Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 16, 19 April 1923 — KA LAHUI HAWAII E IHO NEI I KA MAKE, A PEHEA LA E ULU HOU AI. [ARTICLE]

KA LAHUI HAWAII E IHO NEI I KA MAKE, A PEHEA LA E ULU HOU AI.

~ J:c kapena o ke Kilohana, Ano* -.1 eo:—0 na huaolelo e kau ae la ko poo o keia manao, he mau 3; manao ano nui ia olua, hoo* | i „shi i maopopo loa kona haina a ; eokahi i maopopo oU. Ma ko Kuokon o 2<taraki 13, ua .iko ne o L. A. Kakina i na puu .r.hela kauaka 0 Hawaii i kela -n,-' kpia 7 makahiki, ho hoike o!aio no ka mako o keia lahui o emi ;r.su noi ilalo ma ka hoike o na I -.r»pr»hc;u «kanaka. Ar>lo keia ō ka makamua o ka :kf!a ana 6 keia emi, ama ka holo- : .nka o keia lahui i ka m&ke, aka e kaanono makahiki i hala .. : ul. kn ikeia nna o keia haawina : kr.-t Ujo waluna e koia lahui ka* r.aka, a ua nui a lehulehu ka poo | ho.ko i ko lakou manad koho i | kur.ni emi, a mako nui o koia l iihuUa»aka līawaii» ! O kokuhi oia poa e hoike ana : ke kumu e ulu hou ni o keia iahul, iloko o na nupepa khulehu ; pa'iia ma ko olelo Hawai, oia yca nae apau i hoiko i ko lakou »-.a u manao leoho, no ke kumu mako 0 keia lahui, ame ka hana o ulu hou ai koia lnhui, ua pau lakou i ka rr.oc i luahi na koia mau nlnau elua e ku nei i keia ia maluna o | A ka t.oō i koe o leeia lahui kanaka e ola nei. Aole paha au e hewa imua o ka loliulehu, ko hoike ae i na ui.inao koho like 010 o ka poe i hoike 1 ko lakou manao iloko o ua nupe- > pa no na kumu i mako ai o keia lahui kanaka Hawaii: L Ua make ka keia lahui mamuli o ka hoohiki ia ana e na Alil e pule ia lehova ko Akua wale no ua hooko 010 ia keia olelo hoohiki jt nolaila ka make. 2. Xo ka hoomaloka o keia lahui, hoihope a huli i ka paia e pule ai i na akua liilii. 3. Xo ka puni le'ale'a ame ka u'hau'ha o keia lahui. 4. Xo ka hana i na hana haumia o ke ano pekana. 5 Xo ka ike ole i na rula o ka malama ana i ke ola kino. 6. No ka molowa ame ka palauiialelo o keia lahuikanaka. 7. No ka malama ole i ke kapu o ka La Sabati. 8 No ka malama ole i ka laahia 0 ka berita mare. 9. Xo ka kēta lahui. 10. No ka lilo nui o keia lahu\ 1 ka inu rama, ame na ano ino apau Aolo i pau iho malaila ka manao koho o ka poe kakau manao; aia no he mau kumu e ae leekahi, aka ua I lilo i mea e imiia ai ka mea e ulu ai keia lahui. TJa pa'iia he buke i kapaia "Ke Ola Kino," a a'oia iloko o na kula Hawaii. Ua makia hoi ka Moi Kalakaua me kana moiwahine i ka hooulu lahui i moto no.ko laua noho aupuni ana; ua hoike ae ka mea Hanohano L. A. Kakina i ka Kalakaua i hana ai, me ka manao, pela paha e ulu ai keia lahui, a o ka hopena aole no i hookoia. 1 Mamuli o ka make ana o ka Moi Laamea, ua hoomalolo iho la ka waiho ana o keia ninau, aka e iko ana no nae au iloko o ka manao 0 kekahi poe kakau nupepa i ka puapuai ae o kekahi mau hunahuna 1 pili loa i ke ola lahui ana o Hawaii, a mamuli o ka manao makee i ke ola o keia lahui Hawaii, ua haku iho na lala o ka Ahahui Puuhenua i ke kanawai hoopulapula j lahui Hawaii e ku nei, a e mana h rei i keia la, i hooikaikaia o ka Hlele Alii e moe mai la i ka poli 0 Maunaala. I ka puka ana