Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 6, 8 February 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T.H., POAHA, FEBRUARI 8, 1923.

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home, Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA W.R. Farrington, Lunahoomalu; Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala; Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo, John H. Wise

 

Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa, L.A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila o loaa ana he @an mana@ pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao. Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai. Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ti i ke Komisina mea like i makemakeia e ninau mai.

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA

KOMISINA O IANUARI 30 1923

            Ua apoaoia ka Moolelo o ka Halawai o ka pule i hala, a ua hoolawaia na lala me na kope, oia halawai.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo ua loaa mai kekahi mau pane i na @pala i hoounaia aku i na Hui Halakahiki, a ua hoolawaia aku na lala @@ ma kope o keia mau leka. He mau pane kekahi aole i loaa mai. Ua hoike pu mai no hoi ke Kakauolelo aole i loaa mai ka hoike o Mr. Sam King, maluna o ka ninau @ihana halakahiki, oiai ua hele mai oia imua o ke Komisina e hoakaka i kona manao maluna o keia ninau i ka halawai i hala akum a ua hoike mai i kona kanalua i ka waiwai o ke komo ana aku e kanu halakahiki, in a aole e loaa ka hale hana kini no ke Komisina. Ua hoike mai ke Kakauolelo ua loaa mai i ka Lunahoomalu he uweaolelo mai a Hon. II. A. Baldwin, mai ka Elele Hawaii, e hoike mai ana ua hooholoia na hoololi i makemakeia o ke Komisina. Ua hoike mai ke Kakauolelo ua @@@ mai ke mau noi no ke kulana Mikanika no na mikini ma Molokai, a ua hookohu aku oia ia Mr. Poai me ka uku o $125.00 o ka mahina. @ k@ noi a Mr. Akana a i kokua @ 3 ke Kamaliiwahine Kalanianaole ua hooholoia e hookohuia aku o Mr. Poai a e ukuia i kela uku.

            No ke koi a Mr. Lyman i hale waiho no na mea hana, ua waihoia aku keia ninau i ke Kakauolelo, me ke noi aole e hanaia kekahi mea a hui oia me ka Lunahoohananui no ke kahua e kukuluia ai keia Lale.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo ua kakau aku oia ia Dr. Elwood Mead, e hoomaikai aku ana no kana hoike, a ua pa iia keia hoike ma kekahi buke a i ka paa ana e hoolawaia mai ana na lala me na kope.

            Ua hoike mai o Mr. Jorgensen, oiai oia kekahi ma ka halawai, i ka holo pono o na pauma ame ka @nekini. Aole uwahi, aole no hoi ke nui o ke kani, aka, ua holo pono keia enekini. Ua hoike pu mai no hoi oia i ka ulu maikai o 4 mau loi mauu alafafa, ame ka holomua o na hana e lawelaweia la e Mr. Howell, aka, ua nui nae ka pilikia o na kanaka hana, mamuli o ka ikaika o ka ino, a oiai iloko lakou o na hale pe‘a ua pau na hale i ke puhiia e ka makani.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo, aole i loaa mai ka pane mai a Mr. Miriam Kapana mai no na leka i hoounaia aku iaia no ka hele ana mai e koho i kona Apana, ua hoounaia aku na leka, i Ianuari 5 ame 16. No ka loaa ole mai o na pane, ua hoihoiia keia inoa malalo loa o ka papainoa, a ua haawiia aku ia Mr. Daniel K. Hipa keia helu koho, a na koho oia i ka Apana helu 2. Ua koho no hoi o Mr. Dudoit i kona apana, a ua hoike mai nae, aole oia e hiki koke ana e hoi i Molokai.

            Ua hoike ma ke Kakauolele ua hele mai elua mau kanaka i hooleia no na koho mua ana iho nei, e hoike mai ana i ko laua makemake e lawe i mau apana aina kanu halakahiki. Ua manao ke Kakauolelo na hoike mai keia mau kanaka i ka manao maikai, aole hoi i nuha no ka loaa ole ana o na apana mamua aku nei.

            Ua ninau mai ka Lunahoomalu in a paha ua hiki e ikeia kekahi mau pomaikai mamuli o keia hoololi i ae ia mai e ka Ahaolelo Nui.

            Ua hoike aku ke Kakauolelo, e ikeia aku ana na pomaikai, aka, aole nae a komo aku iloko o Iulai mamuli o ka mahuahua ana mai o na loaa. Oiai aole ka bila e hiki e hoihope ma kona mau manao, no laila, e uku hou aku ana ke Komisian i ka heluna o $11,000.00 i ke Teritore.

            Na ninau hou mai ka Lunahoomalu, no Panaewa ame Keaukaha, in a paha e hiki ana e weheia i mau apana hapa eka pakahi no ke ko k@l@ home ana!

            Ua pane aku ke Kakauolelo, ua hiki e loaa i ke Komisina he 2000 eka ma Panaewa, a pela no hoi ma Keaukaha, a ua hiki i ke Komisina e wehe i keia mau Apana i na manawa apau i makemakeia.

