Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 18, 3 May 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

Olek mai la o Kahauolopna; i'\ab-:ā e ke alii, «moai pah a he 1-oi ko ke alii kaulua ana, hoi te mea e lele ai ka oili, p&ha ho kuia nui eia ke kukini t olaa imUa o kou alo, mat houoe i ka ia Ja huakai anoai o ka ia la moe pomaikai no ia o ka pīpio ka laau kakauliu i ka haehae upena o Makapuu." 0 ke komu o keia olelo o Kahauolopua i ke P ela > n0 kona īīeaaka ana i na hana, a kana aikaae i ku i ke aiwaiwa, me ke kupwaha P u * "Anbea oe e ka wahine a ke alii, te kaohao ko'u i ka lohi o ke alii i le alahele, oiai o ka olelo a ke a maua, ana i hoouna mai e hlki mai ma oia me ke alo ,!ii o maua i kela la aku nei, alua po i ke ala aole i puka mai kuu £fone, owai hoi ia mea lele ole o ka oili." **Ua Ifce oe e ke alii> aia h® nui M hoa aina o olua mamu a o ke ahhele, akahi no ke alii a hele nai no kou la hiuwai o ka noho aa, nolaila ike na konohiki ai aia» 0 olaa hoomakaukau, ia hiki ana mai o ka huakai, paa i ka m'aia, aole paha he hana maikai aa olna e na'lii ke pale a hoole jn*nawaino i ka leo o ke kanaka, j| oiai ea ike no hoi oe ia oe ame Jan hāna i kou mau hoa aiaa, pela oe i fik> «"'i- mea kou poe hoa-aina, na'makaaūaana iioi o ko aikane," wahi a Kahauolopua e peepee paeo nei i ke kane a laua. "Nolaila mai hooluhi oe i ke ka««V*, e kakali malie no kaua i lee alii ahiki mai." "Eia hoi ia mea ha'oha'o a'u, o ke aikane a kaua," wahi a Ahiki Hka wahine, "alua po o kuu aikane i ke ala, akahi hoi po o ke «kane a kaua i nalowale ai, kupaaaha no hoi ko kaua kokookolu, o k* mea hoi ua pumehana iho ke aloha o ka noho ana, eia, ka he manao no paha iloko ona e noho nei kakou." "He mea oiaio hoi ia e ke kane an e kaniuhu nei i ke aikane a kana, "anoai paha, ua hele no hoi toi mai, loaa paha i ka mea opu aloha, paa i ka auaia, oiai ua ike no oe ia wahine au, he palupalu ma na mea apau, aole paha e nele k* pulama mai o kamaaina i ka malihini, nana i hoohihia i kp. pikowai o Wailua, e nawe malie ana ka wai i ka pua hau o Maluaka. "Eia iki walo iho no ka hoi kahi t>nni o t) ke keha nae-'a' ka manao aloko o ke" kanaka, nani Hilo onaona i ka ua Kanilehua," a Kahauolopua e nalu olelo «i i ke kane. Ke olelo nei oia ia Ahiki nona iho, oiai aole oia i manao o loaa aaa iaia keia kulana, a e lilo ana ke Konohiki i kokoolua nona, oiai ':a ike iho no oia i kona. kulana kii. hr huewai nukupuu no ke kula pilipiliula, eia ka, i ke kapena boy 0 ke Kahuli'nuli (Haumea) e huikau ai na pe'aheke; a lilo hoi kona heleheleaa i kamaaina i na mea i mea ha'oha'oia mamuli o Ea hana oikelakela a keia kaikaaiLiee malihini ana i hookipa ai, me keh manlo he opio u'i keia elike kona kulana eia ka o ke aikane kei a nana e hookau aku iaia 1 ia poohiwi o Hihimanu, a pili me ke alii Konohiki punahele a Oloniana. 0 ke aikane hoi ana i ike ai i ka n'ii oikelakela o ka mana, nai hoenaluea i ka manao o ke aiū konohiki, a hahao pono iloko ka nkana a ke aloha. 