Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 16, 19 April 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

; ka 'ohe ana 0 ke alii i .na mea ; ■ :nai kana kukini aku, ninau •; 'a oia: • iii.ilia kau ike aku i na hiona 4 -,a kanaka 0 ke alo 0 ke aliiwahiona hauoli ko na mea . i ke alo 0 kela malihini i ka'u a he poe opiopio wale no : ; t poe kanaka, aohe hioma hool.akaka, a elike no me ka u'i k.> lakou haku wahine, pela no " --..'iemae 0 na heleheleiia 0 kona 5 r.rau .vu i ike aku nei. "Kīa nne kana kauoha ia oe -ku a hui olua, me ko o4ua alo .ka. a hookamaaina hoi me ia; ... [].n la kana kauoha ia*u, e liai . ' . 00." \ īoho ke alii i keia maai olelo r ; kana kukini aku, pane mai la r. r.: • U\!ha !a hoi, e hele aku ana " a 0 ke alanui no hoi ia e hiki kn ni i ka pahuhopu o ka'u huakai, : oai 0 hui i'o aku me ka malihini kui i ko kakou aina nei, a 0 ka na maikai no ma ko kakou aoao, 0 3:n pulama aku i ka malihini, 0 kuia ka liuakaihele i kona ua loaa ke kamaaina aole ] ; -> hoopepe ke hiki aku. "Ua pono," wahi a OŪomana • ke kukini, "e kala aleu 09 1 nn mea apau o ka hūakai, e hele r hiki i kahi a na waa 0 kau mai *. ame kela halauloa 0 ka malihini, ::.'iila ka huakai e hoolulu ai, a pau j o inaua hui launa malihini ana, : ke aliiwahine nana kela huaU n ou ae la ke alii ame kotna poe 3:e kamoe ana aku i ke ala no j k.i 'iae, kahi a na waa e k&u ana, : .0 ka hale halauloha nana e hoo- : ili pauaka ia Olomana Mamuli o ka nui o na waa e '-V:iho ana i keia walii hoolae o ' n nina, pela i maopopo ai i na • ,■-■1 apau 0 lta huakai a Olomana 1 nui hewahewa o keia liuakai. I.i O'.omana me kona poe i ko- - ke akii ai i ka līalau; ike hku la ,kou, he-wa i ka wai ka nui 0 aa naka e muia ana ma na wahi : p.u 0 ka lialau i ku ai, a ke nana •) uei hoi ka poe apau. o 3ca hua- ; a lee alii Olomana, he poe ano iopio wale no mai na k:tno ame :.;i wahine, i oi ole aku paha na n:u-:ahiki i ka' 27, nana aku la lee ;.:ii i ka puka 0 ka halau e kau :n ke kapa ae 0 Kahaloa, me ke T-ukohukohu ma ka pukst, a ike aku la ke alii i ke paleia ana ae 0 ke kapa e uhi ana i ka puka, e kekani! T.>r.u keiki elua a ku ae la laua | mmo a maanei o ka nio puka o Jta | la wa i lohe aku ai ke alii ame! huakai i na leo hooholo hau-1 o'ii o na mea apau mailoko mai o | ka hale halau, ahiki i keia poe e muia nei iwaho, (aole nae 0 ka leo kani uhene o na pila o keia jr t au la) aka o ka leo no o ko'uko'u i ka puu ke moni. Xa ia leo hoene le'a o ka hinihi-nikani-kuamauna o keia poe, i hookunahihi aku i r.a mea apeiu o ka huakai a ke alii ame ke aiii pu, jljne he mea la e lapuia ana lakou, apau e ke akua o ka mnkemake, ame ka hobhihi pu. Puka mai la ua aliiwahine nei e ka u'i me kona mau ukali, he poe 1 (■piopio wale no o na keikikane ma ka akau, o ke aliiwahine, a