            Ua ninau hou mai ka Lunahoomalu, i na paha e hoomaka kokeia ke ana ana i ka aina, a e imi aku keia ninau; pehea la e hana aku ai; a i ole aole anei he mea pono e loaa na mea apau e pili ana i keia mau aina ame na palapalaaina, a e imi aku i ke kulana apau pono o keia mau aina i keia manawa.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo in a e hiki ana o haawiia mai na mea hana alanui o ke Kalana o Maui i ke Komisina no kekahi manawa, e hiki ana e hanaia na alanui me hookahi hapa wale no o na hoolilo i hoikeia mai e Mr. Jorgensen mamua aku nei.

            O na hoolilo houluuluia e Mr. Jorgensen mamua aku nei he $15,000 00, aka, in a e hiki ana e loaa mai na mea hana mai ke Kalana mai o Maui, e hiki ana e hanaia keia mau alanui no kanalima pakeneka o na hoolilo i manaoia.

            Ua hoike pu mai no hoi ke Kakauolelo ua loaa mai kekahi leka iaia mai ia Mr. Giltner mai, e hoike mai ana o ke kauoha puaa ke hoounaia mai nei eliike me ke kauoha i ke Komisina mai na Mokuaina Waena Komohana mai i ka malama o Feberuari.

            Oiai aole he hana i koe, ua hoopaneia ka halawai a hui hou i Feberuari 6, 1923.

GEO. P. COOKE,

Lunamanahookonui ame Kakauolelo.

KA HOIKE A DR. MEAD

I Ke Komisina Home Hawaii, Honolulu, T.H.

            Ua loaa ia'u ka hanohano e waiho aku i kou Komisina i keia Hoike maluna o na ninau o ka hoonoho ana ame ka mahi ana i na aina mawaho aku o na kuaaia e ku mai nei imua o kou Komisina no ka hoohana ana malalo o ke Kanawai o na Home Hawaii.                         Ua hookahuaia keia hoike maluna o na ike i loaa mai ia'u mamuli o ko'u hele ana aku nei i ka Paeaina Hawaii iloko o Iune ame Iulai, 1922. I mea e hiki pono ai ia'u e hookamaaina me ka ninau mahi ame na aina no hoi e noonoo ia nei no ka hoonoho ana aku i na kanaka a i ole no ka mahi ana paha, ua hoolalaia ko'u hele ana aku e nana i keia mau wahi ma eha mokupuni. Ua hele aku au o ike ia Molokai i Iune 11 ahiki i ka la 17, Hawaii Iune 23, ahiki, 27, Maui, Iune 30 ahiki Iulai 4. Ua lehulehu na huakai i heleia ma na wahi like ole o Oahu no ka nana ana i na Home Hookuonoono ame na mala mahi ma Honolulu a ma na wahi kokoke mai ame na hale ma Laie.

            Na hoike a Prof. F. G. Krauss, Messrs. R. J. Borden, L.T. Lyman, Albert Horner, J. G. Smith, W. T. Pope ame Hon. J.H. Wise, e hoike ana no na hoolala i manaoia maluna o ka Mokupuni o Molokai, ua heluheluia e a'u. Ua kokua nui mai keia mau mea ia'u i na kulana e hamama mai nei no na kanaka e makemake ana e lilo i poe mahi maluna o na aina ame na mala pili i na home.

            Ua loaa pu mai no hoi ia'u he mau palapala hoike mai a Geo. P. Cooke, mai, ke Kakauolelo o ke Komisina; C. T. Bailey, Komisina Aina, Mr. Albert Horner, Mea-ike Kanuko; Porf. Krauss; Prof Crawford o ke Kula Kiekie o Hawaii, ame ke kaahele pu ana me kekahi o keia poe, ua lilo ia mau mea i mea kokua mai e ike maopopo i na mea i makemakeia, a he ike hoi e loaa ole in a aole lakou i hele ma keia mau huakai; ke kulana o na mea maa mau, na kanawai, na hana i maa i na kanaka ame na mea i makemakeia ma keia hoolala ana e mahi ame ka hoi ana ma na kuaaina o keia mau mokupuni. Ua kii aku au e kamailio maluna o keia mau mea i kinohi no ka mea o kekahi hana mua a kou Komisina oia no ka hoopau ana i na manao kumu i hooilinaia mai mai kahiko mai no keia mea e pili ana i ka hoi ana e mahi maluna o na aina.

 

He Mea ano Hou ke Kanawai Home Hawaii

            Ke hoohana mai nei oukou he ano haawi aina hou ana. Ke hoolauna aku nei oukou me na kanaka o keia mau mokupuni, ma ke ano lawa pono a kaukahi, ka pili o ka aina i ke ola lahui ana o kekahi aina. Ma Amerika nei o kekahi hoohana ana e kaupalena aia i ke kuokoa o ke kanaka ma kona imi waiwai ana ma na aina e lilo ana i mea kue loa ia. Ua ulu ae no keia mamuli o ke kuhihewa o na haawina nui hewahewa ia ana o na aina i na la i hala aku. O ka haawi ana aku i na aina ma na palapala hookuleana i na kanaka ame na hui pili no ka pono o ka lehulehu, a o ka hoi ana e noho maluna o ka aina ame ka mahi ana, i mau kumu e loaa mai ai ka aina, ua hoohemahemaia a ua lilo i mea nana ole ia, a mamuli o keia ua komo iho na manao i loko o ka lehulehu he mea haawiia mai na aina aupuni ma ke ano he waiwai loaa wale i kela ame keia mea e loaa ana na kokua mana nui. A i keia mau la wale aku nei no, aole ka mea aina, ka mea e paa ana i ka aina mamuli o na palapala, a i ole ka hoohanaia ana o keia mau kanawai no keia mau aina i lilo i mea e koi mai ana i ke kanaka o noho paa maluna o keia mau aina mahope o ka loaa ana aku o na kila, a i ole e hoike mai paha i kekahi mea e pomaikai ai ke mau ka mahiia ana a i ole hoomaikaiia ana. Ua lilo i rula maa mau, ua makemakeia ka aina no ka mea ua hiki e kuai hou ia aku ai ole e hoolimalima ia aku.