0 ke knko o ka li'a o ka manao a haalele, Eanle wale Hookeleipuna e, 0 ka onohi kahi o ka lai, r.i pooa e ke ke-hau e, 0 kuu puni o ke alo-ha e la —• o keia mau nalu 01010 a i ke kane anā, e hoao ai, na pau iho Ia kona manao -ooana ia Ahiki e ukali i ka liuaa ko alii a loaa aku, huli mai ~ eia a olelo i ka wahine: "Heaha la hoi, 'i kakali kaua i tt£ i i keia la, alaila imi au i kuu aikane, a loaa aku i kahi e loaa ai. anoai hoi o halawai ia ; huakai a u ke aikane a kau a liookahi ko ni&kon hoi like. ana mai, oiai eo iloko o 'u he manao .no oiua e wahine. ''Elua nfe hoi olua, a elu a no k°i maua me ka'u aikane, ia hui aaa ae no o kakou, aohe loea i ka oopu. eia ka hoi e npoi o ana hni o ka honu o -H»upu lele oūl i ka makani." Mai hele oe e ke kane ia ma; manakoi on, eia- iho nt> ka ('"pukai o Oahu ua ku i ke alo, la*a. noho iho," wahi a KaU&uolo-

"Anoai o hoea mai ka luna me ka olelo, oi a ka kaua e nana aku i keia la. Ina he kauoha hookuu aku au ia oe e hele," wahi a Kahauolopua. "Ina hoi ha pela ua pono," -wahi a Ahiki, "e kakali io kaua i keia -la, a i hala hou keia po, apopo au hele, a-mai au'a hou oe ia'u," wahi a Ahiki. "Aole au e au'a hou ia oe, ina e hala keia po, aka e nana aku hoi kaua i keia Ia aia no he kuiiu ko ke alii e ka'ulua nei kana hu\ikai, a heaha la ia walii a Kahauolopua e hoopahulu nei.0 ka hele ia a awakea, aohe wahi me a a loheia aku o ka leo kanaka i ka hooho mai no ka ikeia aku o ka huakai alii, nolaila haalele iho la o Ahiki i ko laua halo, a hele aku la i kahi o na hoaaina e noho ana mo ka makaukau no ka hiki mai o ke alii. 1 ke kane no a kaawale aku, ia wa o Kahauolopu a i hoao ai e kahe a i ke aikane elike mo kana kauoha: "E kuku —aimokulani o Nuumea e, auhea o-ef" "E —o," wahi a k a leo o kana; 1 aikana e pa-e nei i ka welelau makani. "Heaha neia leo uwalo aii e kahea ne-i?" a mohala ana no ka helelielena puloku o kana aikape i ka puka o ka hale. Ia laua i liui ae ai, ninau mai la o Haumea i ke aikane. "Heaha ka manao nui au i ui ae nei ia'u." "I kahea aku nei au ia oe no ke kane alii a kaua, pehea la kana huakai e hele mai nei? Eia ke aikane la ke kuaki nei no keia lohi 0 ke alii i ke alo." "Eia makou ke hele mai nei no kahi a'u i hai aku ai ia oe, aia a lohe mai oe i ka piha o Oneawa 1 na kanaka, manao ae oe, ov\rau ia ame ke alii o ke nei, ia wa oe e hoouna ae ai i ke kane a kaua i kua-Ia o ka ia." "Ua lohe ae la au, o hoi i ka malihini, o ha'oha'oia " mai aua'ne#!"'» ' \ He malu ana na kaohu i kaipuka o ka liale, ua hala aleu la ua eu nei no kahi a ka huakai e makaukau nei. "Auhea oe e ke alii," wahi a Haumea, "hookuuia aku na kanaka ou e ke alii mauka o ka aina, a maluna aku kaua o na waa, a kau i kela one e hulali mai la ka unahi i ka wela 'o kā la." i "Mamuli o keia olelo : .ai ka malihini, ua lilo no ia he mea maikai i ka manao o Olomana, kauoha mai la oi a i kona poe, e hele mauka a hui aku lakou i kai o One- | awa. ' Ua pono ia ika manao ona mea j apau, a lioeu mai la ka huakai a j na hoahele o ke alii no na lae maj kawalu o ke Koolau, no Oneawa ka pahuhopu. Ika hala a na mai oka huakai a na ho a ukali o Olomana, ua makaukau mai la na kanaka o Haumea no ka haalele ana iho i