Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 13, 29 March 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

Eia nae aole no i nele oia i na manao hoopoaiai no lee alahele e ku ai o Kahinihiniula i ka moku o Oalj.u, a ua hiki mSi lioi i ka wa e hoolaia ai ia iiiii. Oiai na kanaka o Olomana e noho nei i ke a!o o Ahiki, ua lioomaJiaukauia na mea apau e pono ai o ka hoao o ka punahele a Olomana. Ua laikuluia keia halau lioao o ka punahele a ke alii i kahi e heaia nei ka inoa o ke kula o Alele, i heaia «hoi ia inoa mamuli o ka lele ana o Kaneipolu, ia wahi liaalu a make loa, oiai nae o ke' kanaka ia nana i lele na pali leieleie o keia mau mokupuni, mai Hawaii ahiki i Oahu nei, ia wahi liaalu wale no e wailio la, make keia lelepali kaulana, a panaia ka inoa o ia wahi, ke kula o Alele. Maopopo mai la ia oe e ka mea heluhelu, aia ilaila ka halau o hookoia ai o na hana hoepa a ko aiwaiwa, a he kahua laula palahalaha hoi no na lii, ame na maka ainana, e kuupau ai i na hana hoohauoli, no ka punaliele a ke alii i lilo i mea nui i na lii ame na makaainana o Olomana. t I ke leokoke ana mai i ka wa hoao, ia wa i eu kino niai ai o Olomana, me kona alo alii, mamua o kona haalele ana aku ia Kau'ilehua, kona halealii i Waialee, na hoouna mai la oia i ke kukini e ha'i mai i ka lono ia Aliiki eia oia ahiki mai mo kona alo pilia kanaka. Oiai lea elele a ke alii i ke ala, ua lioomaoe aku la o Lupea (Haumea) i ka laua kane: "E ke kane alii a maua e, he lia'o hoi keia kapuai lialulu. o ke alaloa, e pahupalm nei, o ko pahupahu no o ke kapuai o ke kuleini a ke alii a e ao, lie ane paha oia no, heaha la keia liualea'i?" "Lolohe no lea lioi kou pep?lao, aohe loheia o ia mea la, o ko 'u pepeiao!" x "Ina aku a lioea iho," w T ahi a Haumea, "o ka elele no keia a ke alii, aohe kapuai e ae." Ia lakou nei o nune ana no keia mau olelo, ku ana ke kukuni ma ka puka. "Mama wale ka huakai a ke ldikini, maloko liale, a kuu ka nae, wahi ka huaolelo a kuu lani au i lawe mai la na'u." "Aohe no ho olelo nui, e kaumaha ai oe, anoai paha o hele mai a paa i na hoa aina o ke alii aolio nae he hewa o koū makaukau, anoai o ka hele niai keia o ko aiknne, pau pu mai me na konohiki, ame ko lakou mau alo kanaka o ke Koolauloa, a ku mai i ou nei, oiai o oe iho ke-na mai nei ke alii ia'u, e ha'i o mai i ka lono ia oe, ua lono aku la oe i ka olelo, ke hoi nei au." Huli aku la ke kukini no kona alahele, a noho iho la ke alii konohiki me ka nalu ana iloko ona, no ka hiki mai o ke aikane, aole hoi ka momona o ka aina; ua haoia e keia ikalohe nui o nolio nei i ke alo 0 Ahiki, ana nae o kuhihewa noi, o Halau Lahaina mapuna ka noe, He noe na ka makani kiu waileliua, Ua akaka nae ia mau ano apau o ke konohiki ia Lupea H.oepa, nolaila olelo hookalohe mai "la ua u'i nei o ke ala anuenue i ke konohiki: "Hookahi no 'ka hoi leaula nui ,e ke kano alii la, hiolo na īiiakahā' wai