Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 15, 12 April 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ELUA              NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H. POAHA, APERUKA 12, 1923

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;            Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;            Geo P. Cooke, Kakauolelo

 

M@akakau Nupepa, malolo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE

 

Malalo o k@ lokomaikai o ka ona o keia Nupepa @uokoa, @. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no @@ manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii @laila @ loaa ana @e @a@ man@ pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i @a @ana, na makemake, ame ka hoolala @na no ka @oomaka ana o na @a@a @a@una o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no @oi Keia aoao @ @a ni@au pili @ keia haua mai na Hawaii m@i, e ma@emake an@ e ui i ke Komisina @      mea like @  @ makemakeia @ @i@au mai.

 

KA POMAIKAI O NA AINA I LEHULEHU NA MEA HOOULU.

 

Aole paha e hiki e oleloia o Hawaii kekahi aina i lehulehu na mea @ hooulu ia n@i, no ka imi pomaikai ana. Aka n@e, o Hawaii kekahi aina i hiki e hoouluia na mea lehulehu. i keia la, o ka mea nui @ kanuia nei, o ia no ko ko, a no kekahi ma@ makahiki ua komo nui aku na kanaka e manao ana o keia wale no ka m@a e hiki @ hoopomaikai mai i ka mea e lawelawe ana ia oihana. O ke kumu o keia, ua nui no na mea i hoaoia a ua ikeia ka nele ana.

 

Ma na moolelo Hawaii, ua ike iho ko oukou meakakau, ua hoomakaia ke kilika e kanu i ke au no ia Kamehameha, no ka makemake e loaa ka oihana lole kilika. O ka ai a na @nuh@ mailoko mai o lakou @ loaa ai ke kilika, o ia no ke kilika, a ua kanu nuiia keia mea ma Kauai, a ma na wahi like ole o Hawaii nei, no ka manao ana e komo nui aku iloko o keia oihana. Aka, ua nui ke poho, a mamuli o keia poho, ua haaleleia keia oihana, a o kona make no ia ahiki mai i keia la.

 

Mahope kok@ iho no o keia, ua laweia mai ka oihana hooulu pulupulu, no ka mea ua ikeia ka ulu maikai ana o keia mea kanu ma Hawaii nei. Ua komo mai na@ na ma’i like ole, a ua poho no na kanaka na lakou i hookumu i keia oihana a ua haaleleia keia hana.

 

Ua kanuia na@ keia m@a e na kanaka ahiki mai i ke au o Kamehameha III. Ua ulu ma na wahi like ole. I ke kaua Huliamahi o Amerika, ka Akau i ka Hema, i ka makahiki 1861, mai Hawaii nei aku kekahi pulupulu i hoolawa ia aku ai ka nele pulupulu o k@ ao nei, mamuli o ka hiki ole e loaa mai Amerika mai.

 

A pau ka pulupulu, ua komo nui aku na kanaka i ke kanu kope. He oihana keia i komo nui ia i na maka hiki mua o 1800, a i k@la mau la, ua komo ae kekahi mau haole Lukini ma Hanalei, Kauai, a ua hooulu nui i keia mea o ke kope. Ua kanu nui ia ma Hilo, a ke taona o Hilo i kela la, ua paapu i ke kope, a hoea loa aku i Puu@@, ame na aina e pili kokok@ mai ana. A ua malamaia no hoi keia oihana ma na Kona, a ma Kohala, a ma na aina no paha apau o Hawaii nei. Eia no keia oihana ke malamaia mai nei, ma na Kona ame Hamakua, a @e mea uuku hoi ma Kau. I ka weh@ muaia ana o na aina Hookuonoo@@ ma Olaa, Puna, o keia kekakahi o na oihana nui i komo nuiia aku e na kanaka o ia mau la. Aka, ua poho ka nui o na kanaka, a ua haalele mai i ko lakou mau @in@, a ua hooliloia mai kekahi i na kanaka kanu ko, a o i@ keia hui mahiko o Ola@ e ku mai nei.

 

I ke au kahiko i na la o 1846-1868, ua kanu nuii@ ka huika, a ua loaa no hoi ka palaoa mai keia huika mai.  I ka manawa I hu ai ke gula ma Kaleponi, mai Hawaii nei aku i hoolawaia @i na kanaka el@ gula me ka palao@, i hanaia ma n@ aina o Kula, ame Makawao, Maui.  Ua kan@ nui ia ma Waimea Hawaii, ame kekahi mau aina ma Molokai no, o ia hoi o Palaau ame Hoolehua. Ua holomua ka ulu ana o keia mea ia mau la, a ua lawa no hoi na pomaikai i loaa mai. Aka, ia mau la aol@ h@ mau alahao mai ka Hikina o Ameriak ahiki i Kaleponi. Ano keia kumu, ua hiki ole @ laweia mai ka palaoa mai kela aoao mai o ka aina a i keia aoao, ko@ wale no ame ka nui o k@ @ala. No keia kumu, ua loaa io no ka pomaikai i na kanaka o Hawaii nei, i lalau aku i keia oihana. Aka, i keia la, aole e hiki e loaa nui mai na pomaikai mai keia oihan@ mai Hawaii nei aku, no ka mea, ua oi aku ka nui o na lilo o ka hoohanaia ana o keia oihana ma Hawaii nei, m@mu@ o kekahi mau aina e aku.

 

O ka oihana kanu ko, he oihana kahiko mai no keia. Ua ike ia keia oihana i ka makahiki 1816, e hoomakaia ana e kekahi mau Pake ma Lanai. Ua kanu ia no hoi mauka a@ nei o Manoa, i ke au ia @o@imai, o Kamehameha III ka Moi, i ka makahiki 1826. @ o keia paha ka oihana hookahi i mau mai ahiki no i keia la. Ua pii mai m@ ka uuku @ i keia la, ua oi aku mamua o hookahi hapa m@@@on@@tib@@@@@unaia nei i na aina e. Ua poho io no na kanaka nana i hapai mua mai i keia oihana, aka, i keia la, o keia ka oihana moi o na oihana @pau ma Hawaii nei.

