoike mai ka Lunahoomalu e koi aku ke Kakauolelo i hoike ma ke kakau mai ia Messre. White, Ar- nold ame Fleming, no ke ano o na aina mauka o Palaau ame Hoolehua ame ka hiki e kanuia keia mau aina i ka halakahiki. Ua hoike mai no hoi ka Lunahoomalu ua apono oia i ka hoakaka a Mr. Duncan e hoi- hoiia aku kekahi mau Hawaii ma- luna o keia mau aina me ka haawi ole ia aku ia lakou o kekahi kokua dala e ke Komisina. Ua hoike aku ka Lunahoomalu o ka hoohalike ana keia me kekahi poe lawe aina ma Kaleponi ame Ausetelalia na wahi o, oleloia nei ka poe lawe aina. Ua hoike mai o Mr. Akana, malia paha o manaoia mai he mau hana kapakahi keia a ku-e hoi i na hoo- lala ana a ke Komisina ma na ha- lawai mua i malamaia. Ua hoakaka mai ke Kakauolelo e koiia aku ka Hui Kanu Halaka- hiki Hawaii ma o kona lala la e waiho mai i hoike no keia hana i ke Komisina no kela mau aina i manaoia. Oia hoi, heaha la ka he- luna nui o na dala i manaoia no ke. kanaka e hoi ai maluna o keia mau aina; ua hiki anei i ka hui halaka- hiki ke haawi aka i dala no na hala e ulu ana, heaha la ka nunui o na apana aina e haawiia mai ai a pehea la ka hiki ia lakou e lilo i mea ao mai i na kanaka no keia oihana ame ke kuai ana i na hala- kahiki, ka lawe ana mai ame ka nui o na halakahiki no ka eka o keia mau aina. Ua aponoia keia mau hoakaka a ke Kakauolelo a ua kauohaia oia e kakau aku i keia poe no keia mau mea i makemakeia. Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Duncan no ka hiki ana e kukuluia kekahi hale hana halakahiki ma na aina o kokoke ana i na aina o Keaukaha ame Panaewa, a ke lilo noi i ninau ui nui ia e na kanaka o Hilo, a ina io e kukuluia ana ke- kahi hale o kela ano, alaila, o lilo ana na hoolala ana a ke Komisina	no ka okioki ana i mau apana ku kulu hale, a e lilo ana i mea kokua aku i ka hale hana halakahiki ame na kanaka e makemake ana i mau pa hale. Ua hoike mai o Mr. Lyman, ina io e hiki ana e loaa kekahi mau aina no ka poe kanu halakahiki, a ina e kokua ana ke Komisina i kekahi poe a e loaa no hoi kekahi poe na lakou ponoi no e hoolawa ia lakou me ke dala, e lilo ana ka hana ana pela i mea e pau ai na kuee e loheia aku nei. Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Lyman, ua nui na kanaka e makemake nei e loaa na apana aina kukulu hale ma Molokai. Ua hoakaka mai o Mr. Akana, he mea pono paha e waihoia aku kekahi noi ina e manaoia aua he mea pono e hoouna i ko Kakau- olelo me ka hikiwawe no Wakine- kona no ke kokua ana i ka Elele no ka waiho ana aku i na hoololi i ka Bila. Ua hoakaka mai o Mr. Duncan, ua oi aku ka pono e waihoia no keia ninau pela a na ka Lunahoo- malu e kahea mai i halawai kuika- wa ina e manaoia ana he pono. Ua hoopaneeia ka halawai. GEO. P. COOKE, Kakauolelo ame Lunamanahooko- nui. NA ANOAI. Ua emi mai na dala i manaolana- ia no ka hoonee ana aku i keia hana ma Molokai, aka, aole no i nele loa ke Komisina. He oiaio no e ulolohi iki ana ka hooneeia ana o na hana, aka, aole no he hana hewa ka nee malie ana. Eia aku ka Ahaolelo a noho mai i ka pule ekolu o Feberuari, a ke hilinai nei au e loaa ana no kekahi mau kokua ana mai na hoa Hawaii maloko oia Aha. A he hana ku i ka maikai ko lakou kokua ana mai i kekahi hana no ka pomaikai o ko lakou mau hoa Hawaii. Aole, aole loa he ninau ana maluna o ko lakou kokua ana. Ua ike iki iho makou i na manao o Noa W. Aluli, maluna o kona mau manao pili i ka ninau hookomo hou mai i mau limahana no Hawaii nei. Oia paha kekahi ninau ano nui o keia mau makahiki aku o kakou. Aole he ninau hoopaapaa e lilo ana keia ninau limahana i mea ano koi- koi no keia mau paemoku. Eia ke- kahi mau hana ano nui o ka aina ke kunana mai nei no ka lawa ole i na limahana. Eia kekahi mau ha- na ano nui ke makemakeia nei e hoonee aku, a e ulolohi ana ka nee ana mamuli o ka loaa ole o na lima- hana. Ke manaoia nei e