Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 14, 5 April 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

0 i la hoi e. ua ikeia aku omna, , . hoi he hana epa mai ka ke n mai poino ke kanaka, o ke • a kaua," wahi a KahauoloI V [ . 4 •' o ka ono hoi ko'u mea i wa- ... 3ku nei i ke l kane, eia ka keia .• he hookape'ape'a, ua lt>aa mai ,i fii no pau ka ono," OLai na mea apau ua makaukau, r ka hele ia a poeleele, aohe hoea - ni o ka huakai a ke alii, aka ao- > :a he mea no Ahiki e hoopau ae i ka noho ana o kona alo me ka Tr.?-nao no ka hiki mai o ka mali--0 ka hele ia a he mea iki ka po i ala ia, ao no hoi a puka ka la, nipo mai la ka hiamoe i na mea £-an, o ke alo alii o Ahiki, oiai ua Le.le s ohea na maka. Lele ka hao ka onohi, i ka ua mea o ke kili ana a ao ka po. >"o ia luhi, ua lilo na mea apau : ka hiamoe, i loaa ka oluolu i ka r.aka, i ka ira e hiki mai ai o ka alii. 1 ka haalele ana o ke alii Olon:nna i kona halealii, ua kamoe mai kana huakai no ke alaloa, me >:r.aa mau alii, na puali, na kahu na aipuupuu ame na makaaimna ukali alii, he huakai nui mae'.i keia. I ka nana ana o ke alii, a ua nui >.-rrahexa na kanaka e hele nei, r oonoo ae la oia no kana aikane, a e.eio iho la iloko ona. "Ka, o keia nui kanaka no aua-r.t-i o maua, a ke alo o kuu aikane, hookahi no ka hamu ana ae, o ka rciu no ia o kana mea i hoomakaur:v,i ai no'u ame ke alo alii o maua, :ii nae ua ha'i mua mai oia ia'u ka nalo o ka momona o ka aina o r.:iua, me ia ike no nae o'u ia pilike nunu aku nei no au a nui kanaka, ina hoi au e hoonoho ā.i ana, o ko'u olelo ia mai no ia ke alii pi." i Nolaila hooholo iho la oia i kona .-anao i'ke kukini. ī\:thea aku 3a oia ia Kapuaikahi, . i.iki oia imua o kona alo, olelo :.k~i la oia: 4• E holo oe a i na konohiki ai aina o maua, tne kuu punana a ke «■nanna, mai Kahuku ahiki i ka Lae o k.i Oio, ia lakou ka i'a, he i'a no ka lakou, a mai Kualoa ahiki i ka uka o Luluku ka ai, he W: no ka lakou e lawa ai na ia hoao o ke alo alii o kuu punaj aia no ka pau o ka malama ar.3. a pau na le'ale'a o ke alo alii, s na makaainana, oia ka olelo, » e aha'i oe i ka leo, a hoimaime or.a nlelo na'u. 'E hiki nae oe i ke alo o kuu aiiane a ha'i aku, eia au ke hele akil i ke ala, i ka la nui o maua." Miimuli o ia olelo kauoha i hiki ai k» kukini i ke alo o Ahiki a kai ike ae nei ma ka helu i hala. j I kr. loaa ana o ka ike i ke ko- :. hiki o Kahana, eia ke alii ke / oiō mai nei i ke ala, no ka hoao ! .*nare) o kana punahele, ua hoouna aku la oia i kona kanaka i ke i Vīiohiki ona Makaua, ame na Ka- ; e hui mai me ia. no ka hoo-