o na Koolau nei, o ko aina/ jno kuu aikane, o ka noho no hoi a ia punahele la, liilii na mea apau, he ui.wale ae n oua loaa." "Ho oiaio ia olelo au o ka wahine, i na la mamua o ko'u hoi ana mai a noho i ka aina o kuu aileane,'' wahi a Ahiki, "ua ai a kena i ka momona o ka aina o kuu aikane, i aha ia iho la hoi, o ka nalo ia o ka anae aloalo lena o Kawainui amo ke awa kuaehu o Kaelepulu, o ia au e aloha. ae la i kuu lani alii." "Alaila aohe i'a o kela mau loko ē waiho mai la?" "Aohe," wahi a ke ltono]iiki. "Eia nae i ka ike a kfe kahuna o maua, he wahi keiki ka ka mea i nalowale ai o ka i'a, aia ka i ka wai kehau o ka pali o hea la kahi 1 hunaia ai; ua lioopuka nae maua i ka olelo, e imi ana'au iaia a loaa lawe maua me kuu aikane iaia, i keiki hanau kama na maua, a o ia au e aloha ae la i ke kane alii a olua, i ka hiki mai me kona alo alii, o ka ihu o ka puaa me leahi i'a laulele o ka aina, ka mea xs paa ai ka houpo o ia iho la no ka mea i ka lima o ka olua kane." " Aia ha ua mea nui, anoai no hoi ua pono ole ka manao o kalii poe nou, na ha'i i hana ka hewa, ia oe nae ke kaumaha o ka inaina e ili ai. hookaeoeo no hoi ka hana a ke kalohe." Ku ao la ke konohiki iluna, me ka olelo ana iho i na wahine: " E noho olua, a e iho ae au i kai o ko

kula e nana ai i ka hana a na ka- ! naka o lcc 3ii, oiai ko hoomakaukau mai nei no hoi ko kakou alo 'kanaka i mea no ka huakai a ke alii e hiki mai ai, no ka mea, i hoonna mai ke nlii i koua poe no ka la nui o olua i ..a wahine." "O hele," wahi a Kahauolopua, "a hoi rnai, ina hoi e loaa ana ia oe he manawa, hoouna aku hoi oe i kanaka e iho i kahakai i pipipi, ono wale mai la 110 hoi i ka i'a maka hauli o ke alo pohaku." '' Ua pono,'' wahi a Ahiki, '' e Pakn'i, e kahea aku oe ia Nuhi e liele mai! " A lohe o Nuhi i ka leo o Ahiki, liele mai la oia ahiki i ke alo o ke Konoliiki, me ka ui ana aku: "Eia kc kanaka, heaha ka leo o ke alii a'u e hooko aku ai?" i "E holo oe i kai o Mokapu i pipipi, alealea, unauua holoholo kahakai no ka ono o ke alii a kaua, a hoi mai oe loaa mai au ia oe i kai o Alele, alaila hoi mai kana." "I T a pono ia," wahi a Nulii, o ka liuli aku la no ia, hooko i ka leo o ke alii. Oiai nae o Nuhi e holo la no Mokapu, eia hoi o Ahiki ko hele nei j no Alele, ia wa i ano mai ai ka hiamoo i na niaka o Kahauolopua, a! lilo aku la oia ine Nipo au ilaila luhe i ka wai, I ka umii -wela a Maselina, Eha au ilaila pulu i ka noe, I ka holu malie a ke kaomi. Oiai ua iko iho la ua eueu nei, ua nialaelae ke alahele nona, e hoopahulu ai i lie aloalii o Olomaua ke hiki mai. A i kona ike ana ua hala ke alii 'konohiki kane a laua, o kona wa «ia i hookau aku ai i ka liiamoe nipo me Kahauolopua; a lilo aku la ine Moe kokolo ka a\ihau o na Ke hoakaka la i ka maka o ka Papala, E nihi ana i ke alo o Makuaiki, Ke kuehu mai la luna i ka momoku, Malamalama ke kai o Kohala nu', Waiho walo ka liene o