Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 19, 10 May 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

 

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;                                                          Rudolph M. Duncun, Lala;

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

 

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila o loaa ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala na no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

 

KE KANAWAI LA SABATI.

 

He oiaio no ua kukulu iho ke Akua i keia mau olelo, “E hoano oe i ke Sabati o kou Akoa no ka mea i na la eono Oia i hana ai i ka honua ame kona mau mea i piha ai, a i ke Sabati Oia i hoomaha ai.” No kekahi mau makahiki ae nei o Hawaii nei i ike ai i keia mea i paholaia mai mamuli o ka hiki ana mai o ka olelo a ke Akua. He mau la hoomaha no ko kakou mamua aku o ka hiki ana mai o keia mau olelo e kau ae la maluna. Ua malama no ko kakou mau kupuna i kekahi mau la o ka mahina ma ke ano he mau la hoomaha, no ka haipule ana. A nolaila, i ka hiki ana mai o keia mau olelo hou i laweia mai hoi e na makua mikanele, ua apo aoluolu ia aku keia mau olelo, a no kekahi mau makahiki, ua malama maikai ia, elike no hoi me ka malamaia ana o na la hoomaha o na kanaka Hawaii.

Aka, elike me ka nui ana ae o ka naauao iwaena o kakou, ame ka honua holookoa no, ua hoomaka na kanaka e ike iho, ke uhakiia mai nei keia kanawai o ke Akua, a ke laweia aku nei kona ihiihi i kela ame keia hanauna e ulu ae nei. I na la mua, aole hui mahiko e hoohana ana i kona mau kanaka. Aole no hoi he aeia o na pipi e laweia mai ma ke Sabati, a ke hoomanao nei ko oukou meakakau i ka hopuia ana o kekahi poe ma Kawaihae, Hawaii, oiai lakou e hoouna mai ana i na bibi no Honolulu nei. He mea kamaaina mau no hoi ka ike ana aku i na makai e hopuhopu mai ana i na kanaka e auamo ana i na ukana ma ka la Sabati.

Aka, elike me ka pii ana ae o ka naauao iloko nei o Hawaii, pela no na kanaka i hoomaka ae ai e oni, a e huki ma o a ma o aku, a pela no i pau ai keia mau kapu i ka mawehewehe liilii ia a i keia mau la, ua hiki kekahi mau hana i kapu i na la i hala aku e hana lanakilaia. I kela mau la aku nei no, oiai e noonooia ana ka bila hoonoa hou ana ae i kekahi mau kapu o ka la Sabati, ua hele aku ko oukou meakakau i ka pule no Kalihi, a ike iho i na kanaka e hapai ko ana mauka ae nei no o Palama. I ke kakahiaka Sabati keia. Aka, ina i hanaia kela mau hana i na makahiki i hala aku, ina ua paa i ka hopuia, aka, i keia mau la o ka nui o ka naauao, ua hiki e hanaia ia mau hana.

O ka ninau nui i keia la iwaena o kekahi poe haipule, he mau hana anei keia e pono e aeia ma ka la Sabati a aole paha! I ulu mai keia ninau, mamuli o ka nui loa ana o na hana lealea ma ka la Sabati. Ua loaa no hoi he la paani no na kanaka o ka la Sabati, aka, aia no he poe kanaka ma na kulanakauhale nui o Amerika, ame na aina nui o ke ao nei, i hiki ole e hele e ike i na hana e hoopau ae ai i kekahi mau maluhiluhi o ka hana ana i na la eono, a ua manaoia o keia mau hana o ka paani kinipopo ame na hana kiionioni, ame na wahi elike me Aloha Paka, no ka pomaikai o keia poe i hoohanaia no na la eono, ahiki ole e loaa ia lakou kahi e hele aku ai no ka hoomaha ana.

Ua ulu wale mai no keia mamuli o ka nui o ka naauao. Ke oleloia mai nei, aole o ka noho wale iho ka hoomaha e hiki ai e loaa ka maha i ke kanaka. Ke olelo mai nei ka naauao, o ka hoomaha ana o ka manao o ke kanaka ka mea oi ae.