 

O ka oihana hana ki@i halakahiki kekahi oihana kahiko ma Hawaii nei, aka, no kekahi mau makahiki, ua poho mau na kanaka nana i lawelawe mua, a ua @aaleleia. Aka, mahop@ mai o ka hoomaha ana n@ kekahi mau makahiki, ua hoomaha ana n@ kekahi mau makahiki, ua hoomaka hou ia a i keia la, ua pii mahuahua ae keia oihana, a ma ka nana aku h@ mau makahiki helu wale no koe, e lilo ana iaia ka moi o na oihana ma Hawaii nei. O ka mea i oi ai o keia oihana, no ka mea o keia paha kekahi o na hua ai, i makemake nui ia, @ i hiki no hoi e loaa ole ma na wahi @ ae o keia honu@. @a hoaoia keia oihana ma na wahi like ole, a ua ikeia aole i loaa mai ka maikai ame ka nani o na hua@alakahiki elike me ko Hawaii nei. I ka ike ana o Libby ma, ua haiki na aina, a ua emi mai ka momoua mamauli o ke kanu mau ia o keia mea no ka mea he mea ai momona lepo ka halakahiki, @a hele aku ko lakou mea alakai ma keia oihana @ imi ma na aina o Mekiko ame Amerika Hema, i kahua hou no keia oihana, no ka mea ua pii a@ ka onoia o keia huaai, ahiki ole ia Hawaii nei k@ hoolawa aku. Ua hele @o no keia lunanui, ua kuekaa io i kela mau aina o Mekiko ame Amerika Hema, a ua nui na dala I hoohanaia aku malaila, a mahope o ekolu makahiki, ua hoi aku a hoike i na haku ona, @@a poho kakou he $14,000,000.00 mahope o keia mau hana ma k@la mau aina, a no keia poho, ua hoi hou mai i Hawaii nei, a i keia la ke ike nei kakou, ua kiiia aku nei na aina o Lanai, ame Molokai no ka hoomahuahua hou ana aku i na wahi @ hoouluia ai keia huaai. Ua lawe ae nei no hoi kekahi hui a pau na aina o Waialu@, na aina hiki ole @ loaa ka ulu maikai ana o ke ko. Ua ike pu ia no hoi, i ka nui o ka lawe o keia mea o ka halakahiki i ka momona o ka lepo ua loaa no nae kekahi mea kanu @ hiki ai e hoihoi hou mai i keia momona, a o ia no ka pi-nunu. I keia la, ua pau ka maka’u ana I ka pilikia o ka hiki ole @ hooulu hou aku i ka halakahiki ma na aina i kanu mua ia, no ka pau o ka momona, no ka mea @ia ka mea nana e hoomomona hou mai.

 

I ke komo nui ana mai o na Pak@ iloko o Hawaii nei, a i laweia mai no ka oihana kanu ko, ua lawe pu mai lakou i ka lakou oihana ma ko lakou mau home, o ia no ke kanu laiki an@. A no kekahi mau makahiki loihi, ua lawelaweia keia oihana ma Hawaii nei. Ua nui ka laiki i hoouluia, a no keia nui, ua hoounaia aku kekahi mau tona he lehulehu i Amerika, aka, i keia la, mamuli o ka nele i na kanaka nana e lawelawe i keia oihana, ua emi mai ka nui o ke kanuia ana, a ma kahi o ka hoouna aku i ka laiki i Amerika, ke hounaia mai nei kolaila laiki i Hawaii nei. Eia nae na aina ke waiho mai nei aole kanuia, no ka mea ua uuku mai na kanaka nana e lawelawe.

 

O ka maia kekahi huaai makemake nui ia. A mamuli o ka uuku o na aina mehana, kahi e hiki ai e ulu keia mea, ua pii ae kona kumukuai, a ua nui ka hoouluia o keia huaai ma Hawaii nei. O Hawaii nei ka aina makua o keia meaai. Aka, o na ano maia e kanuia nei no ka hoounaia aku i na aina @, aole no kakou nei na pohuli aka, mai na aina e mai. Aka, o keia kekahi o na huaai makemake nui ia, a ke mau nei no ka hoounaia o keia huaai i Amerika, a no kekahi mau makahiki loihi keia hoouna ana. Aka, ua nui ae ke kanuia o keia huaai ma Amerika Hema ame Amerika Waena, a no keia kumu, ua uuku no ka hoounaia ana o keia huaai mai Hawaii nei aku.

 

O ka manila, kaula kekahi mea hoouna nui ia mamua aku nei. Aka, mamuli o ka emi mai o ke kumukuai, a me ka pii no hoi o ka hoohanaia ana ma Hawaii nei, ua pau loa kona hoounaia ana i keia manawa.

 

I na la kinohi wale, o ka inika kekahi mea nui i kanuia ma Hawaii nei, a no ka ikeia o kon@ poho, ua haal@leia keia oihana, aka, i keia mau la ke ike@a aku nei no k@ ulu ma@ o keia m@@ kan@ o @@ i@@@@.

 

O ka r@mi, h@ mea hana lole keia, oia kekahi mea kanu i laweia mai i Hawaii nei m@ ka manaoia @ lilo ana i mea hoowaiwai mai ia Hawaii nei. Aka, mahope o ka hoaoia ana, ua haalele na kanaka na lakou i lawe mai a hookumu, no ka mea aole he mau mikini maikai kupono no ka lawelawe ana.

