Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 15, 12 April 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

1 l;a 3ohe ana o Kahauolopua i na ;c n,ai ka hoepa nui aku e hoo:r.ri nei iaia. ua hoomaopopo hou £ . -n oia me ka puka ana mai ..: a nana aku la ma o maa- ; ka ike ole aku i ke aikane. M.ihea olua i halawai mai nei?" ~ Kahauolopua. •M.kai la'o ko kiekiena e iho i ka l.aalu," wahi a ka hoa .\:n aku nei paha i kahi o na 0 n wahi a Kahauolo-ī.u-i aku la oia a nana hou ;, i kona hoa olelo, aole iho 'i :vrr ! Aole ka paha keia wa'u i ike iiio nei he kino man oleio pu ihe nei no ka lioi, ::i nalo lionua iho la no ka hrrtha la ka liana a ka po 'ale nei?" ia wa i lia ae ai ■:::i iaia i haupu ao ai'i ka po ■:.r: ole o liuikaf na makau a ka . :ī Hoakapu. > :ila huli aku la oia e komo ' . o ka halo me ka ha-ukai oloko ;:: .r.2ka'u, kaomi ana keia lima k.'-na poohiwi, a pūiwa ae , ma ka huli ino ana mai e : ka mea nona neia lima: k mai la oia i ka helehelena o kaua aikane punana a lee ■:o nana oluolu mai ana iaia, - : ,!:i minoaka hoohie e hekau - -i :: kona mnu papalina, i kipo- :: « k? onaona. I ka iko ana mai o Lupea i na - r.. i.-l'-Mona maka'u e kau ana •:tn o Kah.'a:ōlopua, ninau mHi la , rr." ka nkaaka pu: keia e ano-6 nei ka hiona ■ :.fn o kuu aikane alohal" •■Auwe jo hoi e, mahea hoi oe i r .-.10 aku nei au, he kokoolōa ko'u k ana iho nei, nana i 2 rai T.ei ia'u, ua halawai mai . , oe i k:ti r;ku nei o ke kiee ike mai ai i kulana hale i:i 'u nae i nana aku nei ilaila, . ; . 'u ike aku ia oe, huli ilio : . au i ko'u hoa olelo, ua nālowaie : k iho !a oia, i ka manawa po- ; aole hoi au i ike i kahi o ko- : i r,!p ana," wahi a Kahauolopua : .->]•-;o nei. "Noiaila huli aku nei au me ko'u -..-■V.:. 'u no neia hiona, e lioi iloko hnlo, alaila imi aku au ia oe, .. inanao iloko.o'u, aia paha oe k-*-; o na lunui o kaua." Ar"> iho la o Haumea i ka a-i o :knno me ka olelo ana iho; kaua i ka hale, alaila hoike ' : . ;iu :a oe i na apau, oiai . oe i ka moku, a e hoao ana I : ? ke kane a kaua; a i mea rou e ike ai, hoi aku kaua iloko j r. v .a ke kula." I ; laua no a komo iloko, noho ".r. o Ilaumea ma ka puka, ma k---k.-.hi ui'o, me ka olelo ana aku A niknne. '•_• l::iu nikane aloha o keia aina, t; .-•• *;o kane alii a kaua ke hele : : :.• i i ke ala, no ko la nui, a o • ■ ]>\]\ aku r.na i ke kane a 1 -?a nae. aoie e hoea ia huav:.i .inei, ahiki i ka wa ou • ame . ' • !;i;i ai i keia kino a kaua e i:;o TK'i." A< .? he maopopo ia Kahauolo- : :.a ī ein mr»u olelo a ke aikane, aka jgi". ' • \o nae oia hoolohe i k i ir.:tu oioīo. V. he-ie ne au e hoopunini i ke rlii a kaua, aia a lohe oe, n kn hunkai a ke alii i kai o ' 'ne.nwa, alaila manao oe kokoke e- hei m.ii a hui kaua. _ • "Xolr.ila nana pono oe ia'u, i ike <?. n hoomaopopo