            Ua ulu nui mai ka imi waiwai ana maluna o keia mau aina i manaoia no ka mahiia a i home ma ke kuaaina. Ua hoolilo mai i ke kanaka mahiai Amerika i mea oni hele ma na wahi like ole, e makaukau ana e oni no kekahi wahi aku in a e hki ana e hoolilo koke aku i kona aina. Ua akeakeaia ka loaa ana o ke aloha no ka lepo, ame ka makemake ana e mahi a e hoike aku i kona akamai e hoolilo i ka lepo e haawi mai ana i na mea i makemakeia e ia. E komo aku ana iloko o ka poe lawe aina keia mau manao. A e lilo ana i hana na oukou ke kanu ana aku iloko o ko lakou manao o ka home hookuonoono he mea wale no no ke kanaka i makemake e noho malalo o kono kumu papaia a nana no e hooulu i kana kalo.

            Ke hoolauna hou mai nei no hoi keia kanawai he mea ano hou ma waho o na mea i kamaaina, oia hoi ua lilo ke kupono o ke kanaka i ninau ano nui. O keia kekahi mea maikai in a i hookomo mua ia iloko o ko kakou mau kanawai aina i na la mai kinohi mai. O keia wale no ka mea e hiki ai e hookaawale aku i na mea hoowalewale ame ka mea i makemake io e hana. Aka o ka imi ana aku i ka kupono o kekahi mea, ka haawi ana aku i na ao kupono ame ka hoaie ana aku i kekahi mau dala i mea e hiki ai e holomua na aina mahi, ua kue loa i ka mano o ka nee malie ana o na hana i na la i hala aku a o ka poe i kue ua hoopiliia aku ka huaolelo i maka'u nui ia, aina makua. Ma keia wale iho la no ua maka‘uia ka hooneeia ana aku o keia mea e na kanaka i ike i ka hewa.

 

He Akena Hoonaauao Keia Kanawai

            E kauka'i ana ko oukou holomua mamuli o ka hiki e hoonaauaoia kekahi poe kanaka e lilo i poe naauao ma ke kanu ame ka mahi ana. Aole e hiki ana ia oukou e kaupalena i na kanaka ike wale no e loaa ai ka aina no ka mea o ke kahua i kukulu ia ai ke kanawai oia no ka loaa ana he wahi e hoouluia ai na kanaka me na ola kino maikai a e hookaawale ana hoi ia lakou mai na wahi haiki mai ame ka hiki ole e paonioni aku me na lahue e maloko o na kulanakauhale. O ke kahua o kahi e noho ai, ka nui o na kihapai, ke ano o na mea kanu e hooulu ai, a o na dala i manaoia e loaa mai ana, elilo ana i mea helu elua a e hoihoiia mai ana malalo o keia kumu.

            Nolaila, e lilo ana ka makemake ame na mea maa mau i keia poe e hoi ana maluna o ka aina i mea ano nui. He nui o keia poe e noi ana i aina e hoomanao ae ana i na mea i hanaia mamua aku nei, a e manao ana i ka loaa ana mai o ka aina o haalele ana i ka uku ana; a i ka ike ana i ke koikoi o na hana ma ka aina e imi aku ana i alanui e hiki e hoolilo aku a i ole e hoolimalima aku ai paha. Ua komo keia manao iloko o ka poe apau ma na aina i lawelaweia e a'u. A ma kekahi mau kuka kamailio ana me kekahi poe ma ke Teritore e makemake ana e lawe aina, ua ike aku au o oukou no kekahi e manao mai nei i keia mau mea. A like me ka manao ana o na kanaka pela e koi mai ana lakou i mau eka a oi aku mamua o ka hiki pono ia lakou e hoohana aku no ka mea me ka nui ae o na eka pela no e oi ae ai na pomaikai in a e hooliloia ana a i ole e nui mai ana ka loaa in a e hoolimalimaia ana.

 

Ke Ala Hiki Wale;

            Oiai o ke kumu nui o ka hooholoia ana o keia kanawai oia no ka loaa ana he wahi no na kanaka Hawaii e mahi ai a i home no hoi no lakou, e ulu mai ana ka ninau aia ihea kahi nui o na kanaka i makemakeia e hookaawale mai ko lakou kulana e noho nei i keia manawa? O ka hoaaina aia iloko o na kulanakauhale. Aia he mau haneri o na kanaka Hawaii ke noho nei ma na kauhale liilii a i pilipu ma na kulanakauhale. Ma keia mau kulanakauhale kahi noho nui o na kanaka, a in a e loaa ana ka aina no keia poe e kokoke ana i ko lakou wahi hana, e oi aku ana na kanaka e hoopomaikaiia mamuli o keia kanawai. Ua hiki ia lakou e hoomau i ka lakou hana a in a e loaa ana he hookahi a i ole elua paha eka aina no lakou e mahi ai a e noho ai. A ia lakou e hana ana pela e hooia ae ana ko lakou ike mahi oiai lakou e lawelawe ana no i ka hana i maa ia lakou. A i uku no keia hoomanawanui ame keia ao ana i ka mahiai e loaa ia lakou na aina ma na kuaaina.