AnekL e, 0 ka ne-ki hoonaue a ka makani, Naue ke kalukalu moo ipo o Kcwa, "Wa ilio la i ka leo nunu ka olelo, 01eoleh.il .1 ia'u me ia nei e, O maua e! j I ka ike ana o Haumea ua moe ka makani olalo ua ahiahi, ua kau ka malama a ka ikioe ia Kahauolopua, o kona oili aku la no ia iloko 0 kona kino papalua, a ku ana iwaho. Eia na kanaka o ke alo o ka laua kane ke lii-o mai nei, i ka hana i na meaai, no kā huakai alii ke hiki īnai, ke kauluwela nei na imu no ke kalua ana i na mea apau, aole nae o lakou ike mai i -ke kupu, ka eu o Nuumealani e ku nei, a nana ia lakou, ame ka lakou hana. Nolaila huli aku la ka nana ana a ua aiwaiwa nei i ka moana kai akea, ike aku la oia i ka noe me ka punohu ua koko e lialii ana i ke kai. Luliluli iho la ke poo o Haumea me ka olelo ana iho me ka leo nui: "He keu lioi keia poe elemakule haae nui hoopauha, o ka lakou olelo iho la ka 'hoi ia e aoao mai ai i ka pulapula, ka i no o ka haawi mai 1 ke ake o Laukapalili, eia 'ka o ka ula leo iho la ka- makana. "Eia au ahiki aku ma ka lihilihi o Laumiha kuu alanui," ia wa oia i 0 ae i kBnm lima, a moe ana ke anuenue. i ka lbwa, o kekahi wawae Li ka ipuka hale, kahi a ianei e ku nei. Oiai nae na kanalea e lohe nei i keia leo wahine e olelo nei ma kahi kokoke ia lakou, huli niai la lakou ma kahi o ka leo i pa-e aku ai, aohe a lakou mea i ike, o ka wa nae ia o ka wawae o ke anuenue i hehi iho ai i ka honua ma ka pulea o ka hale o ke konohiki, a leau aku la ua eu nei o Nuumea no ka aina lewa. 1 ka ike ana o na kanaka i keia anuenue ua ole o ka la ku haoa, ua hooho ae la na mea apau: '"'Auwe no hoi ke kupanaha e! Ike no hoi ka po i ka hoao o ke aikane punahele a ke alii, holeai no hoi ua mea 1 pili aku i ke alii la, ike ka po, pehea no la ka nui o ka punahele 0 keia kanaka i ke alii, eia ka he mamo alii no mai ka po mai, ke ike pu ae la kakou apau, ke hikii la ke' anuenue i ka ipuka o ka hale." Ke wa nei ke alo kanaka o Ahiki 1 keia niea a lakou i ike ai, aia hoi i 0 Ahiki i ke kula o Alele kahi i lioonanea ai i ke kukahekahe me na kanaka o kana aikane, a e kali ana hoi a lioi mai o N\ihi me ka ono a ke aliiwahine. Hele no hoi a ahiahi, hiki o Nuhi j 1 kahi a ke konihiki e noho nei, eia 1 nae ua poina palaka oia, aohe ona hoomanao ae, he kanaka kana i hoouna ai, e hele i ka ono o "ke Alii Kahauolopua. Ia Lupea hoepa no a hehi i ke ala anuenue, o ka wa no ia i ekekei ae ai o ke anuenue mai ka ipuka ae o ka liale, a nalo aku la i ka lewa, me ke kiei aua aku o Haumea iloko o ka hale a Kahinihiniula e noho ana i ka papaaina imua o ke alo o na'kanaka eha, a ike aku la oia ika niu wai e paa ana i ka lima o Kahinihiniula laia nae i hapai ae ai i ka waha e inu, ia wa i kikoo mai ai ka lima o Haumea me ka hopu ana iho a paa, lele ana iwalio. Lohe pu aku la no hoi i ka leo i ka lua o ka puniu wai, ua lalau hou aku la no o Haumea a lele. iwaho me ka olelo pu no, o ko lakou mimi hohono ka la, o ka wai iho la ia e hoainu ai, wai-