 

O ke koli ia oihana maikai i laweia mai, aka, no kekahi mau makahiki ka hana ia ana a ua haaleleia keia oihana.  He oiaio, ua nui ka ulu ana o keia laau ma Hawaii nei, a ua hewahewa no hoi kona pii an aae. He laau keia mailoko mai olaila i loaa ai ka ail@ koli, hoonaha opu. He mau dala no kai poho iloko o keia oihana mamua o kona haalele loa ia ana.

 

A he mau mea hou ae no kekahi i kanuia ma Hawaii nei no ke alualu ana e loaa mai na pomaikai.

 

Iloko o ka nui o keia mau mea kanu i hiki e ulu maikai a kupono ma Hawaii nei, he elua wale no mea e imi nuiia nei ke dala, o ia no ke ko ame ka halakahiki. O ka ninau mai hea mai keia, mau mea, a i hea e hoounaia aku nei. Ua hiki e ulu ka halakahiki ma na wahi apau o Hawaii nei. I keia la, ke kanuia nei keia mea ma na aina hiki ole i k@ ko ke ulu m@ ka loaa o ka pomaikai oi ae. Ina aole, ina @ia no ke ko ke kanuia nei, a ua ike ole ia paha ka halakahiki ma ke ano he mea imi dala. Aka, i keia la, ke pii ae nei kona kulana, mamuli pah@ o ka nui o kona makemakeia e na aina e. Ua pono io no, paha keia kanu nui ana i keia mea. Aka, o ka pilikia nui, k@ hoounaia nei i ko na aina e. Aole hoi i hoouluia no ka ai iho o na kanaka o Hawaii nei. A pela no k@ Ko, he wahi hakina uuku wale no ke aiia nei o keia mea ma Hawaii nei, o ka hapanui ke hoounaia nei i na aina @.

 

Nolaila, o ka mea maikai, a o k@ a’o a keia haole o Lauden, o ia noke kanu ana i na mea e hiki ai e ola na kanaka Hawaii nei. O ke kalo ka ai a na Hawaii, ke hoouluia nei keia no ka pomaikai o na kanaka ai ia ai. A aike ho@ h@ hoounaia mai o ke kalo i Hawaii nei, @lik@ me ka palaoa.

 

O ka laiki, hoi ke hoounaia mai nei i Hawaii nei, he mea pono @ hoi hou aku o Hawaii nei, a @ hooulu hou i keia mea, no ka mea @ia keia ai ke ai ia nei e na kanaka o Hawaii nei@ Pela no hoi ka uwala. O ka uwala kahiki paha kekahi mea nana i hoowaiwai mai ia Hawaii nei i na la o na moku okohola, aka, i keia la he mau haneri tausani o na dala o keia mea @ hoounaia mai nei i Hawaii nei, no ka mea aole he kanu nuiia e kakou, a ua lawa ole ka makemak@ o na kanaka e ai nei i keia a@. O ka mea maikai e hoi hou aku kakou e kanu nui i keia ai.

 

Pela no k@ hooulu nui ana i na bibi, na puaa, ame na moa. No ka mea ma ka nana iho iloko o na hoik@ o na waiwai e hookomoia mai nei, ua nui a lehulehu keia mau mea, a he mau miliona dala o Hawaii nei e lilo nei no keia mau mea.  O ka hana ma ko kakou aoao, o ka paa mai i kekahi o keia mau miliona i Hawaii nei, a o ke alanui e hiki ai, o ia no ka hooulu ana ia mau mea.

 

I ko makou keena iho nei kekahi mau keiki Hawaii i hele aku nei e nana i ko laua mau apana aina ma Kalamaula, a ua hoi mai nei m@ ke ohohia nui, ame ka makemake e hoouna kokeia aku na laau o ko laua mau hale, no ko laua hoi aku e kukulu no laua iho. He mau keiki Hawaii keia i hele ole i Molokai, mai ko laua hanau ana, a ua hoike mai, ua h@le aku nei no m@ ke kanalua, oiai, ua lohe laua i na hoino i keia mau aina. Aka, mea e ko laua hauoli i ka ike ana aku i na mea kanu e ulu mai ana a na kan@ka i hoi mua aku nei. Ua hua na mea kanu, a ua maikai ka ulu ana a keia mau mea i kanuia m@ ka pupuahulu, oiai, e ake ana kela ame keia e ulu koke, a e ohi kok@ i na mea kanu no ka mea, aol@ he po@ kanaka waiwai keia i hoi aku nei. Wahi a keia mau kanaka, aole laua i ike i kekahi mau aina nani @lik@ mo keia, a ua makemake laua e hoi kok@ aku. Ae, aole no kakou e ike ana i ka oiaio, a hoo@@i aku na ihu o kakou i @@ me@ @ kakou i makemake ai.  

 

HE MEA HOOPOINO ANEI KA WAIONA I KA LAHUI HAWAII?

 

Eia keia ninau ke nune nui ia nei i keia la, oiai no nae he ninau kahiko loa keia ma Hawaii nei. Aka, aole no na@ i pau kona hapai mau ia ana mai no ka ninau ana iho i keia ninau.

 

Ma ka Moolelo a S. M. Kamakau, kekahi o na kanaka Hawaii kakau moolelo, ua hoike ae oia, o ka makahiki 1791 a i ole mamua iki iho pahaka ike mua ia ana o keia mea o ka waiona ma Hawaii nei. Wahi ana, i Kailua o Kamehameha a ua ikeia aku kekahi moku e holo ae ana mawaho o Kala@ o Keahole, Kona, Hawaii, a ua holo aku o Kamehameha me kona mau hoe waa e ike i keia moku. A i ka hoi ana mai o Kamehameha, ua ike aku na kanaka, ua ano e kona nanaina, a ua hikaka kana hele ana. Ua ikeia ak@ no hoi na kanaka hoe waa e hikaka mai ana, a ua uwauwa aku na kanaka i keia ano e ana o keia poe.