kanu ha- lakahiki ma Lanai ame Molokai, aole me na eka liilii, aka, he mau tausani eka. A o ka nui mai o na limahana ke alanui e hiki ai e hoo- nee aku i keia hana ano nui. Mai ka uuku mai o na limahana Pilipino maluna o na mahiko, a i keia la o lakou ka oi e heluia mai nei i keia mau la. Ke komo mau mai nei no hoi keia lahui iloko o Hawaii nei, a ke hoomaka mai nei na kanaka na lakou e lawelawe mai nei ka hoohanaia ana o ke Aupuni o Pilipino, e ike i ke emi iho o na limahana ma ko lakou aina. O ke- kahi kumu nui o ke komo mai o na Pilipine iloko o Hawaii nei oia no ka maikai o ka malamaia ana, ame ka nui kupono o ko lakou uku ma keia mau mahiko. A aole no e hiki ana e paaia keia lahui ma ko lakou aina, ina oia iho la ke kulana o ka noho ana ma Hawaii nei. Aka ina e hanaia mai ana i mau kanawai e paa ana i ka haalele ana o keia lahui i ko lakou aina, malaila paha kakou e nele ai i ka loaa ana o na limahana mai Pilipine mai. Mamuli o ka loaa ole ana he ma- nawa e loaa aku ai na hoolaha ha- lawai a ke Komisina i ka la 26 o keia malama, ua hoopaneeia ka ha- lawai a noho hou i ka Poakolu. Aka, maloko nae o ka halawai o ka Poalua, la 26, ua lilo ka ninau o ka lawa ole o na dala e hoonee aku ai i na hana no ka makahiki e hiki mai ana, i ninau ano nui, a ua koi mai ka Lunahoomalu e hoi kela ame keia lala, a o noonoo i mau alanui no ka imi ana i kahi e hiki ai e holomua na hana, ame kahi e hiki ai e loaa hou he haawina dala no ka hoonee ana i na hana a ke Ko- misina. He mea oiaio o keia mau makahiki mua o ka hookumu ana o na hana, na makahiki kupilikii loa o na hana, mamuli o ka lawa ole i na dala. Aka, aole nae ia he kumu e ku malie ai na hana. Nui ka pipii o na puaa liilii o keia mau la nui. He 50 keneka o ka paona me la ola no. A o keia pii mamuli no o ka uuku o ka poe e hanai puaa mai nei. A o kekahi mea kupanaha no hoi, eia keia oiha- na iloko o ka lima o ka poo o ko na aina e. Ke manao nei no hoi au, ina e hoi ana kekahi poe ma Mo- lokai no ka Iawelawe ana i keia oi- hana, e loaa ana no ka pomaikai,	aole wale no i ke kuai ana i na puaa liilii, aka, no ka hoolawa ana mai i na kanaka o Honolulu nei me ka puaa. He mau tausani o na dala o Hawaii nei e hoounaia nei i na aina e no ka hoolawa ana mai i na kanaka ai puaa o Hawaii nei i keia mea o ka io puaa. He hoike ana mai keia, eia keia oihana ke ku mai nei me ke ake e loaa hou kekahi poe na lakou e hoohana aku, me ka loaa nui o na pomaikai. Aole wale no o na puaa ka i pii ae ko kumukuai, aka, o na moa uo hoi kekahi. He 70 keneka a 65 ke- neka o ka paona, me ia ola no. O na moa loaa i ka $1.50 pakahi i na la i hala aku, aole e loaa ia oe malalo mai o ka $3.00. Oia hoi ua pii pa palua ae ko kumukuai o ka moe i keia mau la. A ina e kii aku i nu moa iloko o ka hau, he wahi emi uuku wale no kau e ike. A ua like no hoi ka moa hau me ka hoolei wale ana i ke dala. Ke koi hou mai nei no keia mau kumukuai pii e komo aku na kanaka Hawaii ilo- ko oia oihana, uo iia mea, ua nui maoli na pomaikai ma keia oihana. Aole no hoi i nui loa ka luhi o keia oihana a ua hiki no e loaa nui mai na pomaikai. He mau hoailona keia no ka loaa o na pomaikai i ka poe Hawaii o makemake ana e komo aku iloko o keia oihana. Ma ka halawai hope a ko Komisi- na, ua ulu ae ka manao e okiokiia kekahi mau aina o Molokai no ke kanu halakahiki ana. O ka ninau ano paakiki wale no o ka loaa o ke dala. Ina e hiki ana e loaa na ko- kuaia mai e kekahi Hui Hana Kini Halakahiki, alaila e loaa hou ana no kekahi poe kanaka Hawaii no ka hoi ana aku i Molokai. Aka, eia iho no kekahi mau Hawaii, ua lawa no me na dala no ka hoohana aua aku ma keia oihana, ke loaa kahi e hoolilo aku ai i ka hala. Aole paha e lilo ana i ninau paakiki ke loaa kekahi Hale Hana Halakahiki ma Molokai no. O ka pilikia o ka hoo- unaia mai o ka halakahiki i Hono- lulu nei