A ke kuhikuhi mai nei u a naauao nei, o ka hele ana ma na wahi e hiki ai ia oe e hoopoina i na hana au i lawelawe ai i na la eono ka mea e hiki ai e maha ke kanaka. Nolaila, e ike mai kakou. Ina he kamana kau hana no eono la o ka pule, a mamuli o kou luhi i kau hana iloko o keia mau la, ua hoi oe e hiamoe i ka pau ana o kou aina ahiahi, a no eono la au i hana ai pela iloko o ka pule, ke olelo mai nei ka naauao, o kou hele ma kekahi wahid i keia la Sabati, ma kahi e hiki ai e ike aku aole i kekahi mau mea e hanaia mai ana, ka mea e maha ai ka kou nonoo, a mamuli o keia maha ana, e hiki ana ia oe e hoi i kau hana i ka Poakahi me ka ikaika maikai o ke kino ame kou manao.

Ua hoaoia keia ma na kulanakauhale nunui o kakou a ua ikeia ka nu o ka naauao. Ke oleloia mai nei, aole o ka noho wale iho ka hoomaha e hiki ai e loaa  ka maha i ke kanaka. Ke olelo mai nei ka naauao, o ka hoomaha ana o ka manao o ke kanaka ka mea oi ae.

A ke kuhikuhi mai nei ua naauao nei, o ka hele ana ma na wahi e hiki ai ia oe e hoopoina i na hana au i lawelawe ai i na la eono ka mea e hiki ai e maha ke kanak. Nolaila, e ike mai kakou. Ina he kamana kau hana no eono la o ka pule, a mamuli o kou luhi i kau hana iloko o keia mau la, ua hoi oe e hiamoe i ka pau ana o kou aina ahiahi, a no eono la au i hana ai pela iloko o ka pule, ke olelo mai nei ka naauao, o kou hele ma kekahi wahi i keia la Sabati, ma kahi e hiki ai e ike aku aole i kekahi mau mea e hanaia mai ana, ka mea e maha ai ka kou nonoo, a mamuli o keia maha ana, e hiki ana ia oe e hoi i kau hana i ka Poakahi me ka ikaika maikai o ke kino ame kou manao.

Ua hoaoia keia ma na kulanakauhale nunui o kakou a ua ikeia ka oiaio. O ia hoi ua nui ka maikai o ke ola kino o na kanaka hana i ko lakou lawe ana i kekahi la i la hoomaha no ka noonoo.

Ke ku mai nei hoi kekahi poe hoomana o kakou, a ke kakoo nui nei i keia mau hoolala ame keia mau hana e hoohanaia mai nei e kekahi hapa o na kanaka o ke ao nei. A mamuli paha o keia ae ana mai a keia hapa o ka poe i manaoia o lakou ka i hoomaopopo i ka manao o kela mau olelo i paholaia mai e Mose, pela iho la ka hapanui o na kanaka e manao nei ua maikai io no ka hiki ana e ikeia na hana like ole ma ka honua nei i kela la, i hoomaha ai ke Akua, mahope iho o kona hana ana i ka honua ame kona mau mea i piha ai.

Ma na aupuni naaupo i na olelo a ke Akua, a i ike ole hoi i kela mau olelo maluna ae nei, ua hiki paha e hookau ole ia aku ke ahewa ana maluna o lakou. Ina he hana hewa keia o ka hana ana i ka la Sabati. E hoomanao mai nae kakou. Ina he hana hewa keia o ka hana ana i ka la Sabati. E hoomanao mai nae kakou, mai ka la mai i ikeia ai keia mau olelo, ua malamaia keia la, me ka ihiihi loa, a ua make na kanaka mamuli o ka uhaki ana i keia ihiihi. I ka manawa i hiki mai ai na kanaka mua loa i Amerika i ike i ke Sabati ame kona hoano ana ia la, ua make ke kanaka e uhaki ana i keia kanawai. A mamuli o ka paakiki o keia kanawai, ua hoomaka ke Sabati i ka puka ana o ka la, a pau i ke kapoo ana. Aole i aeia na kanaka e lawelawe i kekahi mau hana. Aole no i ka hoomoa ana i ka ai. A ua hoomoaia na ai i ka la mamua iho, a he ai wale no ko ka la Sabati. Pela no na hana ma Europa i na makahiki i loaa mai ai keia hoomaopopo ana i ke ano o keia la mai ka poe mai o ka Hikina, a i makemake e hahai mahope o na ao ana o na kanawai a Mose.