hoi i ka hana ■'ke ano maoli o kau aikane nei. u. hapai oe na ke kane a kaua, o koua one ou i ka pipipi, ka i'a liauli o ke alo pohaku, na'u i h&r.a ia hana me ko iko ole. 4 4 1 linna au ia mea, i kumū e noho ■ " oe e ai i ka momona o Kailua : •l.e la kipa mai ko'u e ike ia Kn ae la o Haumea iluna me ka --u';i o kona alo iwaho, eia hoi o J\nLauolopua ke naoia aku nei i ke maohpe o ke kua. iiuii mai la o Haumea imua o ke "ikane, ike aku la o Kahauolopua, - • wahine luahine, keia e ku mai 1 hele na papalina a lu'alu'a, o-ni n.TC- i kana nana mai, he wahinō - 'i prha oia i kona mau la. "Auwe no ka hoi kou hoopaha'oha'o ia'u e kuu aikane o! Alaila o r.o kela a'u i ike mua iho neif" v i a ka ninau a Kahauolopua. ''Ae owau no ia, i hoike au ia oe • :;:.iopopo ia oe na mea apau o i: - "u ano, a mai hoohewahewa oe •'i'u ke hiki mai iinilā. o olua, o oe ike o ke kane a kaua aoie. "E haalele ana au ia oe, e hele •' " au a ioaa aku ka huakai a ke •i i ka Lae o Kaihuwaa, ilaila may*u e luana ai o keia ahiahi, a o "aiea ai he malihini, he malihini." £ Anaanai ae la o Haumea i kona poholima, a-hamo la ma

j na papalina o kana aiieaue, me ka I olelo ana mai," o kou u'i no kena, pua ka ohelo ai a ka manu, a hooliewahewa iho ka poo i kamaaina ia oe." Lele mai la oia, honi i ka ihu o i ke aikane, ia wa ke aikane i olelo mai ai, "mai haalele mai oo ia'u, j noho mai no kaua, i ike aku no au ! ia oe aole hoi e kaumaha ko'u maj nao i ke aloha." i "Aole pela eke aikane, ina wa apau au e makemake ai ia'u, kahea ae oe i ko'u inoa, "e-Hinaku-kuai-moku e", o ko'u wa no ia e hiki mai ai a hui kaua i ka malu a ka leo." Loli hou ae la oia a kona ano haiamu ka maiiu i ka pua o ka mamane, hone l<a leo o ke kolohala i ka po la'i, puili mai la oia i kana aikane i ka poli me ke kaukau ana 4ho i na olelo ku i ke aloha a ke kolomeki. "E kuu lei punana a ke aloha, ua piliia e kaua na la i aui aku la me ke aloha, ka hauoli, o ka manao, oiai nae au ē ike ana i na mea apau, a na ia ike o'u i hoopahulu i ka punahele a ke alii, a lilo ia oe, o ko kaua pono iho la no ia, aia no nae ka irtanao iloko o'u kahi i waiho ai e hoike ia oe i ko'u ano i kekahi la, a eia ua la la. "Nolaila mai hoano-e i kou noonoo e kuu onaona lei a ka manao, e naue iki ae hoi au a hoi mai." 0 ka wa no ia i po'i iho ai ka ohu pohina uakea, a liala aku !a kela i ka ohu Kakuapowehi. 1 ka mao ana ae o ia mea kuha'o, i ka maka o Kahauolopua, ia wa i katii iho ai kana u, me ka nalu ana ihō iloko ona; "Kupanaha no hoi na hana a ka po, a nui no hoi kou aloha ame kou makee ia'u e kuu aikane kino lau, kino pa e-e-! 