Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 14, 5 April 1923 — NA KUMU OIAIO O KAKOU E LUKUIA NEI, KA LAHUI HAWAII [ARTICLE]

NA KUMU OIAIO O KAKOU E LUKUIA NEI, KA LAHUI HAWAII

}.Ir. Lunahooponopono o ka Nupe A pa Kuokoa; Aloha oe:—I ko'u ike ana iho la i ka manao hoakaka o Li A. Kakina ma ke Kuokoa o Maraki 15 e pili ana i ka piake nui o na Hawaii, he mea oiaio ia, e waiwai ole ai ka hoopaapaa ana, akn, he mea hoehaeha nae i ka manao ma ka hoomaopopo maoli ana iho ' no, penei, he nui no ka hanau, eia nae he oi loa ae ka n>ake iwaena o na keiki liili\ Eia ma Hilo nei kekalii mau ohana, na kekahi mau makua, ho 16 mau keiki, make he 10, koe 6 e ola nei; na kekahi mau makua okoa aku he 14 mau keiki, make 9, koe 5 e ola nei; ka oi loa aleu nae o ka hoike, ma ka papahelu kanaka, mai ka makahiki 1823 ahiki i ka makahiki 1920 i hala oku nei, he kofra o 97 makahiki, mailoko mai o ka huina o 142,000 i hoikoia ma ke Kuokoa o ka la 15 iho nei, ina nae o ka oiaio ia, 23,723 ka huina pau 0 na Hawaii, alaila, ke ninau nei au, aia iho la hoi ihea ka poe koko hapa Hawaii? Malia nae paha, ua manaoia o na Hawaii -koko piha walo no ka poe 1 ikeia ka make nui, pela iho la paha i kapaeia ai ka huina o 17,737. Malia paha e olelo mai ana kekahi, pehea iho la i loaa ai kela puuhuahelu maluna ae i ka mea kakau? Eia no ka haina, ma ka papahelu kanaka o ka makahiki 1920 i hoolahaia ma ka nupepa Honolulu iStar-Bulletin o Maraki 10, 1921, i kopeia mai ke keena mai o ka papa ola. Nolaila, ina e huiia ana ka heluna o 17,737 i kapaeia, me ka heluna o na Hawaii koko piha, alaila, e lilo ana ka helu elua ma ka papahelu maluna ae, ma ka oi ana lie 0.85 (hapa-haneri pakeneka) ua like ia me 2,345 o ka huina pau o na Hawaii, 14.41, 39,754 o keia iho la ■ka heluna pololei, e ola nei i keia la, aole hoi elike me ka papahelu kanaka o ka la 35 o Mr.raki i hala aku la, 8.60, 23723; oiai, aole keia he heiu kanaka ma ka ninau ili, aka he ninau pili laliui kala; no ia kuniu, he kuleana ko keia auie keia e kakahe ana ke awo'awe'a kako Hawaii iloko o kona ma-j 'nakoko. Mamua o Hawaii boy me Ilawaii girl i hanauia maluna o ka lepo o Hawaii nei, mai na makua mai na aina e mai, no ka mea he oi ae ka manoanoa o ke koko mamua o ka wai. Ina pela, pehea iho la keia hoike? Ke nana aku me he mea la aia ka pilikia ma kekahi wahi i like ole ai keia mau hoike a elua. Aka, o ka mea nui wale no, e iiniia nei i keia mau la, o ia no ka maopopo ana o ke kumu a mau kumu paha, ina nae ho mau mea kekahi o ia ano; a i ole ia, he hewl paha kekahi i hanaia, e ko kakou mau kupuna, i kauia mai ai keia hoopa'i make maluna o kakou; a he ku no hoi i ka walohia ke hoomanao iho, malia paha o kekahi kumu ia, no ka mea, aole meaulu a kakou i ike a i kamaaina ai e ulu wale ae ana ina aole kumu a i ole anoano paha. O ka hana hewa a kekahi o ko kakou mau kupuna i hana ai, o ia no ko Keopulupulu kau ana i kana makaia i ka aina, na alii ame kakou na makaainana. (I nui ke aho e kuu keiki, a pa ka ili i ke kai, rio ke kai ka hoi ua aina; ma kuu wahi e make ai, malaila no oia e mako ai, laweia au a kau i ka lele, a kulu kuu hinu i ka honua; e kapa'ia ke one ai Alii o Kakuhihewa, malaila na alii ame na makaainana e lukuia ai.)