 

Mai kela la mai, ua lilo ka waiona i mea nui i na alii ame na makaainana, a ua hoomaka no hoi ka hanaia ana o keia mea. Ke hoike mai nei keia moolelo mamuli o na kapu o ia manawa, o ia hoi aole e hiki i ke kane ke ai me ka wahine, ua hanaia na waiona, hookahi he kapu a hookahi he noa; o ia hoi o ka waiona kapu oia ka waiona inu ia na kane, a o ka waiona noa, o ia ka na wahine. I ka inuia ana o ka waiona kapu, ua haawiia kekahi na na akua, a o ka waiona noa, aole he haawiia na na akua. Ma keia e ike mai ai kakou i ka hele nihi a@a a@ o ke kanaka ma ka aoao o kona mau akua.

 

O ka mea nui nae mahope mai o keia ike mua ia ana o ka waiona, ua hoomaka no kanaka Hawaii e ao i ka hana ana. A mamuli o ka nui o na kanaka o ko na aina o e noho ana ia mau la, ua lilo keia poe i mau kumu na lakou e ao aku i na kanaka Hawaii i ka hana ana o keia mea. Ua nui ka mak@make o na kanaka i keia mea, a ua lilo na ho ʻ oikaika ana o na la i hala aku i mea hoohemahem@ia, a hookahi hana nui o ka inu waiona.

 

Ma k@ia mea o ka hana waiona, o na alii ka oi aku, @ ua komo poo aku o Kamehmeha ma keia hana o ke puhi waiona. A mamuli o ka nui o ke k@ ame ke ko ua lilo io no ka waiona i mea hanaia ma na wahi apau o Hawaii nei, no ka mea eia keia mau m@a ke ulu nei apuni o Hawaii nei.

 

Mai kela manawa mai, ua hoomaka na kanaka mikiala hana @ haalele i ka lakou mau hana, a ua ike nui ia ka wi i keia mau makahiki mua o ke puhi waiona ana. Ua lilo no hoi na moku e holo ana me na laau iliahi I mau mok@ I@we nui mai i keia mea o ka waiona. A ua hiki no e ikeia aku, o ka hapanui o na waiwai i loaa mai mamuli o keia mea kumukuai nui o ka iliahi, i mea hooliloia no ka waiona.

 

Ma Honolulu nei, ua kukuluia @a hale puhi waiona ma Kewalo, a o keia haole o Oliver Holmes, oia ka haole mua i puhi waiona ma Honolulu nei. Ua kukulu pua e no hoi o Kamehameha ho mau wahi puhi waiona nona ma Honolulu nei, ua holomoku aku na kanaka Hawaii i ka inu ana i keia mea.

 

E hoomanao mai kakou, o keia ike mua ia ana o ka waiona i ka makahiki 1791, mamua no ia o ke kaua ma Nuuanu ae nei, ke kaua hoi i lilo ai o Oahu nei ia Kamehameha. O kela kaua, ma Nuuanu i ka makahiki 1795 no ia, nolaila, he eha makahiki mamua o keia kaua ka ike mua ana o na kanaka Hawaii i keia mea o ka waiona, a mai ia manawa mai no hoi ka hookomo mau ia ana mai o keia mea, ahiki iho nei i ka makahiki o ke kaua honua nei, i ka makahiki 1917, o ia ka manawa o Amerika i komo aku ai, a pau ke komo akea ana mai o ka waiona i Hawaii nei. Ua like ia me 126 makahiki o keia mea i komo mai ai me ke akea. He oiaio, ua ike no na alii mahope mai o keia komo ana mai o ka waiona i keia mau makahiki mamua o 1800, a ua oleloia, ua kaha ae o Kamehameha h@ maka ma kona kiaha, a aole oia i inu a oi aku mamua o keia maka, e hoike mai ana, ua ike oia i k@ ino, aka, nae, ua mau ka inuia ana o keia mea ahiki mai no i keia mau la e nee nei, me ke kapu o kona hanaia ana ame kona malamaia ana.

I ka makahiki 1846 ua hoomaka ae na alii e ku e i ke komo ana mai o keia mea mai na aina e mai. A mamuli o keia hoao ana, a o na aupuni e hoouua nui mai ana i keia mea ia mau la o ia no keia: Palani, Enelani, Kina, Amerika. O ka nui loa ua like no m@ na aupuni o hoikeia ae la. O Palani ka mea oi aku. I ka hoao ana nae o na alii @ papa i ke komo ana mai o keia mea, ua lilo keia papa ana i mea hoopilikia nui mai i na alii ame ke aupuni ia mau la. A ua lele mai na @ela ame na koa mai na manuwa Palani mai, a ua hoao no lakou e lawe aku i ke kuokoa o Hawaii nei.

 

He mau hoakaka keia no ka moolelo o keia mea ma Hawaii nei i na la kahiko wale i hala aku. Aka, o ka manao o keia mau manao, o ia no ka ninau mamua ae nei, o ia hoi ina paha he mea hoopilikia nui mai keia i ka lahui Hawaii.  

 

Ke manao nei ko oukou meakakau, aohe h@ mea ino @ a@ i komo mai iloko o Hawaii nei no ka hoopilikia ana mai i na kanaka Hawaii mamua o keia mea. K@ manao nei ko oukou meakakau, na keia mea i hoilihune mai i na kanaka Hawaii. A k@ ike nei kakou i keia mau la, mai ke kapu ana mai, i ka hoomaka ana o na kanaka Hawaii e hookoe i na dala i lilo nui aku i keia mea i na makahiki loihi @ala aku.