            O na pomaikai e loaa mai ana mamuli o ka loaa ana o keia mau mala e kokoke ana i kou home kekahi mea hoopomaikai nui mai i ka mea hana. Ua hiki iaia ke ai i ka ai kupono a i maa iaia, a o kekahi no hoi o ke kulana o ko oukou mau kau ua hiki e loaa na mea kanu i na la apau me ka makamaka hou.

            Me na kokua e hiki ana ia oukou e ke Komisina e haawi aku i na home o keia ano e ulu ae ana he poe kauhale e kanu ana i ka lakou mau meaai a ma keia mua aku e pii ae ana ka waiwai o kela ano noho ana. O kela mau aina ma Hilo kekahi wahi kupono no keia mau home no na kanaka hana.

            Ma ka hana a na kanaka Hawaii maluna o na apana aina liilii a kupono ole e hanaia, ua hooia mai ua hiki ia lakou ke lawelawe a e noho paa maluna o na apana nunui ae, a ma na aina maikai.

            No ka loaa o ke ea maikai, e loaa ana no launa o ka eka hookahi elike me hookahi haneri eka. O na home e kokoke ana ma na kulanakauhale e loaa ana ka hana e hiki ai e hookaa aku i na lilo o ka home, ka aina i kuaaiia a i ole i hoolimalima ia paha.

            O ke kanaka e lawe ana i hookahi eka a i ole elua paha a e noho ana ma ke kulanakauhale, e loaa ana iaia ka ike ana nona iho no kona aina, a e loaa ole ana nae kela noonoo nui ana no ka hana e hoohana aku ai, no ka mea e lawelawe ana oia he hana me kekahi haku hana, a o keia mau eka ke kanu nei oia i kana ai.

            Ma denemaka i na makahiki i hala aku, ua nui ka makemake o na kanaka e hoi iloko o na kulanakauhale, a e haalele i ko lakou mau nohona kuaaina ana. A i ka manawa i okiokiia ai na aina mai ka 1/2 ahiki aku i ka 61/2 eka o ka mea hookahi, ua manao na kanaka aole e loaa ana ka pomaikai, aka, i ka hoaoia ana nae ua ikeia ka pomaikai a ua lilo kela mau hana i mea e hoowaiwai hou ana i na kanaka oia aina. Ua io aku nae na mea e loaa ana mai na eka elua o Hawaii nei mamua o elua eka ma Denemaka.

            Ma Kaleponi nei, mamua aku nei ua nui ka makemakeia o na aina nunui. Aka mahope o ka hoao ana no eono makahiki ua hoololi lakou i keia manao. A ke lawelawe nei ka hapanui maluna o na aina liilii mai. O na la o ka manao ana e imi waiwai mamuli o na aina hookuonoono, ua hala aku. Ke ike nei na kanaka o ka noho on a ana maluna o kekahi apana aina ua oi aku ia. Ke ike nei ka mea mahi, in a nana no e mahi kona aina aole e hiki iaia ke mahi i ka aina nui, a ke ike pu nei no hoi oia o ka mahi ana a paa pono kona wahi aina ke alanui e ohi mau ai oia i na pomaikai. Ua ike oia ua oi aku na pomaikai mai ka elua eka i paa i na hua ai mamua o ka mea e noho on a ana maluna o 80 eka. O ka mea e paa ana i na eka mahuahua e nui ana kona lilo no ka mahi ana a pau kona mau eka. O ka mea hoi he umi eka ua ike oia e hiki aua no iaia ke mahi ponoi i kona mau eka apau, a e lilo ana hana nana ka imi ana i na mea e hoopomaikai mai ana iaia. No keia mau kumu, ua lilo ka hapanui o na kanaka koi aina i keia manawa ma ke noi ana mai i na eka he umi a emi mai. Ua pau kela manao ana o ke kanaka o ka nui o na eka ka mea e nui mai ai o kona mau pomaikai.

            A i keia mau la, ua ikeia elike me ka uuku mai o na eka pela no ka nui o na pomaikai o kela kanaka. Ua loaa no ka waiwai kupono o na kanaka liilii o na eka. Ke manaolana nei au e loaa mai ana he hoololi kanawai ana i hiki ai i ke Komisina ke haawi aku i na home liilii e pili kokoke ana i na kulanakauhale.

 

Na Home Mahiai ma Molokai:

            O ka loaa ana o na kokua i na kanaka makemake home liilii, aole ia e hoopilikia aku ana i ke kanaka makemake aina mahi. Ua hiki i keia mau kanaka a elua ke ola no laua iho. A e loaa ana no hoi he alanui no keia mau ano kanaka elua e hiki ai e loaa na pomaikai ia laua.