e hanaia ai iloko o na kini. I ka hele no a hiki i na uwapo o Honolulu nei ua pau na halakahiki. i ka palaho. A ina e loaa ana na pilikia o keia ano, o ka pau ae la no ia o ka manaolana, no ka mea, aole i kana mai ka nui o na lilo ma keia poho ana. O ka loaa no o ka hale hana kini ma Molokai ka oi aku. Aole no i manaoia o ka poe wale no i loaa ole ko dala, na kanaka Hawaii i makemakeia e hoihoi aku Molokai. Ua manaoia o na kanaka Hawaii i lawa me kekahi mau dala, a o na kanaka Hawaii i makemake. e lilo i poe komo aku iloko o na oihana hoopomaikai mai, na kanaka kupono e lawe i na aina ma Molokai. No na Hawaii kela mau aina. A ke manao nei au, he nui no na kanaka e hoi ana ina e ae mai ana na Ko- misina, e haawi i ka aina i na kana- ka ua loaa na dala. Aole no hoi pa- ha o ka poe i waiwai mua, o na ka- naka no e makemake ana. Ma na nupepa makou i ike iho ai, a hoolimalima aku la ka ohana Cooke, i kekahi mau eka ailia o la- kou, na aina ma keia aoao o Mauna- loa, no ke kanu halakahiki. Aole makou o hewa ke olelo ae, e hiki mai ana ka la e lilo ai ka oihana kanu halakahiki, i mea paonioni aku ke kulana o ka oihana kanu ko. Eia he mau tausani o na eka aina i kupono i ko kanu halakahiki ke waiho wale mai nei. He aina i ku- ono ole i ke kanu ko. Ina paha kupono i ke kanu ko ina la aole i koe, aka, no ke kupono ole, ma- muli paha o ka loaa ole o ka wai ame ke kiekie loa, na haaleleia. Aka, ma ke komo ana mai nei o keia oihana o ke kanu halakahiki, ke ohiia mai nei keia mau aina, a e loaa nui ana no na pomaikai i na kanaka e lawelawe ana i keia oihana no ka mea, ua hui ka onoia o keia mea ma na aina mamao, kahi e hiki ole o ulu keia mea o ka halakahiki O kekahi ninau ano paakiki mawa- ho ae o ka wai, oia no ka ninau dala. Ina e ae mai ana na hui halakahiki o Libby, e kokua i na kanaka Ha- waii e lawe ana i na nina kanu halakahiki ma Molokai, me ke dala, ke manao nei ko oukou meakakau e hoea koke io mai ana no ka la e wehe ai na Komisina i kela mau aina o Palaau ame Hoolehua no keia oihana ano nui o ke kanu halaka- hiki. Ua hoike mai kekahi mea ike i ka nana aina halakahiki, aia he 3,500 eka ma Palaau ame Hoolehua i kupono no ke kanu halakahiki. Ina e okiokiia ana keia mau aina ma kahi o 50 eka o ka mea hookahi, e ike aku ana lakou he mau home no na ohuna he 70 maluna o kela mau aina. A ina no hoi e emi iki mai ana na eka o ka ohana hookahi pela no o nui ahu ai na ohana. He mau mea keia o hoike mai ana i na po- maikai o loaa mai ana i na kanaka Hawaii e manao ana o hoi maluna o ka aina e imi ai i ko lakou mau po- maikai. O ka ninau wai ka mea i	koe ame ka ninau dala. Ke loaa keia mau mea a ka hoomaka no ia o na hana. Eia aku no hoi ka Aha- olelo a noho mai a ua ia Aha e hoo- maopopo mai i ka ninau wai. He nui ka wai, o ka hoiliili ao a ku i kahi hookahi a hoomoe mai i ka ho- me o na kanaka ka hana i make- makeia. Ua nui na kamailio no ka waiwai ole o keia mau aina ma Molokai, e ka poe i hoolilo i ko lakou mau manao lili i mea oi aku mamua o ka manao imi pono no ka lahui. Aka he hauoli nei makou i ka ike iho, he hele aku aku nei ka nee ana o ka manawa i ka ike a maka maoli ana aku o ka lehulehu i ka hoopuni- puni o na manao hoino i keia mau aina. O ka'u wale no e koi aku nei, e hoomanawanui iki iho kakou, a na ko nu o ka manawa e hoike mai owai la ka i ike i ko aloha i ka la- hui. O ka poo paha i hoao e loaa kahi e ku ai na wawae o ka lahui, a o ka poe paha e hoao mai nei e kulai i na hana i hoaoia no ka pono o ka lahui. He mau ninau keia e paneia mai ana ma keia mua koke iho. KE KUMUKUAI O KA NAAUPO. O ke kumulilo o kekahi mea, oia no ke kumukuai oia mea. A o na poho i loaa i kekahi mea, mamuli o kona ike ole i ka waiwai oia mea, he hoike ana mai ia ua naaupo ia kanaka, a ua poho mauwale. O keia ka haawina i loaa i na kanaka Hawaii i hoolilo aku