akua no hoi, a na ka puia i ke ona- ' ona wailukini o Kamapuaa i lea ihu o Kahinihiniula, na ia mea i hooiaio mai iaia, ua pololei ka hoike a ka leo kino ole. laia i ike ai ua pau na liana hoao a na kumuhonua ia Kahinihiniula, o kona wa no ia i huli mai ai e hoi no ke nlo o ke aikane, e nanea nei i ka hiamoe, oiai nae aohe ana mea i manao liou aku ai e hakilo, ua hookoia hoi kana upu e h.ehi na wawae o kana hookapuhi i ka Pe'akapu o Kukulu o Kaliiki. laia no a noho iho ma ka aoao o kana aikane, kikoo ae la na lima o Kahauolopua, me ka huli ana mai o ke alo o ke aikane ma kahi a Haumea e noho nei; kaakaa ae la na maka a olelo mai ia i ko aikane: "Eia no ka oe ke ala nei?" "Makena ua nanea o. kou hiamoe o ka po no ia o ka la," wahi a Haumea. "Ae hoi," wahi a Kahauolopua, 4< eia ka ua ahiahi ia e moe nei; auhea ke kane a kaua?" "Aole i hoi mai nei," wahi a Haumea. "Makena no hoi ua hele ana, noonoo ole mai e o kaua, nona hoi ka noho ana mai, eia ka hoi he haalele kona ia kaua. i .ka hale nei i mau pohaku kaomi moena." ( ' Mai nainunamu oe i ke kane a kaua, oiai lie hana nui kana o ka hooponopono aku i na mea e pono ai ka huakai a ke alii ke hiki mai, ina aku paha ke hoi mai la!" E aui liilii ae hoi kaua e kuu hoa heluhelu ia Nuhi e ohi mai la i ka pipipi,Ia Jlaumea i kau aku ai iluna o kona alahele, ua kilohi iho la oia ia Nuhi e poaipuni nei i ke aio pohaku, e ohi ana i ka ono a lea wahine a ke alii, a i wahi nae no Nuhi e lioi koke ole ai, ua liaiia iho ln ua kalohe nei i ka hana epa ia Nuhi. Ike iho la oia i ka ipu pipipi e kau ana iluna o ka pohaku, a ua kaele hoi (nui) ka pipipi, nolaila i wahi nona e lioi koke ole ai, ua kahea ae la ua eu nei i keia mau olelo: "E Kualakai o Polipoliea e, i uka i ka pohuehue ha-kānu," o ka wa no ia i ohu ae ai kekahi puu kai a hoee aku la i kahi a Nulii e ohi pipipi nei. Ia Nuhi i ike aku ai i keia o-hu kai o pii inai ana, ua holo aku la oia a mamao iuka, īne ka huli ana mai e nana i ke kai pii o Makapala, hookahi no ia hoee ana, loaa mai la kahi ipu a ianei, palahuli ana ka •waha uhao pipipi ilalo, kahi ka neo i ko ipukai. Paialewaia mai la kalii ipu a ianei a kokoke i kahi a ianei e ku ana, emi honua iho la ke kai a maloo. Kii aku la o Nuhi i kahi ipu a hopu iho la me ka olelo ana iho: "He keu ka hoi keia ku honua, mai ka lani mai ka honua no ka hoi a ka'u mea i hoiliili ai, wikiwiki ka ninini,.aole i ikea ka ohi pu ana! "Hooluhi no hoi na hana au e ke kai ia'u, ke kali mai la paha kuu konohiki ai aina, o kuu hoi aku me ka ono a ka wahine hoao ana, ia 00 hoi keia nininiia aku la; aloha ole no hoi oe, a e luhi hou ana ka hoi au i ka noii." A pau neia mau olelo kepakepa a Nuhi, lalau iho ia oia i ka ipu, a hele hou aku ia e ohi, eia nae, aole elike nie niamua ka ee o ka pipipi, ke ike la leeia i ke kau ole o ka pipipi, ke kiei