            Ma ke ano i home no na kanaka mahiai, aole paha he kulana i oi ae o ka maikai ame ke kupono mamua o keia mau aina i weheia e ke Komisina ma Kalamaula Molokai. Ua pau pono i ka hoikeia e na kanaka ike mahi i hele aku e nana i keia mau aina na mea i kupono e lawelaweia aku. Ua nunui kupono na eka i okiokiia no keia mau home. O ka nunui iho la no ia o na aina e nohoia nei e kekahi poe ma Kaleponi nei no ka oihana hanai moa, a ke ohi nei kela poe i na pomaikai mai ka hua wale no o ka lakou mau moa.

            O keia mau aina ma Molokai ua kupono no na kanaka mua e hoi ana ma kela mau aina. Ua loaa ka wai o hoopulu ai na mea kanu me ka uuku o na hoolilo a he mea loaa ole keia ma na wahi apau. A he aina no hoi i loaa na moolelo e lilo ai i mea e alohaia ai e na kanaka i makahehi i ko lakou mau moolelo kahiko.

            He mea ano nui nae ka hoomaopopo ana o na kanaka i loaa na aina hoopulu wai, ua oi aku ko lakou makemake e hana mamua o na kanaka e kauka‘i ana na ka ua e hoopulu i ka lakou mau mea kanu. Ua loaa i kela kanaka me ka wai hookahekahe he ikaika oi aku, a ua lana maikai no hoi kona noonoo.

            O kekahi mea nana i hooi ae i ka holomua o na hana a ke Komisina oia no ka loaa ana he kanaka i ike i ka mahi ma ke kulana poo o na hana, a e loaa pu ana no hoi na kokua ana mai na poe loea mai o ke Kula Kiekie o Hawaii. O ka mea nui ma Molokai o ka loaa ana o na mea kanu maikai, a me ka loaa pu ana o kahi e hiki ai e hooliloia aku keia mau mea i hoouluia. O keia mau mea ke hoomaopopo nei au ke imiia mai nei e oukou.

            Me na manao iini nui e loaa ana ka holomua o ka oukou mau mea e lawelawe mai ne i ma keia ka hoomaka mua ana o ka oukou hana no ka pono o na kanaka Hawaii, a e kalai ana hoi oukou i mau kuamoo no na hanauna o keia mua aku e hahai aku ai mahope o ka oukou mau hana maikai, pela au e hooki nei, owau iho no,

ELWOOD MEAD,

            Aole paha he oihana oi aku o ka hoopomaikai i ka mea hanaiholoholona mamua o ka hanai puaa. He holoholona keia i loaa no i ko kakou mau kupuna. Aole i maopopo kahi i loaa mai ai, a na wai la i lawe mua mai i Hawaii nei. Aka, i keia la, he holoholona keia i makemake nui ia e na kanaka o ke ao nei. O ka hanai ana kekahi oihana ano nui ma Amerika i keia la, a he mau miliona o keia holoholona e haniia mai nei. Aole no he paakiki o kona haiia ana, oiai nae he mau ma'i lele kekahi nana e hooemi mau nei kona ulu nui ana, aka, ua loaa na laau lapau e ola ai keia mau ma'i lele, nana i hoemi mai ka make nui ana o keia holoholona. Ma Hawaii nei, he ia makemake nui ia keia o ka makemakeia e ke kanaka Hawaii. puaa. O ka io oi paha keia o ka O ka Pake kekahi mea makemake loa i keia io, a o lakou no hoi kekahi e hanai mai nei i keia holoholona. Mamuli o kona makemake nui ia, ua lilo i mea hoopomaikai mai i ka mea hanai. A no ia kumu, aole i lawa na puaa e hanaiia nei ma Hawaii nei no ka hoolawa ana i ka poe e ai nei i keia io. A o kona io no hoi, ua hanaia i hame, bakona, a ua kapiia i ka paakai, a hoounaia mai i Hawaii nei, mawaho ae o na puaa ola i laweia mai. He mau haneri tausani dala a Hawaii nei e hoolilo nei i na aina e no ka loaa ana mai o ka io puaa. Ma keia mau kumu, ua hiki ia kakou e ike iho i ka waiwai io o ka hanai ana i keia holoholona, a he mea pono o komo nui aku na kanaka Hawaii a hoi ana ma Molokai iloko o keia oihana. He palahalaha kona kahua, a he oihana hiki wale no i ke kanaka manao hana e lawelawe.

NA PANE NO NA HUI KANU HALAKAHIKI MA MOLOKAI.

            Mamuli o ke ake o na Komisina e komo hohonu aku iloko o ka ninau Kanu Halakahiki ma Molokai, ua waihoia aku he mau ninau i na Hui Halakahiki o Hawaii nei mai Hawaii a Kauai, a eia iho malalo nei kekahi mau pane i loaa mai i ke Komisina. Aole no i like na manao ma na mea apau, aka, ua like no nae ma na mea ano nui. Ke manao nei ke Komisina, ua loaa he waiwai nui ia lakou mamuli o keia mau pane i loaa mai: O ka ninau wai inu ka ninau ano koikoi i keia la, aole o ka holomua o ke kanu halakahiki ana, no ka mea ua like ka manao o na kanaka akamai i ke kanu halakahiki maluna o keia ninau.