i ko lakou mau aina me na kumukuai uuku loa. Mahope iho o ka mahele- heleia ana o na aina o Hawaii nei i ka makahiki 1848, ua nui no na aina i lilo aku malalo o ka malu o na kanaka Hawaii. O na Alii paha ka i lawe aku i na aina waiwai nui, aka, mawaho ae o na Kula o Kamehame- ha, ame ka Hui aina o Ii, ua uuku loa na aina i loaa mai i na Alii o kakou i kela mau la o ka mahele nina, e paaia nei e ko lakou mau hooilina. . O ka hapanui, ua lilo aku, a ke paaia mai nei e ka poe o ko na aina e. O ka hapanui o keia mau aina, ua hooliloia aku no na dala uuku loa. A i keia mau la, eia keia mau aina ma ke kulana kumukuai kiekie loa. A o kekahi mau aina no hoi i kela mau la, ua hooliloia mai no ke ku- mukuai haahaa loa, a ua loaa mai i na kanaka makaainana Hawaii no ka 25 keneka o ka eka hookahi. Ua mahuahua no na kanaka Hawaii i kuai aku i na aina. Aka, i keia mau la ua uuku loa na kanaka Ha- waii e paa mai nei i na aina i loaa mai mamuli o ka imi ana a ko la- kou mau kupuna a makua paha. Aole paha e hiki e ahewaia na kanaka Hawaii i lawe ole ae i ke kulana mikiala, a kuai aku i aina i ka manawa emi o ke kumukuai, no ka mea, aole ke kanaka Hawaii i naa i ka paa ana i ka aina, mawaho ae o na Konohiki. I kela mau la kahiko loa o Hawaii nei, no ka Moi ka aina, a o na Alii aku malalo ona e noho ana lakou ma ke ano, he mau alii aimoku. O na alii liilii aku hoi he mau konohiki lakou. A o na konohiki ka poe na lakou e hoohana a e imi na kanaka lawelawe. O na makaainana e noho aku ana malalo a na konohiki, oia no ka hapanui O na kanaka Hawaii. He mau alii helu wale no na konohiki. A i ka noho ana aku o ka makaainana ma- lalo o ke konohiki, ua loaa no iaia ka mana e hoohana i ka aina elike me kona makemake, aka, eia no nae oia ke nana aku la i na lima huluhu- lu o ko konohiki. Oia hoi, aole e hiki ia oe e ka makaainana e hoonui loa aku i kau mau mea e lawelawe ai. E laa paha ke kanu kalo ana; ina e nui loa kau kalo, e kailiia ana e ke konohiki. Ina e nui loa kau mau puaa ame na moa, e kailiiia ana no e ke konohiki. No keia kailiia o na waiwai o na makaainana, pela lakou i hoouuku ai i ka hoohana ana ma na mea apau. A no ia kumu no hoi, ua ike ole na kanaka Ha- waii i ka waiwai nui o ka aina. Ua hiki no e lawa ka ohana me na mea uuku wale no, oiai ua ulu na mea apau me ka hikiwawe, a ua uuku no hoi ka luhi no ke kanu ana ia mau mea. I ka manawa i weheia ai na aina no ke kuai, ua komo hou aku no na konohiki e keakea i ka loaa nui ana o na aina i na makaainana. Na keia mau kumu i hookoe aku i ka hapa- nui o na aina aupuni, ahiki mai i ka manawa a Kalakaua ka Moi. Iloko no hoi o na makahiki i noho Moi ai keia Alii, ua pii ae ke kumu- kuai o na aina o Hawaii nei, a na ia kumu hou no i hoonele mai i na kanaka Hawaii i ke komo ana aku e kuai aina. Aka, nole o hiki e hooleia ka loaa nui ana no o na nina i na Kanaka Hawaii o ka pilikia wale no, aole lakou i ike i ka waiwai o ka aina. A no ia kumu ko oukou meakakau i hookau ae ai i kela poomanao ma- luna. Ina i ike na kanaka Hawaii i ka waiwai o ka aina, ina la paha, !" no kakou ke noho nei maluna o ka waiwai o ko kakou aina. Aka,	no ka ike ole, ame ka hoomaopopo ole, ua emi iho ka aina e paaia nei e na kauaka Hawaii, a he mau hane- ri eka wale uo. O ka hapanui o na aina ke paaia mai nei e na kana- ka o ko na aina e. Ua ike anei na kanaka Hawaii i ka waiwai oia mea he aina i keia mau la. Ke manao nei ko oukou mea kakau, ua ike io. A uo ia ku- mu, ua hiki loa i na kanaka Hawaii ke hilinaiia e paa i na aina. i'a hala ae nei he elua hanauna mai ka manawa mai o ka mahele aina ahiki mai ia kakou e ka poe heluhelu o k ia kumumanao. A ia kakou e hu ; aku ai ihope a nana ma na pi;.! alanui o ka nee ana mai o ka ma- nawa, e loaa ana ia kakou he Iehu- lehu o na mea e noonoo iho ai, a e hoomaopopo iho ai i na mea e 1 ini ai