O keia mau mea i hoikeia ae la maluna he mau mea ia i ikemaka ia e kakou apau; ua lilo ka mana hoomalu ia Amerika; ma ke kufaaakauhale o Honolulu, kahi o luku nui ia nai kakou, a o ke one ai alii hoi o Kakuhihewa; ua hookoia, a ke ku nei ka makaia, ke oni nei ia me he ko'e honua la, ka pule a kahuna* anaana. 0 keia iho la kekaJU kumu. Ke olelo mai nei hoi na kauka, no ka lawa ole o ka makaukau o na Hawaii i ka hnnai me ka malama ana i na keiki liilii, ka ha* naiia me na ai i maa ole i keiA lahui. Ka lawa kupono ole ina meaai, ka haawiia i mau wahi papa» palaoa,' me kahi pola kope, na na keiki o umi makahiki a oi aku. Ke olelo mai *ei hoi kekahi no ke a'o ole o na makua i na keiki i ke kanawai paa; eia nae aole hoi i hoikeia ae ua kanawni paa la; ka filo ana na na Pake e kanu a e hoomo 'a i ka kakou ai; ka ai ana ma na haleaina o na Pake, i hoolakoia me na meaai kupono ole; no keia mau mea i hoikeia ae la ( ma kana hoomaopopo ana, kekahi kumu nana e luku nei ia kakou, a e loaa ole ai na kanaka kino nunui, kilakihi o ke kulana ke nana aku, na kane me na wahine; i lawa mo ka ikaika, ka mama i ka holo i oi aku mamua o ka lio, malia he pololei ia nole paha. No na meaai, waimomona, eandy me ke kope, o keia mau meaai i hoikeia ae ia, he mau meaai kupono ole ia ke hanai i na keiki liilii. No keia mau .kumu he mea hanai keiki no au, 'elike no me kekalū poo e ne o ka'u hana kuhihewa mua i hana ai, a'u nae i ike ole ai, ho hana hewa ia ia manawa aka, i ka manawa

nae i hanini ai ka waiu, puiwa au a ike he hana hewa ka ia; o ia keia, i ka manawa i hiki ai ko keiki ko ai nona iho, ua haawiia aku iaia ka waimomona, candy, mea'ono, meli, me ka hoohainuia i kope ekolu maiiawa o ka la, me kona hoolakoia nku jne kokahi mau meaai kupoao e ae js loaa ana ia'u. I ka piha ana ekolu makahiki o ko keiki, ua like ke kope iaia me he opiuma la, ina e nele i ke kope i ka manawa ai, aole e hiki iaia ke ai, ke nele i ke kope hookahi la, e lilo apa ia i ma'i nona e moe ai, elike me ka poe puhi opiuma, i ka manawa e nele ai i ka opiuma; i kekahi manawa, hookahi a elua paha hora mahope iho o ka ai ana, e kii hou ana no oia e inu i ke koena wai o ka ipu kope, ina aohe wai i koe, o ke oka wale no, e pau ana ke oka i ka aiia. O ka piliki.a a'u i ike me ko'u mau maka ponoi, no na meaai e ae i hoikeia maluna, o lea hoopa'i no ka hihia ai candy rae kekahi mau meaai momona e ae, he elua ano lioopa'i. O ka mua he niho ole, o ka lua he mimi-ko (diabetes); 0 ka mimi-ko he ma'i ia aia iloko o ka puumimi, 0 ka helehelena o keia ma'i h 0 ula ka mimi elike me ke kope ikaika, a 1 ole malakeke, o ke kumu e loaa ai i keia ma'i no ka ai nui i na mea i hoikeia maluna; aka, aole no he pilikia loa, ina e hanaiia me ke