halo la ma o maanei, he ole ka ike aku, me anei ame o, loaa ae la na wahi hua'pipipi, pela no ka none ana a ahiahi no hoi, hiki i kahi a ke konohiki e noho palaka nei. laia nae i ike aku ai ia Nuhi e hoi mai ana, akahi no oia a hoomanao ae, : he mea kana i hoouna ai ia Nuhi e hele e kii. Ahiki o Nuhi imua o ke alo o Ahiki, ninau mai Ja ke koiiohiki: "Pehea kau huaka'i o ka hele ana 1 ka ono a ke alii, a o ka po no ia o ka lat Mo he i'a holo la ka hoi 0 luhi oe i ke alualu, ei aku e loaa, 1 po ai ka lal" "He pololei no ia olelo au e ke alii, ina na kaua i hanai ia mea, mau ka noho akoakoa, a loaa aku ia kaua, aole, na ha'i i hanai, i kii aku nei ko'u hana e ohi, a ua kaele no hoi kahi ipu nei, hookahi no ia hoale ana a ke kai, a loaa ka ipu iluna o ka pohaku i kulakua, palahuli ana ka waha ilalo, a pau loa ka mea i Ia hele hou ana aku, aohe.iho la he ee o ua pipipi nei; noii mai a loaa na wahi kauna po no hoi ka la, hoi mai la. "Ua loaa no nae hoi Jca ono a ke aliiwahine. Manao mua mai nei no au e huhu ana oe e ke alii ia'u, no keia po o ka la, aole nae ia mamuli o ko'u manao lohiau a hoopauha hoi, oiai ua ike au he nui ka liana o kou alo e ke alii i keia mau la; aole hoi e hihi, o ka ono o ke alii, o ua i'a holo ole nei hoi, a i keia la, weliweli ka hoi ua ahiu, a ike no hoi au i na hana epa a ke kai, e ole au e holo a kula loa, pakele mai lilo i ke kai. "E ike ole au i ka wa i hoee mai ai o ke kai, ina ua noho kahi pauku kino i ka waha o Aimanao ole, a o kahi kinowailua, he hopuhopu aama ka hana i na moku manu." Auwe no ka hoi kou pilikia e! Eia ka keia kena a'u ia oe he pilikia, ua kala mai la no nae hoi, noIkila e hoi kaua, ke kakali mai la paha kauhale." Hoi aku Ia laua nei ahiki, e noho hoola 'i mai ana no o Puakinamu'

ma, nie ka pua aniniii lioopuniuiui i ka poli o ke aiwaiwa, a o ka men hoi i kaulnna ai o Wao'nni i ];a hana epa. "Peliea olua e a'u mau pulokul" i ninau aku ai ke k'onohlki i kaiu mnu leihulu. "Maikni." wahi a Lupea. "Heaha auanei knu ui mai i ka noho hale, lio pohaku kaonii :no«>na pn ha ia, i ole e puha'u ika niakaai,"' wahi a Kahauolopua, i ko auo a laua, "o i kali aku nei ka hoi ka ono o.kn pipipi, a-\va, no lioi a pupuhi kukui hiki i ka hale uei, he pololi in o ko kiionohi la o nolio aku nei, aia no a ike aku maona ae. a ai no hoi i ka i'a maka hauii o ke alo pohaku pau ka ono.'' "Hc oiaio ia a olua e na wahine o 01010 mai la, o ka nolio hoi ko'u kakali aku o ka hoi mai o ko kana ka me ko ono, o ka helo no ia a o ka po wale aku no hoi koo. lioea in;.i nei; a o ko niaua hoi mai nei 110 i: t , pnkele niai nei nao oia nri mni li!o ka i ke kai.'' "U," wahi a Lupea hoepa, 111 ka hopu ana aku i ke aikane a pu ili mai la i ka poli, me ka lmni :tn i iho i ka papalina o ke :iikane, ;i olelo iho la, *'i kau ono no e k.> aikane la, a mai lil o ko k;iaaka .. ke alii i ka i'a waha mii o lu- kal.'' (Aole i pau.)