e hooiaio i ka oiaio o keia mau:! . He oiaio uo, ua ike ke kanaka Ha- waii i ka waiwai o ka aina. A i keia mau la aku e nee nei kakou e hiki loa ai e hooiaio i keia. A u manao nei au, nole kakou e lilo i i e hoole ana i ku waiwai oia n. he naauao. Ua loaa ka naauao i ) kahi ma ka huli kino ana aku. ; i loaa hoi i kekahi mamuli o ka hoo- kui ana mai o ka pilikia. Ma ki i muu alanui elua, e ike ai ke kanaka i ka waiwai o ka naauao. O ka mua, ka imi kino maoli ui': i ka naauao. E hoomaka ana K keiki e imi i keia mea mai kona manawa mai o hiki ui e kolo, a ka e hele, a helo i ke kula, a hiki i k , puka ana mai ke kula mai. l! oiaio aole e loaa ana iaia na ike apau mai ke kula mai, aka, o oh ana oia i kekahi mau hunehune (.- .i mea o ka naauao ma kona hale ana ame kona hookui ana me ua mea he nui wale. O ka lua hoi, oia no ka hookui ana aku o ke kanaka me ka pilikia. Ae, he alanui okoa no ia o ka loaa ana o ka naauao. I ka iko ana o ke kanaka ua hewa kana hana, o loaa ana iaia ka naauao ma ia mea. I ka manawa a ke kanaka e hui ai me ka nele, ua ike oia i ke kumu o ka nele ana. A e lilo ana kela haa- wina i mea waiwai nona, ina oia e hoomanao ana i ke kumu o ka nele ana. I poina iho no hoi, alaila, ua loaa ole ka naauao iaia. I ka hana ana o ke kanaka a pau ka pule, a ohi kona uku, a hoi aku a piliwai- wai a pau Ioa i ka lilo, e ike ana kela kanaka, he hana hewa kela o ka piliwaiwai, a, ina ua naauao, e haa- lele ana oia i kela hana o ka pili- waiwai. Aka, ina e ike ole ana ke kanaka i keia pilikia, e hele hou aku ana no paha oia e piliwaiwai, a e poho hou ana uo paha. O ke kanaka e loaa ole ana ka ike mahope o kona poho ana, oia ke kanaka i nele i ka naauao. A nona keia mau manao e kakauia nei. O ke kanaka i naauao, o haalele ana oia i na hana e hoopilikia mai ana iaia ame kona ohana. O ke kanaka o ike olo aua, aole i loaa ka naauao iaia. Pela no ko kakou noho lahui ana. Ua nui na aina i loaa i na kanaka Hawaii i na la i hala aku, aka, no ka malama i ka lealea ame ka uhauha, ua loaa ia ka- kou ka nele a hiki mai i keia la. O na kanaka Hawaii no nae i alualu ole aku mahope o keia mau hana i hoikeia ae la, eia no lakou loe paa mai nei i na aina, a o ko lakou mau ohana paha. Nolaila, iloko o keia hui ana me ka nele i keia mau la aole a kakou hookau wale ana aku i keia mau pilikia maluna o kekahi poe okoa aku. O ka oiaio i nole no kakou ia kakou iho. A na ka- kou no o ka, poe i uhauha a i Iu wale aku i ko kakou waihona, na kakou no e ike iho no kakou i kahi o ko kakou naaupo ana, a e huli ae a e alualu aku i na haawina o ka hoopomaikai ana mai ia kakou. Eia no na aina i haawiia i ko ka- kou mau kupuna ame ko kakou mau makua ke waiho mui nei. Aolo pa ha e loaa ana ia kakou ma ke kuai aku a hoihoi hou ia mai a pau keia mau aina, no ke kumu, o ka poe na lakou e paa mai nei, aolo o lakou makemake e hoolilo aku. Aka, ma- lia paha o loaa no hoi kekahi mau kapuai ia kakou. e hiki ana no pa- ha hoi e kuai hou aku. He oiaio no aole e loaa ana ia kakou me na dala i hooliloia aku ai, oia hoi me na dala uuku, aka, e loaa ana no ke- kahi mau aina me na dala nunui. Aka, oia loaa ana mai, he hoopii ana ae ia i kou waiwai. A he hoihoi hou ana mai no hoi i kekahi waiwai i hooliloia aku iloko o ka manawa naaupo o ke kanaka. O ka'u e ake nei, e ike mai kakou e na hoa Ha- waii, oia no ka loaa ana o kela ma- nao hoiliili aina no ko kakou noii- ana o keia mua aku. He oiaio e loaa ana na aina ma ko kanawai eM Hoopulapula, aka, o ka ike o ke ka- naka i ka waiwai o ia mea o ka aina a hoao e paa ka mea oi ae. A ke manaolana nei ko oukou meakakau, aia no he la e hiki mai ana, e loaa ana ia kakou ka naauao kupono no ka hopu ana aku i na aina e waiho mai noi a e paa no kakou no koia mua aku, Eia no na aina ke waiho mai nei. Ua hiki e loaa a e hoi hou mai ke makemake kakou.