 

O ka noho ilihune ana o na kanaka Hawaii e noho nele nei i na aina i keia mau la, mamuli mai no ia o keia mea. I ka mahele aina o 1848, ua liilii io no na aina i l@aa mai i na makaainana, aka, o keia mea liilii, ua hooliloia aku mamuli o keia mea, ame ka ona a ike ole i ka mea e hana ana. O na alii aku paha ka mea oi aku o ka ilihune i keia mea. O na kanaka Hawaii e heluhelu ana i na moolelo o ko kakou nei aina o lakou ke ike ana ua loaa nui io aku no na aina I na alii, aka, mamuli o keia mea, ua hoolilo aku lakou, a ua noho nele.

 

I keia la ke oleloia mai nei, ua hemahema ke kanawai, a ua oi aku paha e ae hou ia ka inu ame ke komo ana mai o ka waiona ma Hawaii nei. He ninau ano koikoi keia ahiki ole i kekahi po@ ke pane, aka, no ko oukou meakakau, aole keia he ninau koikoi, no ka mea, ua lawa keia mau makahiki a kakou i ike ai i ka hana a keia mea, a ua ike iho nei kakou i keia mau makahiki i kapu ae nei, a k@ hiki nei ia kakou e hoomaopopo iho i keia mau mea: Ka mua, aole io no i pau ka ikeia ana aku o ka ona iwaena o ko kakou lahui. A me na lahui e aku no hoi e inu mai nei. Keolelo mai nei kekahi poe, mamuli o ka pau ole ana o ka inuia ana o ka waiona, o ia hoi, kona loaa wale ana, @@i e pono e hoopauia keia kapu, a e hookomoia mai a e inu hou ia elike me mamua.

 

O ka pau loa ana, aole no paha @ pau ana. No ka mea, elike no hoi me ka ikaika o ka hoopa’i no ka pepehi kanaka, eia no nae keia karaima ke hanaia nei no i keia mau la. Aole na kanaka i ike aku no ka ikaika o ka hoopa’i a maka’u iho, ua hana mau ia no ka pepehi kanaka. A pela no na kanawai e ae, aole no he manawa e pau ai ka hanaia a me ke ku-eia o ia mau kanawai no ka mea, o ia no ke ano o ke kanaka a ke Akua I h@na mai ai. Aka, o ka ninau nui paha e ninau iho ai, ua loaa anei kekahi mau pomaikai mamuli o keia kapu ana@ Ke manao nei au, ua loaa, no ka mea elike me na mea i hoikeia aku i kela pule aku nei, o ia hoi ke mahuahua ae nei ka waihona dala a na kanaka Hawaii maloko o na banako i keia mau la, m@@@@a o na ia i hala wale aku, mai ka hoomaka ana e ikeia keia mea o ke dala ma Hawaii nei ahiki mai i keia la.

 

Nolaila, ma ka aoao o ka nui o na waihona dala a na kanaka Hawaii, ua hiki ole ke hoole ia mai, a no keia kumu ua hiki ia kakou ke hooia aku, ua loaa io no ka pomaikai ma keia hoahu ana. Ka l@a, aole no hoi he loaa nui o keia mea o ka waiona i na keiki o keia mau l@. Ke ku mai nei na kanaka ma kekahi hapa a olelo mai, aole he oiaio o keia, aka, ua oi aku ka u@@ ana o na kaikamahine opiopio ame na keikikane opiopio i keia la mamua o na la e waiho hamama ana na hale inu waiona. Ma keia, o ka poe inu waiona paha ka poe e hiki ana e hooia i keia ninau no ka meam ke inu malu mai nei paha keia poe.

 

Aka, ina ke inu nui ia mai nei keia mea e na kaikamahine a kakou ame na keikikane, he mea pono no e alualu aku kakou i kahi o keia mea e puka mai nei, a mamuli o ke kokua ana a ke kanawai, ua @aiki kahi e loaa ai. I ka la o ka @amama ana o na ipuka o kahi e @oaa ai, aole loa no @ hiki ana e hoopauia aka, i keia mau la, ua haiki kahi e loaa ai, a he mea hiki no e hoopauia keia mea, ina na kanaka Hawaii i ake e hoopauia keia mea, e ala like mai ana, a e hoike mai i na luna o ke aupuni i kahi e @anaia nei, a e inuia nei, ke manao nei au e hiki ana no e hoopauia keia mau kumu, kahi e loaa mai nei o keia mau mea. He mea ehaeha no ka maau ka hoomaopopo ana, ina ke inu nui io ia mai nei keia mea, ala@la, aole wale no na kana ka Hawaii e ku-e kanawai ana, aka, e lawelawe ana I na hana kupono ole e hanaia e kakou.

 

Aole paha he mea nana i hoopoin@ nui mai ia kakou ma ke ano lahui mamua o keia mea. A @o@e keia he ninau hoopaapaaia @ na kanaka h@ maka ko lakou e ike ana. A ina ua lilo io i mea e hoopilikia mai ana, aole anei he mea kupono e hoopauia@ Maluna o ka ninau hooulu ana ae i ko kakou lahui, o keia paha ka mea oi aku o ka hoopilikia. A ina o keia ka oiaio, aole anei kakou e hana mai i kekahi mau han@ e hiki ai e hoopauia @

 

I ka inu waiona a@a o na makua, a eia kakou i na la pii o na meaai, auhea iho la kahi koena dala e hiki ai e loaa ka ai kupono no na keiki, a ina aole keia, pehea e loaa ai i ke kino o kela mau makua ka ikaika maikai@ Aole e hiki ana e loaa ka ulu hou ana o ko kakou lahui, ahiki e pii mahuahua ae, aia wale no a lilo kakou na makua i poe e malama pono ana i ka kakou mau keiki. O ka loaa o na ai maikai i na keiki ka mea oi aku. E maikai wale no ka hale, kahi @ noho ai, a loaa ole na ai maikai, ua waiwai ole ka loaa ana o ka home maikai i kela ohana. Aka, auhea la ka ohana e noho ana maloko o kekahi home maikai, ina he mau makua inu waiona laua@ Aole.