            Ma ka hoike a ka Enekinia Mr. Jorgensen, ua lawa ka wai ma ke kahawai o Waihanau e hoolawa i wai inu no na kanaka ma Palaau,  Hoolehua ame Kalamaula pu no, aole nae hoi no ka hookahekahe wai no na mea kanu. Ua maopopo i na Komisina e hele aku an ka lakou koi imua o ka Ahaolelo e noho mai ana i keia mahina no ka hoaie no $60,000.00 no kek ii ana i keia wai o Waihanau, i wai no keia mau aina i hoikeia maluna ae.

            Mai ka Hui Halakahiki mai o Baldwin ma, ma Kaanapali, ua hoike mai kolaila Lunanui, ua manao oia e haawiia i na kanaka Hawaii na eka mai ke 30 a ke 40 no ka ohana hookahi. O ka manawa nui o ka hana aia no i ke kanu ana ame ka ohi ana i ka hua, a ua manaoia e loaa ana no na kokua mai waho mai, i keia mau manwa elua. Ua manao no hoi oia aia a loaa na dala kokua he $5,000 alaila hiki i ka ohana ke lawe i keia mau eka a hoohana aku, a ua komo iloko o keia mau dala na hoolilo mo ka uhi pepa ana i na pulapula halakahiki, ma kahi o ke $80 o ka eka hookahi. O na loaa puka ana i manao ai, a he haahaa loa no hoi, he $300.00 no ka hua mua mai na halakahiki kanu mai mahope o elua makahiki no ka mahina hookahi, a he $250.00 no ka mahina no ka hua elua ana, a he $125.00 no ka mahina no ka hua ekolu ana.

            Ke olelo mai nei nae ka hoike a keia Lunanui, aole ka e kukulu ke Komisina i hale hana kimi halakahiki, aka, e hoounaia mai i Honolulu nei e hookomoia ai iloko o kek ini. No ka mea wahi ana, ua lawa na hale hana kini o Honolulu nei no ka lawe ana i na halakahiki apau a ka poe e kanu ana ma Molokai. A wahi hou no ana elike ana no na loaa in a no ke kukuluia ana he hale hana kini no ke Komisina ma Molokai.

            Ke hoakaka mai nei no hoi keia hoike, ma Pauwela ame Haiku, ma Maui, hen ui ka poe kanu halakahiki a na na Hui Hana Kini e hookomo nei iloko o na kini, aka he poe Kepani wale no keia poe kanu kuokoa ma keia mau wahi. O ka manao o keia ua hiki e loaa ka holomua i ka poe kanu kuokoa. Ke hoike nei no hoi oia aole e nele ka holomua o ke kanu halakahiki ma Palaau am Hoolehua, no ka mea he mau aina kupono no keia oihana. Ua manao no hoi oia e loaa ana no na kokua mai na hale hana halakahiki mai o Honolulu ma ke kokua dala o $100.00 o ka eka hookahi.

            O ka ninau limahana no ka manawa hana kini ka ninau ano nui, no ke kukulu ana i hale kini no Molokai malalo o ke Komisina. Ina e pau loa ana keia mau eka i ke kanu halakahiki ia, alaila, e loaa ana paha he mau heluna kanaka e lawa ai keia oihana, a ia manawa paha e kukulu aku ai i hale hana kini. No ka mea, in a aole e lawa ana na kanaka limahana no keia mau hana, aole e hiki ana e holomua keia oihana. Nolaila, ua manao oia o ka hooili mai no i na halakahiki i Honolulu ka mea hiki i keia manawa.

            Mai Kauai mai hoi, a malalo no o na Hale Hana Halakahiki o Baldwin ma, ke hoike mai nei kolaila lunanui, ua hiki e haawiia na aina i na kanaka Hawaii no keia oihana, a ua manao oia o ke 30 eka ka lawa kupono o ka ohana hookahi e lawelawe ai ma keia oihana. O kona manao maluna o na hoolilo e hiki aku ana i ka $150.00 o ka eka hookahi no na eka he 10, a eloaa ana iaia ma ka $20.00 o ka tona hookahi, ma kahi o ka $3000.00 mai keia mau eka mai iloko o elua makahiki.

            No ka loaa ana o kekahi kanaka ike kanu hala nana o no aku i na kanaka ma keia mau wahi, ua manao keia luna nui a olua, aole ia he ninau ano nui. Eia no m@ ke Komisina i keia la he kanaka ike i ka oihana mahi, ola no hoi o L.T Lyman, a me kona ike ua lawa no ke Komisina no ke kanaka @ ae mai ai i na kanaka Hawaii e makemake ana e komo i keia oihana.

            Ma keia Luaanui h@i o Kauai, ke koi nei oia e hoounaia mai na hala kahiki i Honolulu nei e hookomo ai iloko o na kini.                     Aole i pau mai na Hui Hana Kini i ka hoike i ka lakou mau ninau i waihoia aku ai. Aka, ua hiki no nae e ikeia aku: Ka mua, ua pau ka ninau kupono o ka aina no keia oihana. Ka lua, ua pau no hoi ka ninau in a paha he hiki keia oihana i na kanaka Hawaii ke lawelawe. Aole he ninau ana i koe ma ia wahi. O ke kolu, aole ka e kukulu ke Komisina i hale hana kini. Ma keia wahi ua like ole ka manao o ka meakakau me keia mau lunanui.