o na knikamahine ma ka aoao hema. Aia i ka lima o ke keiki e kol:oke mai ana i ke aliiwahine, e paa nna i kona lima he wahi kaliili uuku j i, hakuia i ka hulu koo ula o ka j koae, nona ka inoa 0 Kahilikoolani. I ka wa i pai ai na limu o ke aliiwahine, ia wa i o ae ai ke keiki e paa ana i- ke kahili, me ke aui ana ae maluna o kona poo, a melia iho la ka leo hoene o na mea apau. Ho'iho'i iho la ua keiki nei i ke kahili mamua o kona alo, o ka wa no ia 0 na mea apau 0 ke alo alii o I aiwaiwa i haule iho ai i ka hbnua me ke kukuli ana a kau ae la ka lima hema o na.kane me na wahine ma ko lakou lae, he hoike no ko lakou pulama makee i ka ihiihi 0 ko lakou lani alii. Ia wa hookahi, no i pohu iho ai ka makani, a uhi ae la na ao hek.li i ka onohi wēla malamalama o la, malu iho la ka lionua ia |*\alani. I ka ike ana mai 0 Olomana i ke -Miiwahine, o mai la oia i kona muu ji*na imua, he hoaiiona hoi no ka -:ina hui malihini ana. Hele aku la ua aiwaiwa nei, a ' opa i ka lima o ke alii, me ka -; ana aku i na huaolelo hiki- • i.i o ka liookamaaina ana ia laua £ "Aloha oe e kuu haku lani alii f 'noia mokupuni. pomaikai nui au i ke-ia huakai, ua loaa ko'u kama-

aina hookipa, o oe e ke Alii, na ka u'i o na ku'emaka pali, ame ka ohu kakua o ke kuahiAvi o kou aina, naun i kono ia'u e kipa mai i keia wahi, a hoonanea iki iho i ka uhiwai Koolau o keia mau pali, eia ka e hui ana au me oe." I ka liooki ana iho o ke aiwaiwa i kana mau olelo ua hoouluia ka manao o Olomana e ka hoohihi-nui, no ka mea, eia ka u'i oi ae ana e, ike nei, ua papahi iho ka u'i o keia kaikamahine maluna o ka heke o Kamainalulu ame Hoehoekaipu, na u'i o ka makani ahiu, ana i kono ai i keia huakaihelo ana, i mau u 'i hoi nana e- hookuku me na wahine a kana punahele e hoao aku ai, a i kaulana mai hoi ko laua u'i imua o kona alo alii, aole nae oia i ike pono, a i kona ike ana hoi i keia aliiwahine opiopio, o kahi i maopopo ole iaia ua olelo iho la oia iaia iho, eia ka oi ae o ka u'i. Olelo mai'la o Olomana, "E ke aliiwahine o ke kai mai, ke halawai malihini nei kaua i ko alahelo, a he moa pono ia'u ke kamaaina ko hookipa ia oe ame kou mau ohr.a i ko'u wahi ko ke kamaaina, aia aku la ko'u kahua ihope, aia i kahi a kela kualapa e ku mai la ka pahuhopu o ka'u huakai, ilaila -u e hookipa ai ia oe ame kou poe." Olelo aku la ka u'i lioepa.nui wale; "Lokomaikai wale oe e kuu kamaaina liaku lani, aole au e hoole i ko leo, ke ae mai nae hoi oe i kō'u wahi leo, e hoalu ko huakaihele, aia hoi a kakahiaka ka la okoa, alaila kaua hele pu aku. "Ua hele mai nei no au me ka lako, e hiki ai ia kaua ame ko kaua mau aialo ke lawa i na mea apau, no keia koena la ame keia po, a na ka malamalama o ke ao i kakahiaka e hoike mai i ka laau maka me ka laau maloo, ia wa kaua e makaukau ai no lea liele i