0 Lono la ke kino, Owau la ka maka, 0 ke kaula ulu puni, Ulu ma ka nahelehele, | Ulu noho olelo i lea lima ke'kua, Ulu noho 01610 ia pale ka po, Maka'ii o U-ukanipo, Ka ipo hoaloha no ona, Ka'u Lani kapu ke o-nei o. Mohala maikai ae Ja kona mau hiohiona āpau, me he la, eia oia ke | noho pii nei iwaenā o ke anaina o j kana aikane, au e ka mea heluhelu | i ike ai, he anaina ia no Kalakala ihi kala kaha >ma Lehua. I Lulana iho la ka pihe a ke'kua, Ea mai ka unulau o Halau, t Lawe ke Koolauwahine ike hoa la' ' lilo, ' ' Pu/i ia na hoa makaiii mailalo e— Ia Hauinea i hiki 'ai i ka Lae o Kaihuwaa, elike me kana olelo i ke aikana, ua hohola iho la oia i kana upena kuu hoopunini i ke kuuna 0 Keamio, i wahi e pau poo, pau hi'u ai, alii ame kana huakai i ka hei, a lilo lakou apau i poe lioa le'ale'a no ke aiwaiwa, e hiki ole ai ke alii i ke alo o kana punahele e kali triai la me ka makaukau. 1 ka haalele ana o'ka huakai a ke alii, ia maikai Kahana, he aliiu ka, makani, i ka pau ana o ka paiua kakahiaka o ke alii, ua kahiku lta la iluna, ia manawa, niamuli o ka luhi o ke kiionohi o na mea apae 1 na hauoli o ka po. Nolaila ua nipoa na mea apau, n na nani like ole o ka aina m<jcuhane, a i ke kaakaa ana ae o na niaka, eia ka na kukuna o ka la ke awihi iho nei i ka helehelena o ka mea hiamoe, pela palia i puka ai ka olelo a na kupuna: "O moe loa kane, o nana wale ka wahine," he paheno no ka mea palaualelo. Mamuli o ia mau lahiau, i awakea ai ka huakai a ke alii. Oiai nae ka huakai e moe nei kaoo i ke ala, a i ka hiki ana o ka huakai i Kaalaea, ua ike aku la na mea apau i ka punohu ua-koko, e lialii ana i ka ilikai, iwaho moana, me ka nee malie ana mai i ka aina. I ka ike ana o na mea apau, i keia punohu kuha'o i ka malie, ua ne-i ae la ka wa olelo i na mea apau o ka huakai a ke alii Olomana, e hele nei imua, "o ka mea no hoi i pili aku'i ke kumulani la, hoike no ka lani i ka hoailona kapu. o na'lii." Aia na mea apau ke nana nei i keia mea nani kainaha'o, e halii ula mai la i ka ilikai, me ka nee awiwi ana mai e kau i ka aina. Oiai no nae ka huakai alii e paikau nei i ke ala, ua hehi mai la iua punohu ua-koko nei iuka aina, I a uhi iho la ka ohu noo kakua po- ! wehi a ke aiwaiwa maluna o ka huakai a alii, me ka ua awa noo lihau kuamaupa o Kamaa'e, e hoopuapuaehu ana i ka ili papalina o mea apau 6 ka huakai alii. I ka huakai e hele aku nei e kokoke i ka lae, ike aku la na mea apau i na waa, e kau ana i ka aeI one, aole i kana mai, a ike aku la | lakou i kekahi halau loa e ku ana i ka Lae o Kaihuwaa, jl oi aku ka pupupu o na" auwaa e kau ana. I Mamuli o keia nui hewahewa o j na waa, ua maopopo i na mea apau | o ka huakai e liele nei, he malihini keia mai, ko kai mai, a he malihini ano x nui hoi me kona mau kanaka lehulehu, a heaha 3a ka hana a keia huakai o ka hiki ana mal? I ka ike ana o ke alii i keia mea, ua uiu ae la ka manao iloko ona, he huakai hao aina paha kela, a e kii mai ana paha o kaua iala? Nolaila kohea aku la ola i kona kukini.