            Mai ka hoomaka ana o ka oihana kanu ko e komo mai iloko o keia mau Paeaina, mai ia manawa mai ke poho ana o ka poe kanu, a ia manawa hookahi no hoi, ka pii ana ae o ka waiwai o na halewili ko. Ua hiki no e ikeia i kinohi, aia he dala nui i loko o keia oihana, aka, o ka mea apiki nae, o ka mea kanu, ua poho, a o ka mea nana ka wili, ua waiwai. A o kekahi mea kamahao, oia no ka lilo ana o na aina o ka poe kanu i loko o na lima o na poe hale wili, a i keia la o na kanaka no lakou na halewili mai kinohi mai o lakou na kanaka waiwai.

            Ma keia oihana hoi o ke kanu halakahiki ame ka hookomo ana iloko o na kini, ua hiki no e ikeia aku i kinohi loa, he oihana waiwai, aka o ka mea kamahao nae, o na kanaka no lakou na hale kini, o lakou keia e waiwai mai nei, a o na kanaka kanu keia e poho mai nei, a ua lilo aku na aina i na hale hana kini. Aole ka oihana halakahiki he oihana ano hou loa, aole, he oihana no i hoomaka ma Hawaii nei no kekahi mau makahiki he 30 i hala aku, a o na kanaka nana i hookumu keia oihana aole no lakou i waiwai loa, aka, o na poe hou keia e pii mai nei ka waiwai, no ka mea akahi no a ikeia ka ai nui ia o keia hua ai. Aka, aole nae e hiki ke huna ia iho ka waiwai o ka poe na lakou na hale hana kini, ame ke poho o na kanaka kanu.

            Me keia mau kii e ku mai nei imua o ke alo o ke Komisina, ke manaolana nei ko oukou mea kakau, e ike ana no ko lakou mau maka i keia mau mea kamehai ano nui wale, a e haawi ana i ko lakou mau noonoo ana maluna o keia ninau ano nui, ke kukulu ana o ke Komisina i hale hana halakahiki no na kanaka ma Molokai. No ka mea, in a aole e kukuluia ana he hale hana kini e ke Komisina, aole no e loaa ana na pomaikai i na kanaka Hawaiia elike me na mea e upuia nei. O ka hopena aku no o ka paa o na ihu o na kanaka kanu halakahiki i ka uwea a elike aku ana no me na kanaka kanu ko ma Waiakea, he 15 makahiki e noho ai na ka hui mahiko e imi ke alanui e pau ai ko lakou mau pilikia.

            O ka ninau ano nui wale no, elike no me ka hoike a keia mau Lunanui, oia no ka lawa ana o na limahana no ka manawa hana kini. Ma ka'u hoomaopopo ana e loaa ana no na kanaka nana e kokua keia hana o ka hookmo ana iloko o na kini. I keia mau la no ke laweia nei kekahi poe i Maui ame na wahi like ole aku no ka hoohana ana i na manawa hana kini, a pehea hoi e loaa ole ai na kokua i ka manawa e makemakeia ai na kanaka hana ma Molokai. Aole anei hoi e oi aku ana na limahana e loaa ana in a he poe kanaka Hawaii ka poe nana e makemake ana i keia mau limahana, a i ka hoi ana aku o na keiki no keia mau malama, aole anei hoi o na ohana no o keia poe Hawaiia ma Molokai aka, e noho ana ma na Mokupuni fe aku, ke koi ia aku ana e hele aku e kokua, a e loaa ana ka noho maikai ana ame ka maluhia me na makamaka ma Molokai No keia kumu, aole keia he ninau ano koikoi, no ka mea e hiki ana no e lawa na limahana i ka manawa hana kini.

            O ka ha no na ninau ano koikoi, oia no ke kukulu ana i hale hana kini ma Molokai, i na paha malalo o ke Komisina, a i ole malalo paha o kekahi hui e kukulu aku ana. O ka makemake ame ka iini o ko oukou mea kakou, oia no ka loaa ana o na pomaikai apau loa, i ua kanaka e kanu ana i ka halakahiki. Aole o'u makemake e hoohanaia na kanaka Hawaii no ka pomaikai o ha'i aku, aka, e hana no lakou a e ohi i na pomaikai a pau loa. No keia kumu, ua oi aku e kukuluia i hale hana kini malalo o na Komisina. O ka ninau hoolilo, no keia hana, ua loaa na hoike ana e hiki no e loaa kekahi hale hana kini malalo o na Komisina. O ka ninau hoolilo, no keia hana, ua loaa na hoike ana o hiki no e loaa kekahi hale hana kini no na dala mai ka $10,000.00 a pii aku a ka hapa miliona dala. A in a o keia iho la ke kulana, ke manao nei ko oukou mea kakau ua oi aku o kukuluia i hale hana kini, no ka mea e hiki ana no @ na dala kupono.