kupono, nole hoi elike me ka'u hanai ana, me ka manao jjae hoi i keia hoomomona ana, aole he pilikia e hiki mni ana, ina aole e nakeke ke pakini waiu i ka manaw» i kahuli ai, ina aole au e ike, aole no hoi aa e hoike. No ia mea, ke hanwi nei au i ko'u mahalo i na alakai Moremona, no ko lakou a 'o ana i ko lakou mau hoahanau, aole pono ko inu i ke kope, he mea oiaio ia, no ka mea, aole no he mea ano nui e loaa mai ana, koe wale no he akeke aki maI kau, a he puhi uu manu. O ke kope he mea kaohi mai ia | i ka ulu ana o ke kino, me ka hoonawaliwali pu ana; o ka oi aku o na ki maikai no kakou e inu ai, o ia |no aa ki Hawaii; e laa, 1, ka lau ohe/o kaulaau; 2, ka lau alani Hawaii; 3, he Koohoolau; 4, ka uha- | loa; 5, ka palapala-a, O ka lau ohelo, he laau maikai keia, no ka hoomaemae ana i ka puupaa, ma ke inu ana elike no me ka inu ana i ke kope, hoomomona me ke ko, ai me ka palaoa, a mea e ae paha. O ka pomaikai e loaa mai ana ia oe ame a'u, iaia nei ame ia la, o ia ka hoopauia ae o ka eha, i kapaia e ko kakou mau kupuna, he kikala-haneenee, ua loaa mai keia pilikia i ka puupaa mai ke koko awa mai (blood poiaon)* ua loaa mai ke koko awa mai na meaai mai, ina e nui loa ke koko awa, e hiki ole ai i ka puupaa ke hoomaemae, no ka mea, o ia ka mahele hana i hookaawaleia, nana e hana, i ka hiki ole ana i ka puupaa ke hoomaemae, e hiki mai ana keia mau ma'i, nana e luma'i nei ia kakou: 1, Nalulu (headache); 2, poniuniu (decayneßB); 3, hu'i o ka iwi (rhumatism); 4, he ma'i kokoke loa e 1010 (neuritis); 5, pehu (drop»y); 6, opuohao (pluresy). O k&ia fle la na ma'i e hoopakeleia ai oe ke inu i ke ki ohelo, maemae lta p\jupan, aole e hiki mai ka (puupaa pilikia) a ka haole, me na ma'i e ae i hoikeia ae la. Ka lau .alani Hawaii mnka, he ki maikai ia no na kaikamahine i ka manawa e ikeia ai, ka hemo maikai ole o ka hanawai; na ia mea e hoemi a wiwi ka helehelena ke nana aku, he hokale hoi ma kekahi olelo ana, ua kapaia keia ma'i he waipuna (womb troub!e). Hookahi pl-

ha poho lima lau alani ina i makemakeia no hookahi aiea inu, a i ole o ka ohana holookoa paha, inu no elike me na ki e ae. I Ina e hemo k& Trai oka mea hemo maikni ole, i kekahi manawa, e hemo mai ana he wai lenalena, ulii uli, ka nao me he pia loie la, hauna | iuoino ke ea, ina e hemo nui mai ka w&i, mai maka'u, ina no hookahi pulo a elua paha, aolo ia he mea 0 I pilikia ai, 0 ka pau o ka wai ino I iwaho, o ia ke ola; 0 ia ka wai nana e pepehi nei i na kaikamahiue, 14 makahiki oi aku a emi mai, olej loia oe e mama i ko ike ole i ka malama ana ia pepe ma, ko ike ole i ka palai palaoa ana (papaa ka palaoa). Ke kookoolau he laau paaoao koia, pau pu no mo ka ea, aolo mau kumu kupono ma kou aoao, e kanalua ai kou inu ana me kou