:n.-iknukau ana i paina na ke alii e J::ki mai ai, a e lawe pu mai hoi r - na puule'a o Kaaawa, i mea :nonanea no ka paina a ke alii. I ka lohe 'ana- o Kaihuku i keia r:anao o kona hoa ai aina, ua pono :? iain. Olelo aku la oia i ka luna a ke . onohiki o Kahana: "0 hoi a ha'i - ii. ua pono i'o ia maua e hooma- • aukau. eia au ahiki aku, e ha'i ae r»u i ko'u mau kanaka a na lakou e lawe ae i ka mea i loaa." A hala ke kanaka o ke konohiki 0 Kahana, hoouna aku la oia i kona £:na e kii ia Kamainalulu ame Hoena manu ulili holo kahao ka makalae, ame ka laua mau .K.-.ehi hoopaa o Lohilohiku, mo koua kokoolua o Kalohilani. Ia lakou imua o ke konohiki, aku la ke konohiki ia lakou, ' o hele ana kakou i Kahana i keia no, a noho aku kakou imua o kn papaaina a ke alii Olomana, a o na Aea i kauohaia mai nei e kr- konohiki o Kahana, i mea hoo- - auoli no ka paina a ke alii. "N'o'aila hana ka le'a a nui, anos: o komo iho ka manao iloko o ke ii, a lawe ia oukou i mau hula no ka la nui o ke aikane puana, o ko kakou ike no ia i ke- alo alii o Ahiki, a o ka lua ilio no ia o na moi ai kalana o na Koolaa nei, a makepono nd lioi ke nna o ka inoa, he manu kolea wiii iio Maakunewa, pehea ia olelo •* • wahi ake konoliiki. "ileaha auanei ka hewa o ka 1 •■<■'•*'. he ola pahaia, aia ka pono h l< aa ke kono a ke alii, o ka ike ' īa ja Kailua alo haliuliu. A!o makani polua o ke Koolau, i ka ohu noe luna o ke aniani, ''°ni i ke kino naue, ke uki, 4» Xaue pu no me ka makemake, J':oko o k$ kanaka e—

E noho no au i ka la o ke aloha, E naue pu ai me ka Neki o Mokuiaua, A ulakolako ae au neenee ma-i, Hoiho kaua e ke aloha i oloelo e-a. I ka liolo ana o keia manao ia lakou, ua lioeu ae la 110 ke konohiki i ka huakai, me ka waiho ana i ke kauoha i kona hoa aina e awiwi i na mea apau, a lawe ftku, mamua o ka tiki ana mai o ka huakai a ke alii. Eia ke alii kc hele mai nei i ko ala, ua hoi na alo konohiki omua ke makaukau nei. O ka huaolelo ka-ua a na konohiki i ke alii, ua lilo ia i pohaku hookuia i ke kapuai o ke alii i ko alahele, oiai nae, aia 110 ka makee iloko o na makaainana, no ko lakou alii puuwai oluolu, a makee kanaka hoi. Mamuli o keia mau hana a na konohiki ai aina o Olomana, ua hookauluaia ka huakai a ko alii, ahiki i ka makaukau ana o na konohiki elua o Kahana ame na Kaaawa, a kakali aku la o ka hiki mai 0 ka huakai alii. O ka hele no hoi ia a huli e ka i'a lai na manu, waiu na ku-emaka pali o ke Koolau, ikeia aku la ka makamua o ka huakai a ke alii e helo mai ana. Ike mai la ke alii ame ka huaka'i 1 ka nu'a o na kanaka i ka aekai a ike pu mai la no hoi i kekahi halau (lanai) i kapala kuhili ia e kona mau makaainana, i wahi na lakou e hookipa ai iaia. "Hewa maoli ka hoi keia heouna ana mai nei o'u i ka elele, e hele mua mai e ha'i i ka lono i o'u mau hoa aina," wahi ake alii iaia iho. "Eia ka hoi ka mea nana e hookaulua mau i ka'u huaka'i, a po ka la i ke alanui, o ke kali mai paha auanei ia o kuu aikane a po keia la, eia no au i ke ala kahi i paa ai i na hoa aina o maua, o ka hoole aku hoi, manaoia mai paha, \ia kaeko ke alii, loaa hoi ko'u olelo ia."