            Aole paha he hana hoopilihua mai i ka noonoo o ke kanaka hana mamua o ka nele ana e loaa @@@ na pomaikai apau o kona luhi. @ ke poho ana o na kanaka kanu @@ o na makahiki i hala aku, kekahi mea nana e hookuemi nei i na kanaka Hawaii mai ke komo ana aku iloko o na oihana ano nui o keia ano. O ke apukeia o ko lakou mau pono kekahi kumu nui o ko lakou haalele ana i keia mau oihana, a oiai keia he mau la o ka hoao ana e hoihoi hou aku i na kanaka Hawaii maluna o na aina o ko lakou mau kupuna, aole he hana naauao ka haawi pu ana aku i na @@ e hookuenmi hou ia ai ko lakou manao hana, no ka ike ana aku aole e loaa ana na pomaikai a pau @ lakou i upu ai.

            He hana keia na na Komisina ka ike ana i keia mau mea. O ka lawe ana mai i na halakahiki Oahu nei, kekahi hana hoopilikia i ke kanaka kanu, no ke kumu, ua hiki no e hoohemahemaia kau mau halakahiki, a hiki i ka manawa e poho ai, hoole ia mai aole he maikai. Ina e hiki ana e laweia na halakahiki ma ka uwapo o Molokai a ilaila no loaa ke dala a ke kanaka kanu, ua oi aku ia. Ina aole e pau no keia manno ana e kanu hala na kanaka Hawaii, no ke kumu, ke ku mau mai nei no na kii o na kanak Hawaii i poho mamuli o ka oihana ko, na hai na wiliko.

 

NA ANOAI

            Ke kanu mai nei na lau uala a na kanaka Hawaii ma na aina Hoopulapula. O na kanaka keia kanu mua ole i keia mau malama aku nei.

            Ke makemake nei ke Komisina e hoaie i $60,000.00 no ke kii ana i ka wai o Waihanau, no ka hoolawa ana i na kanaka i ka wai inu. Ke makemakeia nei e loaa nui mai ka wai i hiki ai e lawa ka poe apau aole wale no ma Palaau ame Hoolehua, aka, me na kanaka no ke kahi o Kalamaula, oiai, aole i lawa ka wai o keia poe mamuli o ka uuku loa o ke paipuwai. A ke loaa keia wai o Waihanau, e lawa ana na home o Waihanau, e lawa ana na home he lehulehu. Aole no ka Ahaolelo e hoole mai ana, no ka mea na ke Komisina no e uku aku keia aie mailoko ae o ko lakou loaa ponoi.

            Ke aneane aku nei e hiki i ka manawa e weheia ai o na aina ma Panaewa ame Keaukaha. Ma ka hoike a ke Kakauolelo, ua hiki e weheia keia mau aina i keia manawa mamuli o keia hoololi i loaa mai nei i ke Komisina. E liilii aua paha na apana.

            O ka ninau wai wale no ka ninau koikoi i koe, a ke Komisina e noonoo aku ai. O ka loaa o ka wai no na kanaka e noho aku ai ma Palaau ame Hoolehua ka ninau koikoi. Ina e ae mai ana ko kakou Ahaolelo e hoaie dala no ka loaa ana o keia wai, alaila, e loaa koke ana me ka uloloji, ole. O ka wai e manaoia nei e kii, oia no ka wai o Waihanau. O ka lawe ana ma@ am ka loaa ana o kahi e hookio ai, aia malaila ka ninau ano nui, no ka mea me ke dala wale no e hiki ai e kiiia keia wai. Ke loaa keia wai alaila, ua loaa ia mau aina e wehe ia aku ai e ke Komisina. O ke kanu hala ame ke kanu kulina no na hana hiki ma keia mau aina i hoikeia ae la. Aka, in a e loaa ka wai mai kela huli mai o ka aina, ahiki e lawa no ka hookahekahe ana no na mea kanu, alaila, aole he olelo ana, ua hiki e kanuia na mea like ole apau. Oia mau wai, aia i na miliona ka hiki e laweia mai ma keia aoao o ka aina. O kahi e loaa mai ai kela heluna dala oia ka ninau. O ka pomaikai e loaa mai ana, aole he ninau malaila, no ka mea ua hiki e kanuia na mea apau in a e loaa ka wai hoopulu i na mea kanu.

            Ke holo mai keia mau hoololi, o ka hana ano nui aku i koe, oia no ka hoomaka ana e koi aku i ka Ahaolelo Kuloko o kakou e haawiia mai i mau dala no ka loaa ana o na pono wai no na aina o Palaaua me Hoolehua. I wai no na home o na kanaka Hawaii e hoi aku ai e mahi halakahiki. A in a aole e loaa na kumukuai kupono no keia mea, @ komo aku e lawelawe i na oihana okoa aku he lehulehu wale no @@ pomaikai o ko lakou noho ana. He mau aina maikai keia i ke kanu kulina, a e hiki ana e loaa na mea ulu e ae, no ka hanai puaa ame @@@ ana. He mau oihana keia e hiki e ikeia aku ka pomaikai. He mau miliona dala a Hawaii e hoouna nei i na aina e no keia mau mea. A in a e hiki ana i kekahi poe Hawaii ke komo aku iloko o keia oihana, he mea pono e hoomaka koke kakou e imi i na mea e hiki ai e loaa keia mau mea. O ko oukou meakakau kekahi e manaolana nei e hooia aku ai oia i kona makemake e hooko i kana nei, no keia kanawai.