ka lae o Kaihuwaa, i hakalia no a kau o Olomana iluna o kona mau waa kaulua, ia wa i haalele iho ai o Haumea i k a ipuka o ka, 'halaū, a hele aku la a kau iluna o kona mau waa, o ka wa no ia i uhi iho ai ka noe uaawa, me ka pi'o ana o ke anuenue, e uhi paa ana i ka ilikai, a nee aku la na mea apau iloko o ka ohu halii o ka uakoko me ka alewalewa. Me he mea la i ka Olomana ike iho, eia lakou ke holo nei īluna o ka ili o ke kai, elike me ka nee ana a ka makani heleuluulu, no ka mea aole i u iho, kau ana ka ihn o na waa i ka ae kahakai. Ia w a i ku ae ai ke aliiwahine me ke apo ana mai o kona poe, a hapai aku la nouka o ka aina, a pela pu no hoi me ke alii 010i hoohiwahiwaia ai, ma o kona hapaiia ana e na aialo o Kukuaimoku. I ke ku an a iho o ko laua mau kapuai i ka honua aina, uā mao ae la ke po'i ana a ka noe, waiho wale mai la na wahi apau o ain a Koolau, ,ike aku o Olomana i j na kanaka o ke aliiwahine, e liu-1 liu mai aiia i na* mea apau e pono , ai ka huakai hoomah a a ko lakou aliiwahine u'i loa, a Olomana e kuhihēwa nei iloko ona, he u'i keia i like me kona ano kanaka, eia ka auanei; He aloaloikuaua au no Hanalei, He liueu ae eueu no Kamauowai, i He laau lala ole ia no Luaiki, ! Ua lulo a eka ua a oki ka nahele ! He koa pa-ki wailua no Kahiki- j kolo, J He hoopaki-pakiwai ua no Puueo, He o-kaa oniu owala laau no Pu«kapele. i I kona ike ana aku, ua makaukau ua mea apau, i wale iho la no 0 Olomana iloko ona, ' 'ianei mna j iho nei ka paha kekahi poe o keia | hnakai kahi i hoomakaukau ai no ka nee mai o ko lakou aliiwahine, | 1 ku mua ai keia hale uui a ka launa ole, ame keia kauhale liihi, ka o ka liana no hoi a ka iiiea nui o ke kanakā la, liilii na niea apau, he pupukahi wale ia 'no i ka lima." Haele aku la lnu a nei ine ke kui- j ee ana me ke aiwaiwa, ame kona ! mau ukali e hoopuni ana, ahiki i ka puka o ka ha]e, ua papaleia ae J waiho wale mai la na mea apau j oloko o k a hale i hanaia me ka noe-j au o na kupuna.

Ia laua i komo aku ai iloko me ko laua mau ukali, ua lohe aku la o Olomana i ka owe o ka ohe puili, ame. ke kapalili o ka puniu i ka lima o kekahi mau mea a hoe* ne ae la ka leo le'a o ka poe hula, ana i ike ole aku ai i ko lakou mau helehelena, e hea ana hoi i ka inoa o ko lakou ]ani alii hooj)a. 0 Lupea ka lau, haimalule _kc koa Ia laau pi'owai o Pilaa, Laa kapu e lilo ilaila, 1 kana puni no o kau malama, Malania ka malama, Kau me Kaleo, Ho eelo i ka huihui a Makalii, Ko-ia e ka moku, Okia e ke kai, Kai ku'i i ke aio o ka pali, I ka nuu pali o Nuumea, K a wahine ku'iku'i hanau, I lia huluhuluii, I ka huluhulu a—, I ka eweewe o Kinikuapuu, Koupu 110 i kona kapa, O ka punohu o ka uakoko, 0 ka lihilihi o Laumiha, Omiha ka Lmi miha ka honua, Oneone i honua, 1 ke ka kuai e inalu ka la—ni. Ua lilo keia mau hilani ame na leo o keia poe ana e ike ole nei, i mea no Olomana e pahaohao Si, aole nae oia i puai leo aka ke manao nei oia o ke alo alii o keia kaikamahine he aloalii ia i piha me na mea hoohiluhilu a kona mau makua i pulama ai, elike me ka nui 0 kona u'i. I ka mao ana ae o keia mau mea, oiai ke alii e