Oiai ke alii e nune ana i keia manao iloko ona, ua hiki pono aku la ke alii i kahi i ku ai na kapuniwawae o Kaneloa, a kiei ma o o Punaluu e heaia nei hoi i keia la o Kapuaiokaneloa. I ka hehi ana 0 na wawae o ke Alii Olomana iluna olaila, o ka wa ia i lihau iho ai o ka ua kaalina i ka welelau pali, he hoike hoi na ka po i kc ku-' lana o-ke alii i hehi iho la i kahi 1 ku aj o ke akua loa. Hoomanao ae la ka meakakau i kekahi mau lalani o ka ohu lei o ka IMoi Kalakaua: Ive owe mai nei e ka ua, < Lelehune i ka w'elelau ; pali, Ka hikina mai a ke aloha, Hoopumehana i kuu poli. 0 ka poli ana ole iho ia, A he uilani ke ike aku, Nani wale au e ike nei, 1 ke kiowai kapu o Ha'i, He moano lehua i Hiilawe, I hanua mai e ke kehau; Kuu pua omau a pa'a, A pili ma ko umauma. Ua kini ua mano ke. aloha, Ua lehu ka heluna i ke kino, Kuu kino lialii a lea ohu, A ka noe halii mai iluna, Haina e ka wehi ku-kapu, 0 ka Hiku Kapu o na Lani. 1 ka hiki ana o ke alii a liui me na konohiki ai aina o Kahana, me na Kaaawa, olelo mai la laua: "E ke lii e, hoomaha iho ko huakai a kuu ka nae, alaila kamau i ka houpo a paa, oiai he loa ke ala i hele mai la, a he loa ko alahele i koe, ahiki i kahi o ko punahele e noho mai la. Pehea ia leo kaua o ke kanaka ou e ke alii laf" "Heaha auanei hoi, e noho au i ko olua leo, i hanai aku au i kuu mau hoa ukali o ke ala ua polinahe oloko." !N"oho iho la ka huakai a maha, makaukau ka papaaina, noho iho la ke alii me kona alo o ka huakai, a nui i na kohi kelekele i hoomakaukauia na ke alii. Eia na kahu alii ke hea nei i ka ai ana a Olomaua. X ka pau ana o ka hea inoa o ke lii, ia wa i nakeke mai ai ka hokeo, e pa'iia ana e ka lima o na hoopaa Kalohilohiki, ame Kalohilani, me ko laua komo ana mai ma kekahi aoao o ka halau, a huli pono mai la imua o ke alii. Ke helelei la na huaolelo o ke mele, me he hua kulina la, a eia hoi na mea apau o ka huakai malihini ke nana aku nei me ka hialaai i keia mau puule'a o ka makani ahiu. Ia laua e hoonoho ana i ka huaolelo o ka laua mele, me ke kani oweowe o ka leo o ka ipu hokeo, ia hana ekeeke Hilo i ka ipu a ka makani, ua komo mai la ua mau kaikamahine nei, aia o Kamainalulu mamua e alakai ana i ka wawae, a eia Jit?i o Hoehoekaipu maho• pe. laia la a ku i ke kahua huji ilke mai la laua imua o ke alii, me ka hoalu ana iho i ko laua mau pauku kino, a liio aku la i ka huhuki lawe a ka welelau lima, i ka hooni a ke kino, e hooniua ana hoi i ke kuko aine ka li'a iloleo o ka huihui aloha o ka ha 'i keiki. O ka u'i iho no hoi o keia mau kaikamahine, ua hoopoinaia ka noonoo o ke alii no leana huakai, aia kona mau hoohihi ana* iluna o Hoehoekaipu. "Ua like anei ka u'i o na wahine a kuu aikane me keia nani a'u e ikemaka" nei?" wahi a ke alii iloko ona, "a e lawe aku ana au ia laua imua o ke alo o kuu punahele, oiai