ko huakai e ke'lii. Pehea ia leo kaua l.i e ke alii?" "Heaha, auanei hoi, ,, wahi a Olomana, "ina paha o kou mea ia e hiki ai ke hele i ka'u kono, ua hiki no. Eia nae paha o kuu aikane i ke kali loa mai!" Hopu mai ln na lima lauahi o aa hookapuhi nei i ke alii, me ka olelo ana mui: "Auhea oe, hoi ae kaua iloko, hale wale e ke hoa, i haule iho hooluolu ka niaopa o ke alahele, a na kou poe kanaka e hookipa mai i na aialo 6u e ke alii, i pumehana no ko kaua alo ia lakou, a i ku uo ka'u le'ale'a i ka nui o ka poe na lakou e hoonanea mai, a o i;t keia huakai a'u e hele nei." Kuie-e ae Ia ua mau alii nei, mo ka huli ana aku o Haumea a olelo i kekahi kaikamahine. "A komo au mo ke alii iloko o hale, ia wa oe e haawi aku ai i ke kauoha i na kanaka o kaua, e hoomakaukau i na meaai na kakou apau, a o kekahi poe o kaua e kukulu mai i mau liale pi'o ohai, no na hoahele o ke alii e lawa ai, no neia kuliu po." papa 'i ae la oia i kona lima, ua like ae la ke poo <1 na mea apau huli ae la ua aiwaiwa nei a komo aku la iloko me kana malihini, i pau poo pau lii'u i ka upena kahekahe a ka hookalakupua, ua hookoia hoi na mea apau ana i hoolaia ai. O ke ?tlii Olomana 1 keia wa, aole ona noonoo ae he huakai kana no kahi o' kana aikane e kali mai la, iaia i komo aku ai i ke alo alii o keia kaikamahine: Hihiu ka maile laka mai ka papala, Ke ka auhau lalo 'o Makuaiki, Me he welo na ka la komo ahiahi la, Ka maalo mai a ke aka i na pali. Ka ua mea he nui o na mea kupanaha 3 kona kiionohi i ike ole ai mamua i kona alo alii; a elike me ka mea maa i na alo alii, pela ua mea i panaiia mai no Olomana, elike me kona leulana mai ka po mai. He ma'u na kukai olelo ana, na hoinainau raea ipo ana ka nahele, ke hoomakaukau mai nei ka papaaina na ke alii ame na aialo, i ka mao ana ne, 0 ia ku-aua, ua hoi ae la ke alii ilun ao ka nu'a me ke aliiwahine, o ka wa ia 0 ke aliiwahine i olelo aku ai i ke alii: "Pau ae la ia hana nui i ke alu ia, a 0 kuu puni 0 ka lo'ale'a, 0 ia wale no ka mea nana e hoonanea ia kaua me ko kaua mau kanaka." Ku ae la ua eu nei iluna me ka lalau ana aku i ka punaohe i ka lima 0 kekahi kaikamahine, a hoopili ae la i kona ihu, a kani kapalili aku la me ka -le'ale'a uui i ka poe apau e hoolohe nei i keia mea hou ia lakou. O ka ohe hano keia i ikeia mahope mai, i kaulana ai 0 Kanikawi a Kauakahialii me Kaililauokekoa iloko 0 ka moolelo o Laieikawai. Oiai keia meakani ajio hou i ka maka. 0 Olomana ame kona poe a e heluhelu mai ana hoi i na huaolelo 0 ke mele: Honi-e, Honi la, Honi puna i ke onaona lau hinano He hinano hoomau na ka ipo, Ka ipo ka i h6ni ka i apo, Puili pu no me Kookoolau, Lalau na lima o Makuu, Kaomi wai o ka Miloholu, Ikea kana puni, Waihowale ka noa, Hoi a ke kipoho lauulu, Po-no puna 1 ke ala, O ka hala me ka hiaano, Onaona wa-le e!