uanea nei me kona kamaaina i >na hookaau olelo, e hi"ki aku ai i ka lae o Kawaihoa, aia ka manao iloko o ke alii o na pali Koolau, e lilo ana paha ia nei 1 hoa noho no Ihiihi (Olomana), ke nana aku nei oia i ke kiina o ka olelo a keia kaikamahino, aia wale no ka ono o kana mau mapuna leo apau iluna ona; Mlkikai a penu i ka lima, ; Nahunahu pu i ke alo o ka piko, Pa iho i ke alo ia moana, A he i'a nuuhala na ke ki-na'u. Ia laua. naei e kupopou ana i ke kaulu pali o Hainainau mea ipo ana ka nahele, ike aku la o Olomana i ka hoholaia «ina mai o ka papaaina, he manawa ole ua piha oluna o ke pakaukau i na mea apau. "Auwe! aole au i ike i ka puaa aole hoi i lohe i ka leo alala, eia ka ua mo'a ka, o ka hanana paha ia o ka a-ipuupuu, auwe no ka hoi ka mea nani e!" wahi a Olomana iioko ona. Hoeu mai la kona kamaaina, aia laua nei me ko laua mau hoaai ke nuu la i na puahala ai a ke kinau, nui ka hanu i na lehua o Luluupali, A Wainiha i Kaumaka, Kuhia ke ala ma Puuhinahina, Ua kaikoo lalo o Kealaliula, I ka hao a ka lawakua o na pali, Waihowale luna o Puakei, I honi i ke ala lauae o Makana, He makana ka oopu peke no Hanakapiei, Ka ua mea o ka nui o ka ono, i ka hoopehuia e ka manao aloko, aohe wahi mea a hoomanao ae o Olomana no kana aikane e kakali mai la. , Helo no hoi a no-a ka imu piihi a kamalii o kini Kailua. he mano, Kaneohe, hiki no hoi ka huakai a na hoahele o Olomana i kahi a na lii e luana nei. Aole' no he %vahi mea a loheia o ka ikeia aku o ka huakai a ke alii, mamua o ka noe ana mai o ka poeleele, hoea mai la keia mau keiki imua o kalii Ahiki e noho nei. "E hele ana oukou iliea," wahi Ahiki. "E hele ana makou i kai o Oneawa, e nana i ka lealea a ke kaikamaliine malihini o ka la hiki, lolie mai nei makou aia me lia kaikamahine la ke alii o kakou, o Olōmana." 0 keia mau keiki, ho mau elele kii keia i kekahi o ko Ahiki alo, i mea e ike ai o Kaliauolopua, ua hiki mai kana aikane i kahi. ana i olelo mai ai iaia. Mamuli no o kela mana ume o ke aiwaiwa, ua hihia aku la ka uoonoo o -kekahi poe kamalii, hookahi ke ka'i auna ana o ke ano ahiahi, aia ka heke iluna i kai o Oneawa. Ua ike oe e ka mea hēluhelu i na hana o ia mea he le'ale'a aia no ka palena i ka pili o ke ao." I keia poe keiki e hele nei ua pukp. mai la o Ahiki iwalio, a ike mai la i keia puulu kamalii. Hele aku la oia aliiki imua o kona mau aialo, ninau aku la: "E hele ana ihea kela kamalii!" "E hele ana i kai o Oneawa," wahi a Nihiole, "olelo mai nei he mnu keiki malihini, aia ka i kai olaila lie wahine alii, ame OLomana pu." I kona lohe ana i keia, hoi aku la oia a mua o ka wahine, olelo aku la, "lohe mai la au i na aialo o kaua, aia ko kane me ke aliiwahine malihini i kai o Oneawa, nolaila e ih'o wale hoi au e nana, he oiaio paha, aole pahaf" "Mai hele oe ua v po, he loa keia ka poe nana e hoohalua nei ia oe nalakou nei mau hana hoopunipuni, ia heln aua aku ou, o kou loaa mai no ia> he pomaikai ka pakolo, nolaila noho kaua a kakahiaka, liooike oe i ko aikane ame ka malihini ana, kono aku ia laua me ko laua mau aialo apau," wahi a Kahauolopua. i. (Aole i pau.) -