ohaua, i ke ki kookoolau; aole ia © iniki mai ana ia oe me kou ohana; aka, e hoohauoliia mai ana oe, ke ike iho uft hoopakeleia oe, i kou uku ana i kou pila kauka. Aolo no e hoohaikiia ana kou pa-hale, ina 00 e kanu ana i ko kookoolau, elike me kekahi mau laau hoonani pa-hale e ae, 110 ka mea, ke hele aku noi e nalowale loa keia laau, >aole oe e ike ana, he wahi lau 0 koia laau, e hooluliluiiia ana e ka makani, ma liilo nei, mai Mawae ahiki i Kaula; aole no o'u kanalua ke 01010 ae, mai Kaula ahiki i ke kai hawanawana o Kawaihae; ma na aina i hookuu laula ia, na holoholona pipi me ke kao; he hana' paakiki ka loaa ana o keia laau, e hiki mai ana ka la e nelo ai, a nole pu nie ka kakou mau mamo, ka manaolana o keia mua aku; ina e malama ole ana kakou i keiff laau. Aia mh kekahi wahi 0 Tuna amo Kona na wahi e ulu nei keia laau, ma keia mokupuni, koe kekahi mau mokupuni e ae. 1

Ka uhaloa, he laau ea keia, ua like no ka maikai o keia laau, ke inu ki elike me kela maluna, hc laau maikai keia 110 ka ma'i i'oulu (eancer), hookahi mole nui, ina he mole liilii elua a i ole ekolu, holoi apau ka lepo me ka wai, waiho a maloo ka wai; alaila, paku'iku'i mT! ka hamnle, a i 010 kekahi mea o ae; a naha'ha, kaawale ae ka ili, o ia ili ku'i a wali aloko o kekahi pola maemae nui kupono, h.ipa kiaha ani, ani hookahi paina (pint), o ke ana ia o ka wai, ninini iho iloko o ka laau, kunakuniiku me h lima apau, paka a maikai aloko o ke kiaha, olopu ae a hoo-lao-Ia a li'uli'u luai aku, elua hoolao-la ana pau, o ke koena wai inu apau, elua manawa o ka la, i kakahiaka me ke ahiahi, e hoomau pela a hala na la elua a i ole ekolu paha, e ike no oe i ka hana a ka 3aau; ina aia ka i'oulu i ke kileo, ua pili i ke kumu o ke alelo, e hoi ana ia a kona kulana maamau, ina he pukapuka ke kumu o ke alelo, e pau ana ia i ka akaakaa, ke kope mai me ka manamann, e ike 110 oe i ka uaua me ka pipili, o ia kahi piliia e ka ea; e hoomanao oe, ua hoopakeie hou ia kou pakeke e keia ki. Ka palapala-aj ua kapaia ka inoa o keia laau, ka pa-u o Palae, elike no hoi me ka pa-u o Hiiaka; he laau maikai keia no ka heekoko, a luaikoko paha (hemorrhage). No ka- hoopaa ana i ka heekoko, elima kauna pee pala-a me kahi puupuu paakai Hawaii, ina he holomoku ino loa, alaila, hookahi no manawa e ai apau, ke oka ame na mea apau,- o ka puupuu paakai aku, inu mai ka wai; nana aku ka hopo, ina oo e paa mai, pau ae la no; aka, ina aole e paa, aia he pilikia ma kekahi wahi, o ka pilkia ua hau halaki ka ai a Kawele-a; he mea pono ke wehewehe mu a ia ka hihia 0 ka pokaa kaula, mamua o ka ai ana i kekahi o keia mau laau, i hoikeia ae la maluna, a e hoikeia aku ana; ina aole pela, he makehew a wale no ka ai ana i ka laau, luhiu'a 1 ka ai a ka lio.