ae o keia mea, a e iilo aku ana i kanawai, ua ulu ae la na manao ku-e iwaena o na haole, ame na kanaka Hawaii pu, ka poe 1 manaoia, i hanaia keia kanawai no lakou i mea e ulu hou ai keia lahui, e omiloia nei e ka make. Ua ku-e na haole i keia kanawai, fj mamuli o ka manao o pau loa na aina aupuni i ka paa malalo o keia kanawai, a pilikia ka lakou mau hana hooulu waiwai, elike me ka hanai holoholona, ame ka mahiko, c>iai aia iloko o ka lima o ia mau luii imi waiwai, kahi i paa ia ai 0 kekahi mau aina aupuni a ua hiki aku ia ku-e imua o ka ahaolelo o ka aina makua, eia nae, ua nana ole ia mai ia mau ku-e ana, a holo 1 kanawai, e hookoia nei i keia la Ua ku-e kekahi poe kanaka Hai keia kanawai hoopulapula ia lakou, mamuli o ke ano kapakahi 0 ke kulana e hookoia ai ka manao 1 hookahuaia ai ka huaolelo kanalioopulapula, hooulu hou i ka 'nhui kauaka Hawaii, e ikeia ne ' a !rake ine ka emi, aia nae he ope , o •■'ū i puoloia a paa me ka maopopo * "'e o ka ukana oloko e kau ana ma Ke kua o keia kanawai hoopulapula, iie la no e hiki mai e hemo ' ni na kaula o ia opeope a ikeia ! "-a ukana oloko, ina o ka i'a a ' niĪ3ir.aka o ia iho la. nae o ka lilo ana o keia ' h r >opulapula hooulu lahui Hawaii) : kanawai e mana nei i keia la, , r in ka mea e lana kuhihewa ai 1 manao o Hawaii lahui, ame ko mau hoaloha, e ulu hou ana lahui, oiai aole he kahua oiaio,

a moakaku e hiki ai lee hilinai aku no ka hookoia o ia mau hoolala ana, o ka hoopulapula holoholona paha, ame ka hooulu waiwai paha, i mea o kuonoono ai ka noho ana, o ia ko loaa, aka o ka hapai ana o na wahine n ka poe i hoi a noho iluna o na aina i hookaawaloia no ia mea, ame ka hoomau ana i ko ola kino maikai iloko o na keiki o ulu ao ana iwaena o lakou, aoho alanui, ua paa i ka naheīehele. Eia no ke hapa» uei, a ko hanau nei na mnkuahine Ilnwall, r noho nei ma kola ame keia moku* puni, a pela no me na makuahino Hawaii e noho no» i ko kulanakau* hale nei, aka, mailoko mai o ka nui o kn hanau ana, <? make ana ka hapanui, a koo ike mai ka moa o ola ana. 0 ka hoike a Jamofl A. iokepa o Hilo, Hawaii, i hoopukaia ma ka Xupepa Kuokoa o Aporila 6, 1023, malalo o ko poomanao, na kumu oiaio o kakou o lukuia nei ka lahui Ilawaii; ua hoike ao oia iloko o ia kukulumanao ana i keknhi mau makuahine i hanau nui i ka laua mau koiki, ho 10 keiki a kekahi, mako 10 a koo G, ho 14 hoi a kekahi mako 0 a koo 5, o koia no ka hoiko o ha'i mai ana, eia no ka lahui Hawaii ko hanau nei a ko ulu nei, a lieaha ko kumu mako a mimino wale o na pulapula hou, oiai ua like no ka hanau me na hoa lahul e, e noho pu nei me kakou? 0 ko ola lahui ana o kekahi lahui kanaka, ua hookumuia ia ola lahui ana malalo o na loina i maa ia la-! hui kanaka. 