 

Eia kakou ke nana aku nei i na kanaka o na aina e ke ohi nui ma@ nei i na pomaikai o ko kakou aina nei, Aohe nae lakou i lawe wale ae i keia mau mea, me ka luhi ole, ohi wale paha me ka hana ole. Eia keia po@ k@ hooikaika mai nei ma na ano apau, a i ko kakou nana ana aku i na makua Kepani me ka lakou mau keiki, aole e hiki ana ia kakou e alo ae i ka hoomaikai ana aku i keia lahui hooikaika launaole mai. Eia lakou ke uku nei i na kumukula e a’oia mai ka lakou mau keiki i ka olelo a ko lakou mau makua, A ia nanawa pu no ke hele nei i na kula haole. Aole he lahui hoomanawanui i oi aku mamua o keia mau lahui mai Asia ma@. Oia hoi ka Pake ame ke Kepani. A i keia mau la ia kakou e nana aku ana eia keia poe k@ noho mai nei iloko o na home maikai, a eia no kakou na kanaka Hawaii ke noho nei iloko o na rumi hoolimalima. I ka maopopo ana iho nae, ua laweia mai keia mau lahui i poe kumakahiki no Hawaii nei, e u@u@a ana no hoi i na dala uuku wale no. A ua ohi no hoi kakou na kanaka Hawaii, ua oi aku ka loaa o na kanaka Hawaii mamua o keia poe, aka, ma ka@i nae o ka ikeia aku o na pomaikai o keia mau dala mahuahua i loaa mai i ko kakou lahui ma na hana e lawelawe ia nei, aole he hoike elike aku me ko keia mau lahui elua.

 

He ninau ano nui keia. A ua hui pu ia me keia ninau, ka ike ana iho o na kanaka Hawaii, h@ heluna uuku wale no o na keiki Hawaii e hele nei i ko kakou mau kula, a o ka oi no o keia mau lahui. He hoike ana mai keia i ko lakou mikiala, aole wale no ma na hana @ hoopomaikai mai ana ia lakou, aka, ma na mea e hiki ai e hapaiia ae ka lakou mau keiki, e hiki ai e loaa na pomaikai mai keia mau naauao mai i haawiia aku e ko kakou mau kula.

 

Aole kakou e ka lahui, e ohi ana i na pomaikai a pau pono. Eia no kakou ke ku lomaloma nei m@ ko kakou mau pakeke iloko o ko kakou mau ekeeke, a ke nana wale aku nei no i ke komo mai o keia poe a lalau i na pomaikai ou, ia oe e ku nana wale ana no. Aole e loaa ana ua pomaikai i na kanaka Hawaii, aia no a lalau na lima i na mea hana. Mai manao kakou o ka nui o na dala uku mahina ke kumu e kuonoono ai ke kanaka, @ole loa pela. O ka hoahu i kekahi mau mea me ka nana ole i ka nui a uuku paha, o ka ike i ka hoahu ke alanui e hiki ai e loaa ka nui ae @ kau mau waihona dala. A ke manao nei ko oukou meakakau, o keia mea o ka waiona kekahi mea nui nana e ume nui na waihona o na kanaka Hawaii, a ina e pau loa ana, e hoihoi hou ia aku ana kakou a ike i kela mau la mamua iho o k@ komo ana mai o keia mea, he 126 makahiki i hala aku. Ia mau la, aole he inu waiona o na kanaka Hawaii. Aole i h@@leleia na hana. Ua lako mau lakou. Ua pii mahuahua ae na keiki me ka loaa ole o kekahi mea nana e hoonawaliwali mai ia lakou. O keia iho la no ko kumu nui ka mahuahua ana o na kanaka Hawaii.

 

NA A’O A KIAAINA LAUDEN.

 

I ka la 30 o ka mahina i hala aku la, ua loaa i na lala o ka Ahaolelo o kakou, ame na kanaka i hele aku e hoolohe i na olelo ao a ke Kiaaina Lauden, he mau olelo ao hoi i lilo i mea waiwai nui no na kanaka o keia Teritore.

 

O keia kanaka o Lauden kekahi moho i alualu i ka w@@ ia i Moho no ka aoao Repubalika, i ka ah@elele wae moho oia aoao Iulai 1920, a mamuli o ka lawa ole o na baloka, ua haule oia ua waeia o Harding, a ua holo a puka, a oia ko kakou Pere@idena i keia la. Ina i waeia keia kanaka o Lauden, ina la ua okoa ae na lunanui o ke Teritore nei o kakou, aka, mamuli o ka haole ana, pela ke kulana e ikeia nei i keia la.

 

He kanaka nui keia iloko o ko kakou nei aina, Amerika Huipui@. He kanaka waiwai, a ua heluia kona waiwai ma na miliona. Ua noho oia i ka Ahaolelo o Amerika a ua ike a launa pu me ka Elele Alii a kakou i hala aku. Ua loihi ko laua pili ana ma kela ahaolelo, a ua ike i ke aloha kekahi i kekahi. A i kona manao ana e alualu i ke kulana moho elele, ua koi mai i ka ke Alii mau kokua ana, a ua haawiia aku ia kokua, ahiki i ka haalele ana mai i kona alualu ana, a ua koho like aku na elele ma kona aoao ia Harding.