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala; Ge o. P. Cooke, Kakauolelo.

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,
JOHN H. WISE.

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia
mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii Nolaila e loaa
ana he mau manu pili i ka bana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala -ua no ka hoo-
maka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai .

Ua hamama no hoi keia aoao : na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e
ui i ke Komisina mea like '" i makemakeia e ninau mai.


KA HOOLOLI I MAKEMAKEIA. O na hoololi i makemakeia no ke Kanawai Hoopulapula, he mau mea liilii loa ma ka nana ana iho, aka, mamuli nae o ke komo ana o keia mau mea liilii na hoopilikia ia mai ke Komisina, ma ka ninau aala. O keia mau mea liilii i komo ma keia Kanawai, na mea hoi nana i hoopilikia i ka waihona dala o ke Komisina, oia no na hana a na Loio o Carter, ka Lunanui o ka Hui Bipi o ka Parker Ranch. Ua hookoia mai i mea e hoopoino ai i na hana a ke Komisina. Ma kekahi aoao ko nana aka kakou, e ike ana kakou i ke ano o ka manao o ka poe ku-e i keia kanawai. Aka, e nana mau aku ana kakou ma keia mua aku i na hana o keia ano, no ka mea o keia haole o Carter, oia kekahi i hoolilo nui iho nei i ke dala no ka haule o ka moho elele a ka aoao Repubalika, i wahi e hiki ai iaia e paa mau aku i na aina i ko- mo maloko o keia kanawai no ka pomaikai o na kanaka Hawaii. Mai keia hui hanai bibi ae ua laweia mai he mau tausani eka aina. I Liki aku paha i ke 90,000, a i ka poe paha i ike ole i keia hui, e ma- nao mai ana ua hoopilikia io aku keia kanawai i keia hui bibi. Aka, aole me ia. Eia keia Hui ke paa nei he mau eka i aneane aku e hiki i ka $350,000, a hookahi wale no keiki Hawaii e ohi nei i na pomaikai ma keia hui ae, mawaho o keia haole o Carter. O keia mau aina i lilo ma ^Ka^o^ablik kanawai, he mau aina hanai oioi, a he mau aina no hoi e hiki ana e hoopomaikai mai i ke kahi poe Hawaii he lehulehu, a e hoowaiwai mai ana no hoi i ke au puni mamuli o na hana e hiki ana e hoohanaia aku e na ohana e lawe ae ana i keia mau aina hanai holo- holona. Mawaho ae o keia mau eka i noho onaia e keia hui, eia hou aku no he mau tausani eka aina o ko aupu- ni e paa ia nei e lakou, a me ia mau eka na aneane e hiki aku i ka hapa miliona eka. A i ka naua ana iho i keia huina nui o aa eka aina e paaia mai nei e keia hui, aole anei hoi e hiki e ae mai keia hui e hoi- hoi aku i kekahi o na kanaka hana e Iawelawe mai nei maluna o keia hui e noho maluna o kekahi o keia mau aina aupuni e paaia mai nei e lakou? Eia he mau kanaka e paa mai nei i ka hana malalo o keia hui e noho ana maluna o na apana aina liilii loa i lawa wale no kahi hale ame na pua e ulu ana ma ko Iakou mau ipuka. Aole anoi hoi e oi aku ka pomaikai o keia poe kaua ka hana ina he mau eka nunui iki ko lakou, i hiki ai e hanai ai i mau puaa a i mau pipi no hoi a i mau moa paha kekahi. Aka, aole pela ka manao o ka poe alunu. Ua manao no lakou o ko lakou pomaikai wale no ka mea oi aku, a aole o lakou manao no na kanaka e lawelawe ana no lakou. Aka eia kakou i na la o ka ike i na mea e pomaikai ai kela ame keia. Eia kakou i na la e imi ana ke ka- naka i kahi e hiki ai e loaa iaia ka noho oluolu ana, ame ka loaa ana ia ia o ka haouli. A o ka lawa o ke kanaka i na mea e hiki ai e loaa i kona ohana he noho hauoli ana ke ana e alualuia nei e ka hapanui o na kanaka. A ma kekahi aoao ae hoi. o na kanaka lawelawe e noho ana me ka hookui mau me na pilikia, ame ka loaa ole o ka lawa o ka noho ana, e lilo ana ia poe i poe imi i na mea e pilikia ai na haku hana, no ka mea ke manao mai nei lakou, ua hoohaikila ko lakou mau kuokoa ana, a ke oM nei na haku i na pomaikai i oi -iku mamua o ka pololei. A o na kanaka lawe- lawe e manao ana pela, e lilo ana lakou i poe hoopilikia mai i na hak^ hana a he la no e ku ae ana ia poe kanaka lawelawe a kipi mai i na haku hana. O keia