Ina e pau na hihia a kanaha'i 010 mai, alaila, aia ka pilikia mawaho. Heekoko no kekahi manaw a loihi, eono lau pala-a maka, elima lau maloo, elua lau maka ]ei i ka a-i, o na lau maloo kuoio iloko o ka hapa kini ailamahu, o ia ke ana o ka wai, ao]e kanana ke oka, hookahi kiaha o ia wai, keu v e inu 'ai apau; o ke koena ninini i?oko o ke pakini auau, a i ole kapu paha; pa u ka auau ana, ka-welo a maloo ka ili alaila, komo ka lole, o na lau maka eha, hoonohonoho maikai pelupelu no hoi a kupono, papio mai malalo, kakua mai kahi pa-u pau ae l a no; ina e puukiki, wehe no a hemo pau no; pulu a pul u o le paha, aole au papio hou ana; o ka lei, 0 ' ia ka mea hoopaa mau i ka a-i e halii i mau lau maka maklo o 'ka haliimoe, o kahi e mo e ai ka mea ma'i, pela no e hoomau ahiki i k e ola ana. O ke kanawai paa o na laau lapaau Hawaii apau, aole pono k 0 kiola wale ia ke oka laau ma o a maanei, o kahi maikai loa e kiloi ai iloko oka wai, a i o le kai paha; i hanaia pela mamuli n 0 ia 0 ka ikeia ana i ka hoi hou mai 0 ka ma'i maluna o ka mea ma'i, nona ko oka laau i pau i ke ahi, no ia īkeia ana o ia pilikia, i kapu ai na laau lapaau HWii, ahiki mai i keia la. O ka lua'ikoko o i a kekahi 0 na ma'i pilikia loa, ua hoea mai keia ma'i mailoko mai 0 ka ma'i (con 9 umption), i kekahi »,anawa ua hoea mai, mai na ma'i

lalau mal; o ka lieekoko hoi ua hoea mai ia ina'i mailoko mai u k waihona keiki, mamuli o k:i ; . maikai ole o kc koko keiki, i k. kalii m«nawa, mamuli o ka omii, ana i ke keiki iloko o ka opu, h .i pu mo ko akepau; ifta he w.-ihii,., hanau keiki ole, ua hoea mni i t ma'i mai ka nia'iAkepau ni.'ii, mīh ka hemo maikai ole oka wai. » . kapaia keia ma'i he kohepopo. . i i na wahiue opiopio me na wahin. 00, koe na kaikamahine noho kan ole.) Ina hoi he mea heekoko lr.ii ; no kekahi mau makahiki, e kapain ana ia he waipuna, elike me na kaikamahine noho kane ole. Ina hoi e ku i ke kane, ua knp-\ ia koia ma'i ho waiopua, un h >. ;i mai no keia ma'i nlai ke akrj. ; ... mai, i kekahi manawa o loaa ,nu t ke kane mai ka wahine mai, i kahi manawa o ka wahine uuii ko kane aku; i kekahi manawa e ike .i ana he kane, elua a ekolu wahme e make, i ka ha o kana wahin* .• make e ana oia mamua o ka w:i!r, no, ma ia nno hookahi no nu- k i wahine; ua kapaia ia kane a wahine pahn, ho poli awa. O ke kumu i loaa mai ai o krī 4 haawiaa i kekahi kane a wahin.» . pnha; mamuli no ia oka ikaika i l);1 " o ka ma'i iloko ona, o oleloia ai ua kumu; i kona noho ana me k::v. i wahine a kano paha, e loaa aku an.i oia i keia ma'i, a e lilo ana ia i nn.» 110 ka wahine a knne paha o mit\c ai, no ka mea, aole 9 hiki i na m.