 

I ka puka ana o Harding, ua haawi aku oia i ke kulana kakauolelo puuku no Amerika, aka, ua hoole mai o Lauden, a ua kakau aku @ae i ka Peresidena i keia mau olelo e hoike mai ana i kona aloha ia Kuhio: “Ina ua manao oe e ka Peresidena e hana i kekahi mea no’u nei, o ka’u wale no e noi aku nei e hookohu aku oe ia Jonah Kuhio Kalanianaole, i Kiaaina no Hawaii.”

 

Eia kana mau olelo ao: “Aole paha au i ike i kekahi aina nani elike me ko oukou. Aole paha au i ike i kekahi lahui kanaka oluolu elike me ka lahui Hawaii. Ua kamaaina au me ka Elele Alii a oukou, a ua noho aloha pu no kekahi mau makahiki loihi. Ke ike nei au, ua hoehaeha oia iaia iho a ua hooneleia i kekahi mau mea no ko oukou pono, mamuli o kona hele ana a noho ma Wakinekona, a haalele iho i kona home nani ame kona aina lua ole.

 

“ Ua hooikaika oia e holo kekahi kanawai, no ka pono o kona lahui. Ua holo keia kanawai, a ke hoohanaia nei. Aole au i ike aku i ka aina I hookaawaleia no na Hawaii, aka, ke pule nei au, a ke manaolana nei e holomua keia hana no ka hoolaupa’i hou ana aku i ka aina m@ kona lahui aloha.

 

“Aole no e hiki ana e loaa ka holomua ina aole oukou e na kanaka Hawaii e komo aku ana e lalau i na pomaikai e haawiia mai ana ia oukou mamuli o keia kanawai. Eia kakou ke nee aku nei iloko @ na la e poinaia ai ka hana mahiai, no ka mea, ua makemake nui @a kanaka o keia mau la e lawelawe i na hana e ae. Aka, ke ike e aku nei no au, aia he pilikia nui no kal@ou no keia mua aku, ina kakou e poina ana i ka mahiai.

 

“Ma na mea a’u i ike ai no Hawaii nei, ua hoopahaohao ia mai ko’u naau i ka ike ana i keia aina uuku wale no, aka, ua piha nae me na mea like ole e hiki ai @ oleloia iho, aole aina e loaa mai keia. Ua hiki e ikeia aku, aole @ea hiki ole e ulu maluna o keia mau Paemoku, aka ua hoopahaohao pu ia mai au i ka lohe ana mai waho mai e loaa mai nei ka oukou mau meaai.  Ina e huli aku ana oukou a e hooulu i ka oukou mau meaai, e loaa oi ae ana na pomaikai ia oukou, a ia manawa hookahi no @ hoomakaukau ana oukou no na la ino e hoea mai ana.

 

“Ua ike e au keia mau mea, a ua kuai au i mau eka mahiai no’u, a e hoi aku ana au e noho a @ @@i @loko o ka honua no na pomaikai oi aku. Aole wale no e loaa ana a e lawa ana ko’u ola mai keia mau mea a’u e hooulu aku ai, aka, e hoowaiwai pu mai ana ia’u a o @ mea oi aku paha, o ka noho @na i@o no o k@ kanaka o ia no @o@a haku iho, me ka nana ole aku i kekahi mea maluna ae o’u.

 

“O ka’u olelo a’o ia oukou @na kanaka, e hooikaika @ mahiai, no ka mea e hoolawa ana oe ia oe iho me na meaai oi aku o ka maika@, no ka mea nau no e ike iho na mea maikai, ae, a e wae ia mau mea nau ponoi iho, a o ke koena ua hiki ia oe e hoolawa aku i ka poe nele.

 

“Aole pa@a h@ hana oi aku a ke kanaka e lawelawe ai mamua o keia hana o ka mahiai. He hana hanohano, a he hana hoowaiwai. Ke manaolana nei au e ike aku i ka holomua o na kanaka Hawaii e hoi aku ana maluna o keia mau aina i hookaawaleia no lakou. A e ake aku ana au e ike ia mau aina, no ka mea, eia pu me oukou e na kanaka Hawaii ko’u naau.”

 

Aole he mau olelo i hoopukaia e kekahi kanaka naauao i oi aku ka nani mamua o keia mau olelo ao ia kakou e ka lahui. Ua hiki ia kakou ke ike iho, aole io no e loaa ana ia kakou no pomaikai oi, ae, ina aole kakou komo aku ana e lawelawe no kakou iho. He mau makahiki loihi keia a kakou i alualu ai i ke dala, me ka haalele ana i na oihana i lawelaweia e ko kakou mau kupuna. I haalele ia e kakou, mamuli o ko kakou manao ana, ua @@ ae ka pomaikai o ka loaa ana o ke dala a me keia mau dala i loaa mai ia kako@ ua imi aku kakou i ko kakou mau me@ @ nele. Ua hoao kakou i keia mau hana @@ kekahi mau makahiki he lehulehu wal@ a ke ike nei nae kakou, aole i oi ae ko kakou noho oluolu ana mamua o ko kakou mau kupuna, i @@@@@ i na hana i kamaaina ia lak@@ i ka loaa ana mai o n@ hua @@@@@ mau hana mai, ua lawe ae @@@@ no ka home, a o ke koe@a ua @@@@ lilo aku i ke dala, ame keia @@@@ imi @ku ai i na mea i nele. E @@ mai kakou, ua @ne like no keia @@@ mea a elua. O ka hana a k@ @@ kou mau kupuna, o ka paa @@ @@ hana i ma@ mau, a o ia n@ k@ @@ hiai, ame ka lawai’a; i ka @@@@ mai o ka ai, ame ka i’a, ua @@@ ae e ai i kekahi, a o ke ko@@@@ kuai aku a o @e dala malam@@@@ keia la hoi, ua haalele kakou i @@@ mau hana a ko kakou mau ku@@@