na haawina e ike mau ia aku nei ma na aina e lawelawe ana i na oihana e koi mai ana i mau kanaka lawelawe he lehulehu. Eia o Amerika ke hui mau mai nei me na hui uniona o na ano like ole, na kanaka lawelawe i hoohai ae ia lakou, a ku-e mai i na manao o ko lakou mau haku. Eia na hui eli lanahu ke hookui mau mai nei me na kipi hana i na maka- hiki apau. Pela no hoi ma na oiha- na e ae o ka aina. Pela ao hoi	kakou i na makahiki i hala aku, ua kipi mai na kanaka lawelawe ma na hui mahiko, no ko lakou manao ana, ua uuku loa ka uku i loaa aku ia lakou, a ua nui loa hoi na pomai- kai e ohiia nei o na haku hana. Na keia mau mea e alakai nei i ka poe lawelawe e kukulu i mau hui uniona no lakou iho, he mau hui, e ku like ana mo na manao like, a e hookui mau ana me na hana alunu. Aka, ina e huli mai ana na haku hana a nana i ka pili- kia o kona mau lima hana, e hoo- pauia ana na kuee mawaena o na haku hana amo na kauaka lima hana. O keia ka haawina e ike mau ia aku ana ma keia hope aku. Nohea mai na kipi ame na ku-e iwa- ena o na haku hana ame na lima hanai Aole anei hoi mai na hana hoohaiki ame na hana o hoonele ana i ka lona ana o ka hauoli i na kanaka lima hana? Aole ka lahui Hawali he lahui i maa i ke kipi ana ame ke ku-e ana i na haku hana. Aka, ma ke- kahi aoao ae, he lahui keia i maa i ka noho hauoli ana ame ka hoo- pilikia ole aku ia hai. Ua oi aku ka noho nele ana mamua o ka hoao ana e hoopilikia wale aku i na haku hana. A ua keia kumu i hoolilo i keia lahui i poe noho malie a manao maikai. Ina e loaa ana i ke kanaka Hawaii na mea e hiki ai e lawa kona ohana, aole kakou e lohe ana i kekahi mau olelo ku-e mai ka waha mai o kela kanaka Hawaii. No keia kumu, ina keia haole o Carter, e haawi aua i ka ^^B^? '"^ maiuu n o keia ninau, a e kokua mai i ka weheia ana o keia mau aina e paaia mai nei e ia, a e hawiia aku i kona mau kanaka hana, e ike aku aua oia i ka loaa o na kanaka hana hoolohe a hooikaika ma kona aoao. E loaa ana iaia na kanaka e paa mau ana malalo o kona hoohana ana. E loaa ana no hoi he mau kanaka kau- like o ka manao, a e hoopomaikai mai ana na kanaka oia ano i kona noho haku ana, a e ohi ana no oia i na pomaikai, no ka mea o ke kana- ka manao aloha a hilinai i kona haku hana, he kanaka lawelawe kela e hiki ana e hilinai pu ia e oe e ka haku hana. A ma kekahi aoao no hoi, aole no hoi keia hui i nele i ka noho ona ana i kekahi mau tausani eka aina nona iho. Eia keia hui me na tau- sani o na ^ka aina a ua waiwai no hoi, no keaha hoi i ohumu mai ai i ke kanaka Hawaii i makemake aole e waiwai, aka, e lilo i mea noho kuokoa maluna o ka nina a ke Akua i haawi mai ai nona ame, kona mau hooilina. Ua laweia mai na aina malalo o malalo o na hoolimalima i kekahi ole mai, a he mau aina e paaia ana keia kanawai mai na Mokupuni like poe. Aka, aolo ka poe na lakou i kukulu keia mau manao kanawai hoopulapula, i manao he hana kau- like ka lawe ana mai i na aina mai kekahi poe wale mai no, a i ole ma ka lawe ana mai paha mai hookahi walo no Mokupuni, aole loa. Ua manao lakou e lawe i na aina e paaia ana malalo o na aina Leialii, he mau aina keia i manao mua ia no na kanaka Hawaii no, a pela ke kiiia ana o na aina malalo o keia hui hanai bibi. Aole no hoi ke kiiia ana o keia mau aina i manao- ia e hoopilikia, wale aku i kela hui, aole loa. Eia no lakou ke paa mai nei i kekahi mau eka he mau tau- sani o ke aupuni no, a hui pu ia no hoi me ko lakou ponoi, ua nui a la- wa no hoi lakou me na eka aina e hoohana ai i ka lakou oihana. Ma kekahi mau mokupuni, ua la- weia mai na aina apau loa e paaia ana e ka ohana Cooke, aole nae la- kou i ku-e mai, aka, ua kokua mai e holo keia kanawai, a e holomua na hana i manaoia no ka pomaikai o na kanaka Hawaii. He oiaio ua ulu mai no ke kanalua iloko o ka manao o ka poe na lakou i kukulu keia kanawai, a ua manao no e ku-e mai ana keia ohana i keia kana- wai, a mamuli oia manao ua hele aku ko oukou meakakau o hui me kekahi oia ohana, a o ka olelo i loaa