ke ike nei au i ka nui o ko laua le'ale'a anie ka u'i pu. "He le'ale'a no hoi ko'u alo, aole nae hoi i aueane kulike aku me ka wili a ka makani ahiu." I ka pau ana o ka papaaina a lte alii, a lioomaha hoi na le'ale'a, nana ae la na konohiki ua aui loa ka la, nolaila* ui mai Ia laua i ka alii: "Pehea ka huakai au e ka Lani, e hoalu iki, a kakahiaka ukali aku maua ia />e, me na makaukau apau no ka la nui o ko punahele?" Nana ae la ke alii i ka la, a olelo mai la i na konohiki "O ka hele no ka hoi ka ia la noonoo.ole mai ia'u, heaha no hoi ka'u e ukali aku ai iaia, ua hiki mai ln. no i ka hale kanaka, e noho au i ko olua leo kaohi." He kumu no paha ko ke alii hoalu ana, a i ka wa i loheia ai ka leo alii e hoaumoe ana me Kauakaalina, ua olu iho la ka manao o na malihini, ame na kamaaina pu. Ua haule aku Ia i ka auaukai, kekahi poe i ke kahawai. I ka makaukau ana o ka paina a ke alii o ke ahiahi, ua hele a piha pono i na ono like ole, aole hoi o ka ihu ku o ka puaa, he unihipili hemo ole ia no ka papaaina a na lii. I na mea apau e huikau nei i ka papaaina, na malihini me kamaai* na, ua lilo ia i mea nani i ka manao o ~na mea apau. I ka pau ana o ia liana nui i ke alu, ua haule iho la na mea apau i ka oni a ke kino o ka poe i lehia ia hana. Ua aui nt> hoi na hora o ke aumoe, akahi no a ea ae na poo iluna, a hoi no hoi kela ame keia no kona keeleiki. - I kekahi la ae, ua nee mai la ka liuakai a ke alii no Kailua ka pahuhopu, me ka hele pu ana mai o na konohiki ame keia mau hula ana i ike ai, ana hoi e manao nei, aole paha i liko aku ka maemae o na wahine a ke aikane e hoao nei, aka 0 ka lono nae i haiia aku iaia, he heke no ke kalukalu o Puna, a e hoohui aku ana hoi me kana mau manu i houa ka ihu e ia mea maikai he u'i. No neia mau u'i i kaulana ai a 1 pana ai ka Uakaalina ame ka makani ahiu ahiki loa mai i keia la. I ka huakai a ke alii e hookokoke 'aku nei e hiki i kahi o ko aikane, ua maopopo miia ia i ka ihupani a ke knlohe, ka hoopuninini hoi o ke alo o Ahiki, -ua puka aku la oia a. ku iwaho.

' Ai-kapakapa-ku, ai-kookoona, kuu kino u-ao Ia kuua iho," ia wa i loli ae ai oia a like pu me Niula, a, kani iho liwka hoo maAa^miona 0 ka halo o ke alii Aliiki, me ke pahupahu ana o ke-kookoo laau. Ike altu la o Kahauolopua i keia. 'wahi luahine e leu mai ana ma ka puka, me ka nana ana mai iaia nei, a aui aku la e hele mai ka ipuka aku o ka hale o ke alii Ahiki. Ike aku la o Kahauolopua, he malihini loa keia i kona makn, kahea aku la oia, "e ka malihini e, komo mai maloko nei!" "Aole au o pono e komo aku i kou hale, e ko 'lii wahine a ke konohiki, oiai noonoo nei paha keia huaka'i kanaka nui e hele mai nei, nolaila e helo no au i ka'u huakai ho loa ke ala." Pane hou mai Ia ua aiwaiwa nei 1 ke aikane. "Nohea kela kaikamahine u'i opiopio i ljele ae nei, ike mai nei au mai ka hale uei no i puka ae nei, a halawai mai nei inaua malalo aku neif" "Ina he u'i, aohe u'i e ae, o kuu aikano aku la kena, ihea aku la la kana liele ana, oiai he malihimV> "Ka, i mai nei ia'u, e hele ana i ka nuwe-aina, i ka oni a ke kino, i pau ae ka, ka mauluulu, pela mai nei ia 'u, a nana i olelo mai nei e kipa mai au maanei, i ike au i ka wahine hoao ke alii konohiki o Waimanalo me Kailua nei, a laki no lioi ko'u kino luahine ua hui iho la me oe e ka u'i, i piha i ke onaona ame ke kulana laki mai na aumakua mai." (Aole i pau.)