Aka, ua hele e imi dala, ame @@@ dala ua imi aku i na mea i @@@

 

O na hana a ko kakou mau @@@ na ka Lauden e a’o mai nei. @@@ paa ana o ke kanaka i na ha@@ @@ hiai ame ka lawai’a, na oiha@@ pookela o ka noho ana o ko ka@@ mau kupuna, a o ia ke kumu e @@ alu aku ai i ke dala. No kea@@ @@i keia@ No k@ m@a o k@ @@ he mea pau wale, aka, o ka h@@@ e paaia ana e oe, a he hana @@@ kela ua hiki nana @ imi aku @@@ dala. A elike m@ ke a’o a k@@ haole, o ka noho ana o ke kan@@@ nona iho kona noho ana, ame @@ hana ana nou iho, ua oi aku @@ mamua o ka noho hana ana @@@ malalo o kekahi mea okoa.

 

E ninau iho paha kakou, no @@ aha oe i makemakeia mai ai @ @@ welawe hana aku no hai@ A@@@ anei no hoi no ka makemake o k@@@ kanaka haku ou e paa no hoi i @@ na hana, no ka mea m@@ ia @@@ mai e loaa ai kana dala. O ia @@@ oli no ka oiaio a ua hiki ia kako@@.  @ ike i keia mau mea, mahope i@@ ka nana ana ame ka hoao ana @@ kekahi mau makahiki loihi.

 

Oia @oi, e loaa ka haua pon@@@ kela ame keia k@naka, me ka n@@@ ole paha i ke ano oia mau ha@@. O ka mea nae a keia h@ole e h@@@ nei, a ua noho oia ma na hana @@@ ole, he loio kana hana mua; @@@ mare aku i ke kaikamahine a P@@@ man ke kanaka hana kaa lawe @@@ ma na alahao. O keia haole o @@@ man, oia kekahi kanaka waiwai @@@ a i kona make ana, ua kau mai k@@@ oihana maluna o kana huno@@@ Lauden. A no kekahi mau mak@@ hiki loihi kona lawelawe ana i ke@@ oihana, a ua nui hewahewa ae kona waiwai, aka, me ka nui no o @@ia mau loaa, a me keia waiwai @@ ke olelo mai nei ia kakou, e hoi @@ oia e mahiai, no ka mea, @@ hana pookela.

 

Auhea aku ka kakou mau ho@@@ @ hooia mai ana I @a naauao o keia makemake ana o ko oukou meakakau, e hoi hou kakou iluna o @@ aina o ko kakou mau kupuna, a @ mahi aku no ko kakou mau pomai kai iho@ Aole oukou e ka poe h@@ helu e hoole mai ana i ka oiai@ @

Keia mau olelo a’o. a aole no @@@ keia mau olelo a’o a keia kanaka @@ mau olelo a’o hou, a i ike ole @@@ kakou. Aole loa. O na hana @@ keia a ko kakou mau kupuna @@@ la i hala wale aku. A ke koiia mai nei kakou e hoi hou aku e lawelawe hou i kela mau hana i haaleleia kakou no keia mau makahiki loi@.

 

Eia na kanaka Hawaii ke h@@@ mai nei maluna o ko lakou @@@ aina ma Molokai, Aole hooka@@@ keia poe i hele aku nei a ike i @@@ aina, a hoi mai a hoino i kela @@@ aina, a i ole haalele aku paha. @@@ hookahi. O ka mea i lo@eia mai @@@ o ia no keia: Ua nui na olelo @@@ no i keia mau aina, a ua kan@@@ no ka manao, aka, i ka hele an@@@ ike ua pau kela mau kanalua i keia la ke nana aku nei m@@@ manaolana hauoli i ka la @ @@@ kuonoono a@ kela ame keia ka@@@ o makou e noho nei ma Molokai @@. Ua momona @a aina. Ua nui @@@ wai a lawa, aole mea i koe.

 

Aole he mau manao kanal@a @@@ ka holoholoia mai o keia bila @@@ no keia mau dala i makemakeia @@@ ke kii ana i wai. Ua lawa no @@@ Komisina me na loaa makahi@@@ uku aku ai i keia mau dala. A @@@ e loaa mai ana keia mau da@@@ nui mai ana ka wai, a o keia @@@ no ka hoolawa ana aku i na @@@ o Palaau ame Hoolehua. He @@@ aina waiwai nui, a he mau @@@ no hoi e hoopomaikai nui mai @@@ i na kanaka Hawaii e lawe @@@ @@@ mau aina.

 

NA LEKA I KEE OLE IA MA@ AHIKI I APR 7, 1928.

 

Ako, Paul A  Kawaikau, M@@

Akona, Mrs. An@ K.

ni@     Kawohi, Miss @@@

Haili, Miss Maria Kelii, Mrs. Ku @@@

Hulu, Moreno K.  Ouna

Kaainoa, Mrs.   Paahao, M@@ @@@@ 

Han@ah @@@ muel

Kaukahi, Mrs.  Piliwale, Davi@@@

Reb@@@a     K.

Kalilikane, Mas.  Pokipala, Dan@@@

David     K.

Kamauoha, Frank Ponimoe, Joe

Kanakaole, Miss   Pua, Kaniela

Leialoha      Waipa, G. P.

Kapu, Jr., John   Simeona, Ahoi @

 

E ninau mai ma na leta i hoo@@@hai@ ke @ii mai.

 

@. @ MacADAM,

Lunun@@t@