0 ke ea o hoopuui ana ia lakou, ame na meaulu iluna | o ia aina, o ia ka mea i lilo ai i j ai na lakou nana e hanai i ke kino j a lilo i poe nunui, kino ikaika. Aia iloko o ia mau meaulu i imi I aku ai na kanaka o ia lahui i mau J laau lapaau e hoopakele ai i ke kino I o ka mea i loaa i ka ma'i, i mea ■ e ola ai oia, a ua kapaia ka inoa j oia poe i loaa ia lakou ia ike, he kahuna, a o ka manao o ia huaolelo Hawaii, "ko'iko'i ka mana". Uoko o ka nohona lahui o Hawaii, mai mua loa mai, aia lakou iloko 0 ia mau loina alakai i maa ia lakou, a e paani ana i ko lakon mau hooikaika kino iloko o ka halehale poipu o ka nalu kaikoo, aine na kumupali kiekie e ku ana ma ke alo o ko kiowai hohonu o ke kahawai no ka lelekawa ana, a iluna o ke kahua le'ale'a kahi e hoike a» kela ame keia i kona ikaika mokomoko, me kona hoa pa-pa le'ale'a, elike me Hinakahua e waiho mai la 1 Kohala. Ua loaa ia lakou ia ola kino ikariks»maiJoko. mai o k& ike o ke ka Jl naka i kapaia e keia lahui, he kahuna lapaau, a i hoopili ano ia aku hoi e ka poe o keia la he kauka, mailoko mai o ka puana leo o ka olelo Beritania "Dortor." iwaena o na lahui naauao, ame na lahui i kapaia he naaupo o ke ao nei, aole lakou i nele i na kahuna lapaau ma'i elike me ia e ikeia nei iwaena o na lahui e, e noho pu nei me na Hawaii i keia la, a ia lakou i halawai ai me ka ma'i, ua helo aleu no lakou imua o ka J lakou mea i ike ia oihana a ke olelo nei kakou, i ka nui o ka ulu 0 ka lahui e, e noho pu nei me kakou. Aia no he manaolana no ka ulu hou o keia lahui, oiai ka ahaolelo e noho nei, ka mana hoonee kanawai aupuni, no ka imi ana i kanaka i ike io i ka lapaau ana, a 1 a'o kumu hoi ia oihana, a i pau na loina ahiki hoi iaia ke hoike ae ia ike o na kupuna o keia lahui, aole i mea ike ma ka nana ana a ka maka, a kolio aku he mea kou ma'i. Aole i ike haawi i ka laau, me ka maopopo ole o ka pilikia iloko 0 ke kino o ka mea ma'i, a hoonoho ae iaia ma kahi o Akina i make, ame Kaaiakamanu i noho iho nei. Aia he mau buke o na laau lapaau i pa'iia, a ke paaia nei e kekahi poe, aka o ka pilikia, aole he maopopo o ia ma'i he waiopua ma ka olelo Hawaii, i kakauia iloko o ia buke, aka o na laau i hoikeia no keia ma'i, o paa ana, a o ka hoohuihui ana ia mau laau, aole i kuhikuhiia. He nui na inoa o na ma'i i hoikeia e na kahuna lapaau Hawaii, a pela no ka nui o na laau, o ka pilikia nae, o ia no ke alaiia ana o Ja mau ike, e kekahi pale alakai hoomana akua, e kuhikuhi ana i ke ola uhane o keia kino i ka wa ho- j pe loa o ke kanaka. Mamuli o ia mau a'o ana au e olelo nei, lie alakai hewa, ua lilo ka hopuuaolelo kahuna, i welu ulaula e hoopuiwa ana ia .Hawaii oiaio, a haalele i ko lakou mau loina ala- ■ kai mai mua mai. Mamuli o ka nele ana i ka ike, ua kau aku ka manaolana o keia lahui iluna o ka ike kauka o kekahi lahui e, a i hooliloia ia ike kahuna, i mana kakauha e kau ana iluna o na mea apau, oiai nae he ike kalaiaina ia 1 hookahuaia e ke kanawai. E ka Ahahui Puuhonua, ano ka wa, noonooia ke alahele o hookoia ai ko oukou iini, ame ko oukou manao makee ia Hawaii lahui, ke kahua o ke kanawai a oukou i waiho ai i ka lima o ka Elele Alii i moe, oiai kahi awelu haapuapu \ koe e ulu ana i ka pahulu mahiai kula o Hawaii aloha. Anoai o loaa io hoi, he mea ike nana e huli aku me ka papa kahuna (kauka) e ku