' 0 ua keikikano ame n& kaikamahine ukali o ua eueu nei, lakou i lohe ai i ka olelo o ke melo, ua kulike ae la lakou iluna, me ka hoike ana ae i ka oni a ke kino me ka hoinainau ana a ka ipo i ka ipo, elike no hoi me ko keia mau la, a oi loa aku paha ka lakou la, no lakou mai ke kumu, a he welau keia. Oiai na mea apau o kela anaina nui, e lupea ana e na hana hookunahihi noonoo, a e ike kumaka ana hoi ia. Akahi hoi au a ike, Na lio kakele i ke kula, Elua kahu nana i ae, Holo aku i ka pahu heihei, Eo i ka ahina puakea, Ua hu Anemanu i ke kula, Aohe kahu e laka ai, Ua lilo i ka manu aakai, Aia i ka lae o ke Kala, JE kala kahiko i auvrale, I niau iho nei maanei, Me kahi kihei huluhulu, Me kahi kookoo i ka lima, E o e ka mea heluhelu. Ua kokolo palanehe mai la o ke« anoahiahi, a iho la ia pupuhi kukui o Papalaua, he po no ka po, he po no ke ao. Mamua nae o ka hiki ana mai i Honolulu nei e haha papai ai, ua hoaka ae la ieekahi mea a malamalama mawaho o ka lalau a pela no lioi iloko o ka hale. Mamuli o keia mea a hulili e hoahuwale ana i na wahi apau o ka pali Koolau, ua lilo ia i malamalama e hoahuwale ai i ke kahua, a mamuli paha o keia kukui kupanaha i kapaia e ko kakou mau kul 'na, he Makaihuwaa, pela paha i kapaia ai ka inoa o keia wahi hoolae o Kaihuwaa, aole nae ia ne mea maopopo. He mea iki ka po i ke ala ia, a ua pau mai ka palena iliwai o ka paona kaulike, a i ka aneane ana aku i na hora liilii o huli e ka i'a lai na manu, halaknu na makau a ka Hko ua hiki no; ua kau iho la ka hiamoe nui iluna, o na mea apau o ka huakai, a lie alii Olomana, ike ole ae la lakou pehea la e hanaia nei! I na mea apau o ka huakai a ke alii e hoonanea nei ma ke kuono o Sanana, ua hoomakaukau iho ?a o Haumea ia lakou apau, no ka pono o na malihini ke ala ae, me kona poe, elike me kana olelo i ke aikane, aia ahiki oia i kai o Oneawa. Ia Ahiki i hoi mai ai i ka halo, ha'oha'o iho la oia i ka ike ole i ke aikane. a Kahauolopua, ninau aku la oia: >> "Auhea hoi ko kaua kokookolu o ka noho ana?" <f *Aid aku nei paha i kahi o na makua o kakou," wahi a Kahauolo* pua. O ka hele ia a noe poeleele, kahea aku la oia ia Pakui: "Ea e iho oe i kai i o Kamuku ma la, a ike aku oo i ke alii aikane a maua, olelo aku oe e hoi mai, ua poeleele."

"Ao," vrahi a Pakui, 0 kona ka* ha mai la no ia helo. īaia i hiki mai ai i ka hale, ua hoopuiwaia ka manao 0 na makua i ka ninau ana aku 0 ka lunaaina 0 ke Konohiki ia Lupea. Pane mai la na makua: "Aole 1 hoea *hai nei ua kaikamahine nei a maua i ka liale nei anoai paha, ua hoi ae la, no ka mea aole i hoea mai nei ianei." Hoi aku la 0 Pakui, a hai i ka lono, aole i hele aku ke hine i kahi 0 na makua 0 ke aikane, huli iho la oia ia Kahauolopua me ka olelo ana iho, "e hele kaua e imi i ke aikane a kaua." "Pehea e loaa ai ia kaua ua poeleeie, aia i ka mole ka Jsla kamahele, ia oe no a mai pau na niho ia oe, a ke koi hou mai nei no oe 0 kakou ia po a maua i hoihoi ai e hele! "N"oho iho no kana a na ko wahine no ia e hoi mai." Pau ae la ko Ahiki manao no ka hele e imi, a noho iho la kona alo kanaka, kakali i ka hiki mai 0 ka huakai a ke alii Olomana, i kali nae a keokeo, aohe hiki mai 0 Olomana, kakali hou a eleele, o ia aua like no, ka hoi nele i ke kula oJKanoenoe, nolaila manao iho la 6 Ahiki, ua loaa paha ke aikane i kekalii kuia. Kahea aku la oia i kona luna aina: "E Pakui e, 0 holo wale oe e ukali i ke ala, a ilee oe i ka huakai a Kalani, hoi mai oe a hai mai ia'u! " (Aole i pau)