\i paahana 0 kona kino e ku-e aku i ka mea i kumu ka ma'i iloko ona. ;i ma kekahi olelo aua, he ma'i kau mai kona mau kupuna mai. Kd laau oka lua'ikoko i lea m,v I nawa e hoomaka ai ka lua'ikok*i. > hoohainu koke i kiaha paakai 11.1 waii, hookahi, a i 010 elua puua mii, kemo iloko 0 ke kiahawai, koai » h:hee paakai inu ae, me ka h«"> manawnuui wale 110 e ai; iiu he kokoko ka pala-a, 0 ia ka ln.iu maikai loa, elua lau i ka a-i, elua i ke poo, aolo lau papio malalo; elim.i kauna pee pala-a, ai a kualima, i awakea, ahiahi; pola n» ka heekoko, ai a kualima; aolio pani. Aolo au mea 0 mihi ai, ina oe i> lawe mai ana i k«ia mea ho pala-a, a kanu iloko 0 na pahu i mea hoonani hale, kuai ana i keni keni huika, a i ole Jculina paha, i mea hnnai iaia; e hauoli oe 110 kana mea 0 hana ai 110 kou ohana; aole ana kaki ia oe, ho ki maikai nou 0 inu ai me kou ohana, oka oi nku nao 0 lea mea i loohia i na ma'i i ♦ hoikeia maluua. (He mfea pono e o'u hoa o ka pupuu liookahi, e malama i na loina 0 na laau i hoikeia maluna.) Ko'u welina me oukou, na lima kiani i ke pihi uwila 0 ka radio. Owau no kou oiaio, JAMES A. lOKEPA. CB< Kilauea Ave., Hilo, Hawaii. r WAKINEKONA, Apr. 2.—Ua hoikeia aku e ke kakauolelo 0 ke nu puni Hughes i na aupuni Pelekan., Palani Italia, aina Heleno, e hoopau ana ka Ahahui Ke*a Ulaula Amerika i kana hana kokua maloko o ke aupuni 0 Helene ma ka la 30 0 lune. — LADANA, Mar. 31.—tTa hoolahnia ae e ko aupuni Pelekane i keia !.. he hoike 110 na loaa ame na hoolilo' 0 ke aupuni no ka makahiki i hahi e pau ana i keia la, o na loaa apau 1 ka makahiki he 914,012,452 pnoi.:i, n 0 na hoolilo he 812,496,604 puona. I 0 na loaa uo ka makahiki i pau 'he 210,867,421 paona, ko emi inalalo iho 0 kona loaa 0 ka makahiki mar.iua aku, a o na lioolilo 266,690,0':.': paoua ke emi iho. -♦» — I na makahiki i hala aku, ua like ka laweia ana 0 keia mau aina, he liaua haawi wale. Ua lilo aku na aina aupuni, malalo o na han.i hoopunipuni. Ua hele aku kekai.i P°e mo ka manao e hoolilo aku i keia mau aina no ka pomaikai 0 ko lakou mau haku a lakou e noho hana ana. A no keia mau kumu, aole keia mau aina malalo 0 k.i malu 0 na kanaka na lakou i law i kinohi loa. Aka, aia no kekahi mau hewa ma ka aoao o ke Aupuni. 0 ia hoi nole lakou i hana i mau ala«ui e hiki ai la hoi i ko ke hemo aku a i ole e komo aku bi paha iloko 0 kona aina. Ua hanaia no paha koia mea, i hMei ole ai n«» 1 ko kanak.i ke hoomanawanui, ahiki no iaia ke haalele, a o ka Iil<» aku no i n i ka poe e makemak,: ana e laweia no lakou ia mau ap»na aina. Aka, i keia la, ke ikeia aku nei na hana a keia Komiaina malalo 0 ke Kanawai Hoopulapula, > a ua hiki e hoomaopopoia, o na hana apau e hoomaopopoia, o na hana apau e hanaia nei no ka pom i:kai wale no o na kanaka ma kei 1 mau aina. Ua hoomaemaeia n.i aina. Ua lawe mua ia aku ka Jnu. Ua kokuaia mai me ka wai hoopulu i na mea kanu. Ua hana. mua ia na alanui. O keia mau ham apau, he mau hana 0 hiki ana - 4 ikeia mai, ka makemake e loaa i kela ame keia kanaka he kumup.i:.' ole ma kona aoao e olelo iho ai paha aole e hiki e holomua, no k' kumu ua nele i keia mea, a ua n> 1 ' 1 paha i kela man mea. Nolaila. ike mai kakou, ua haawiia mai i' oe 0 ke Kanaka Hawaii he kulan : °i ae o ka maikai mamua 0 ke kuh:kuhi a ke kanawai e ku nol 0 ka > ninau home hookuonoono.