"E Kapuaikahi o, e aka oe i na mea apau o ka huakai e hoomaha, e hele oe a hili aku me ke alii nona kela halau loa, e ku niai la i ka lae, a ninau aku heaha la kana huakāi o ka hiki ana mail'' Ua hooko ak ula ke kuleini i ka" leo o ke alii, noho iho la na inea apau hoomaha. Holo aku la ke kukini elike me ke kauolia a ke alii, iaia i kokoke aku ai i kahi e ku ana ka halauloa, ike aku la oia i na kanaka i hele a makolukolu ma o a niaanei o kahi o Jca halau e ku ana. Ia Kapuaikahi e hookokoko aku nei i ka hale halauloa a ka makani, ike akū la oia i keia maU keiki opiopio kanaka u'i i ka puka ana mai, mailoko mai o ka halau, a hele pololei mai la ma kahi a ia nei e hele aku riei e hui. Ia lakou i halawai ae ai, ua ku]ou iho la ke poo o na kanaka opio i.n|ua o ke kukiui a ke alii, me ka hoopuka ana nuii o laua i ka huaole4o, "aloha oe," pela no hoi ke kukini i panai aku ai. Kinau mai la kekahi o laua i ke kukini a ke alii, "maihea mai nei oe, a e heie ana ihea kau hualeai?" "Mai ke alo mai nei au o Olomana, ke alii o keia wahi, a i hoouna mai nei ke alii ia'u, e hele mai e nihau i ka mea nana koia huakai, oiai ua ike mai nei oia i ka nui hewahewa o na waa, a manao mai nei oia iie malihini paha, a heaha la ka huakai o ka liiki ana mai?" wahi a Ka^uaikahi. Pane aku la kekahi o ua mau keiki nei ' ( ina pela e lawe aku maua ia oe imua o ko makou haku, ka mea nana-keia liuakai i hiki mai la i ko oukou aina nei, a nana i He-na mai nei ia maua e hele mai e hui me oe." "Heaha ko oukou liaku?" wahi a ka ninau a Kapuaikahi. "He kaikamahine ko makou haku, a o kana puni o ka le'ale'a, o ia kela halauloa au e ike aku la, ame keia nui kanaka e muia nei, nolaila e hele kakou imua ona, a o kana e olelo ai ia oe, o ia kau e lawe aku ai imua o kou alii." Hele aku la ke kukini ino kona mau hoaolelo, ahiki ma kahi o ka halau e ku ana, papai like ae. la ua mau keiki nei i ko- laua mau lima, ia wa i papaleia ae ai ka ul)i e pale ana i ka ipuka, a ku mai 1n imua o ka elele a lee alii, kekahi kaikamahine opiopio, me kona pa-u niho aikaulu, e kakua ana i konia hope. I ka ike ana aku o na ; ho* epa a ua u'i liookalakupua n)eij : au e ka mea heluhelu e ike iho ai, o.Haumea na.ia, ka luaole o ke aiwaiwa, ua liaulo iho la na kanaka opio i ka honua me ke. kulou aiia imua-o ko laua haku, a liookahi ka pupue like ana me ke kukini a lee alii, i. i ka nani o keia kaikamahine. Ninau iho la ua u'i nei i ke kiikini me-ka leo dluoki: "He olelo anei kau i lawe mai nei na'u e ka malihini?" "Ae," wahi a ke kukini, "i hoounaia mai nei au e ninau aleu ia oe, heaha la keia huakai o ka hikina mai ianei?" Pano iho la ua kaikamahine nei, {< he lmakai malanaileua-heahe, he lau oīelo i ke kiionohi, na ka linla e pealii, liuikau ka ihu o na waakaulua. 0 lioi a hai aku i ko lani alii, e hele mai, a hui maua i ka ihu o na waa!" Papai ae la oia i kona mau lima, ala ae la kona mau kanaka ame ke kukini, emi aku la ua u'i nei a nalo iloko o ka halau. Olelo mai la na kanaka opio i ke kukini a ke alii, "e hoi oe a hai aku i ko haku lani, e hole mai me kona aialo apau, ahiki ianei, papa olelo me ka malihini o ka hikina a ka la.'' I ka pau ana o na olelo, ua huli aku la o Kapuaikahi no ke aio o Olomana e hoomaha mai la i ke ala, a hui laua, ua hoiko aku !a ke kukini i na mea apau ana i ike, 'a i lohe hoi mai ke aiwaiwa mai. (Aole i pau.)