mai, oia iho keia: "Eia no hoi makou ke paa nei he mau tau- sani eka aina no makou ponoi iho. Ua oi aku ko'u ike ana i na kanaka Hawaii maluna o ka aina mamua o na bibi. Ae, e lawe oukou i na .eku aina aupuni, no ka moa he	hiana ano nui keia i manaoia e ou- kou. A o na kokua ana i make- makeia e oukou, e loaa no mai a makou aku, ke hiki." Aole he mau manao ku-e, aole no hoi he mau manao huhu a ohumu paha. Ua hiki ia kakou ke hoomaopopo iho, ua loaa ka manao kaulike i keia ohana, a ua loaa no hoi he aloha i ka lahui e noho pu ana me lakou. Aka, aole pela keia haole o Carter. Ua hoike loa mai oia i kona ku-e I i keia kumuhana, ma kona hoouna ana i Loio e hoino i ka lahui Ha- waii ma Wakinekona. Ua ike no oia i ka manao o ke kanawai ma- mua o ka hele ana i Wakinekona, a o kahi mua o kana ku-e o ka hele mai i ka Ahaolelo o Hawaii nei; aka, aole pela kana i haua ai. Ua ka- kali oia a hoea ke kanawai i Wa- kinekona, a ike e loaa ana paha ka noonoo akaheleia ana e na kanaka kau kanawai, alaila, eu ae oia a hoouna aku i kekahi Loio aole wale no e ku-e i ke kanawai o manaoia ana, aka, e hoino i ka lahui Hawaii. A i na hora hope loa o ka holo ana o ke kanawai, e alualu ae ana keka- hi kanaka ona o hookomo i ke ku-e i keia kanawai, a ua hoea ae keia kanaka i Wakinekona i ka hora e noonooia ana ka holo o ko kanawai. Hoea no hoi oia ma ka papahele o kela hale, ua kohoia iho la e holo keia kanawai, me ka loaa ole he hookahi kanaka e ku-e ana i kona hooholoia ana. He oiaio ua ku-e mai keia Loio o Carter i keia kanawai ma ke ano he ku-e kumukanawai, aka, aole nae i hiki iaia ke hooia aku i kahi o ke Kumukanawai i ku-eia. Aolo no hoi e hiki ana ia lakou, ke hooia mai ua ku-e keia kanawai i na lahui e aku e noho nei ma Hawaii nei ma ke ano he poe kupa Amerika, No ka mea, ua loaa ia Amerika ka mana e haawi wale i kona mau aina i na kanaka ana i makemake ai. Ua hanaia keia no na Ilikini, a ua hanaia no hoi no na koa i hele i ke kaua i na makahiki i hala aku. No ia kumu, aole e hiki ana na ku-e ma ke ano ua ku-e keia kanawai i ke Kumukanawai o Amerika nei. No na Hawaii no keia mau aina, a ina ua ulolohi ka maheleia ana mai o keia mau aina i hookaawaleia no na kanaka Hawaii, a hala loa mai i keia mau la, he kumu anei ia e hooneleia mai ai na kauaka Hawaii o keia mau la? Ke manao nei ko oukou meakakau, aole he ku- leana o na ku-e kumukanawai. No na Hawaii keia mau aina, a no ia manao ana pela o ka poe kau kana- wai pela i loaa mai ai ia kakou o keia mau eka i haawiia mai. Ma ko kakou aoao hoi, e lawe mai i ka aina. Eia ke pii nui mai nei na haawi- na i manaoia no ka hoonaauao ana i na opio o Hawaii nei. He ninau ano koikoi keia elike me ka hoa- kaka a ko oukou meakakau i na pule i hala aku. A ina aole e loaa ana ka noonoo maikai ana o na lala o ka Ahaolelo e noho mai ana, e lilo ana i haawe kaumaha, na auhau o keia mau makahiki aku e nee nei. ke aupuni iloko o ka aie la- hui o $14,000,000.00 i keia mau la, a eia no hoi na luna aupuni ke koi mai nei e hoaie hou aku i mau mi- liona dala hou. He mea oiaio, o na hana hou e hanaia aku ana a i i hanaia iho nei, no ka pomaikai no ia o na hanauna o keia mua aku, a he mea kupono ko lakou auamo pu ana i kekahi oia mau hana hou. Aole nae e hoopoinaia, e nana aku na kanaka e lawelawe mai nei i na oihana ano nui imua, a e hoolala no ka loaa ana he mau limahana paamau no keia mau hana nunui. He mea hiki ole ka manao ana e noonoo wale no no na pilikia o keia mau la, a e hoopoina no na la e hiki mai ana. Ina e komo mai ana na limahana hou, he mea mai- kai ka imi pu ana i mau limahana e mau ana ka paa ana ma Hawaii nei. Mamuli o ka lilo ana o na kanaka Hawaii i poe e haalele mau i ana i na hana maluna o na mahiko, i pela i emi mai ai ka lawa pono ana oia mau oihana nui i na limahana i ka hoomaka ana o kela oihana ma Hawaii noi. A no ia kumu ua lalau aku ko Aupuni a hookomo mai i na limahana o ko na aina o. A ola hoomau no i ka hookomo ana ahiki loa mai i kela mau la.