noi i leoia la a hoike ae iua ma'i a Jamca A. lokopa i hai ao noi, ma kana hoiko amo kokahi mau ma'i o no ma ka 01010 makuahlne 0 ka aina. Kc ku nei ka papa laau a Kuauau ame na ma'i lika ole ma ka olelo kumu o ka aiw, e hoomaka aua *a ike kahuua lapaau o Ilawali, inai ka manawo e hapai ai ka wahine 1 kd kolki ileko o ka opu, ahiki I ka hoohemo ana iwaho, pela hoi mai ka manawa bebo a kanaka makun, ahlki 1 ka ma'i e make ai ke kannka, no ka mea, aole he moa« ulu i koe mai ka piko o ke kuahiwi ahiki i ka lipo moana, o pepehi &i ia ma'i, pela ko kanaka e hoi ai i kona hopona ho make. Eia nae mailoko mai o ia ma'l make, e imi ai i ko ola manaolana ole, e ka ana i ka make i ka mea ma'i i ka laau i oleloia o Akukapihe, he pihe wa olelo no ko ola ana o ua ma'i nei, a he pihe makena no ka uwo ana o ka ohana, no ka make ana, oiai nae, ua hoiko ko kahuna ho ma'i make ia, a mailoko mai o ia ola e loaa ai ka ololoia, kolopupu (neo malie eliko mo ke kolo ana a ka pupu o kahakai paha, a pupu kuahiwi paha, haumakaiole, nakanaka haalulu ke kino, liilii ka maka, leuku ka lihilihi elike mo ko ka ioie ano au e iko aku ai palalauhala, moe iluna o kahi moe aole e hiki ke hele, lie hapai kanaka, no ka nui 0 ka palupalu a hookahi hana he helu i ka aho o ka hale, ina e mau ana kahi noonoo. Ka i ko-ko-, ame kau i ka puaaneane, pau ka ai ana i ka ai, ka inu ana i ka tvai, pau ka olelo, ka lohe, hoi hou a like me ka wa bebe, aole lianawai, aole hanalepo, e mau ana nae ke ola ahiki 1 ka pau ana o ka hanu me ka ikeia, a ike ole ia paha. 0 ia iho la ka hopena o ka ike kahuna lapaau i a'o kumu ia o keia lahui kanaka Hawaii, a i hoohemahemaia e Kahua, ame Waimea, aia nae a kupilikii, ilaila oe e haulani ai. Aia iloko o ka oihana kahuna lapaau no keia kino ikemaka ia, ka meahuna no ke ola ana o ke kauaka, a oia poe i a'o kumu, o lakou wale no ka i ike, eia nae, ua nana aku kekahi poe i na laau a ke kahuna e kii ai ame ka hoohuihui ana, a lawe ae la ia ike, i kekahi manawa, ua lawe ae kekahi poe i na laau a hana iloko o na omole, me ka olelo iho he laau keia no ka ma'i akepau, oiai nae, pehea ke ano o ia ma'i, a heaha na loina e hoike mai ana, o ua ma'i akepau I nei keia. | o,Jto alakai a nft-kahupapul* aine ka poe i ike ole i na mea elua o kuhikuhi ana, e hookikina ana, e hahai aku ke kino no ka pomaikai uhane, o ka pule, ka manaoio, ame na mea e lohe mau ia nei rr.ai na wahi haiolelo mai, lie pololei ole ia, ame ke koho kuhihewa, oiai ua a'oia lakou i na olelo i kakauia iloko o ka Tjuke i kapaia lie Baibaln. e hoike ana hoi na olelo i kakauia maloko no ka hana a ka mea kino ike ole ia a ke kanaka i kapa aku ai he Akua, a o ke kokoolua hoi o keia kino e ku pu nei i keia la, iloko o na mahele elua (1) ke kino ikemaka ia. (2) ka hanu (ea) ikemaka ole ia a oiai, .o ka ninau no ka hooulu a hoonui hou ana i keia lahui kanaka e ikeia nei ka hoiomoku i ka make, he ninau ia o ku ana maluna p ke kino ikemaka ia. Ina paha ua lilo kekahi mau olelo iloko o keia kakau manao ana, i mea e hoehaehaia ai kekalii o ko'u mau hoa kanaka, ua hiki ole ia'u ke alo ne i ka waiiio laula ana aku imua o ka lehulehu no ke alanuihele e hookoia ai ka haina o keia ninau, no ka pono o Hawaii lahui. Me ke aloha, BAMUEL K. KEKOOWAI, 2332 Liko Lane Pauoa.