Ua lawe loa ia mai keia mau hoolilo ana i ke Sabati i Hawaii nei i ka manawa i hele mai ai na Mikanele mua loa i Hawaii nei. Ua malamaia ahiki no i ka manawa i wehe mai ai na kanaka e noho ana ma na aina na lakou i hoomanao keia kanawai. Wehe no o Amerika i ka hoano o keia la, wehe no o Hawaii. Aeia no na kanaka o Amerika e kuke i na meaai i ka la Sabati, aeia no na kanaka Hawaii e kuke i ka lakou meaai i ke Sabati. Aeia no ka paani kinipopo i Amerika, aeia no na kanaka o Hawaii e paani kinipopo i ka la Sabati. Ke ike mai la kakou, elike no me na hana mai ka aina mai i laweia mai ai keia kanawai, pela no o Hawaii nei e lewalewa nei.

O ka ninau, ua hewa anei keia mau hana! Aole paha kakou e ike ana i ka hewa o keia mau hana ahiki i kela la o ka hookolokoloia ana o ko ka honua nei. Ia la kakou e lohe aku ai i na ahewaia a i ole o ka hapai ole ia mai o keia ninau. A i ulu mai keia hiki ole ana e haawi i ka olelo hooholo mamuli o ka hoopauia ana o ka ike ma ko ke kanaka aoao, i ka hewa o keia mea a i ka pono o kela mea, mamuli o keia mea o ka naauao. Elike me ka ike mau ana o ke kanaka ua lanakila mau oia mai na hoopai ana no kekahi hewa ana di hana ai, pela no kela kanaka e haalele loa ai i ka manao ana he hewa kekahi o ia hana ana.

Aole kanaka e hiki ana e hoolilo iaia i lunakanawai no keia ninau, a e hiki ana iaia e manao e lilo ana kana olelo hooholo i mea hooloheia mai. Eia kekahi hapa o ko ka honua nei, he poe hele pule no, ke olelo mai nei, i ka pau ana o na hana haipule i ke awakea Sabati, ua hiki i kela ame keia kanaka e hana i na hana i manao ai he mau hana ia no kona maha ame kona oluolu. A elike me ka loihi o keia o ana pela, no ka hiki ole ana i kekahi hapa o ke ao nei, e manao ana o ka hoomaha no apau loa kela la ka mea i kauohaia mai e ke Akua. A elike me ka ike ole ana aku i ke kanaka i na hoopai e kau ai ana maluna o ke kanaka e hoomaha ana ahiki i ke awakea Sabati, a i ka minuke mahope koke iho ua hele aku i na hana e manaoia nei e papa loa ma Hawaii nei, pela no na kanaka e kanalua ai, a e hiki ole ai e ike i ka hewa o ia mau hana.

Mamuli o keia mea o ka naauao, ke hele aku nei ko ke ao nei, e poina ia mea o ke Akua. Elike me ka nui o na naauao like ole, ua hiki mai kakou i kela mau alanui e mana ana ma na wahi like ole, a ua hoopohihihiia na kanaka, i ka hiki ana mai i kahi i mana ai keia mau alanui, o ke alanui hea la kana e hele aku ai i loaa kona kuleana me ke Akua nana oia i hana mai. A o ka hopena o ka hana ana iho a kela ame keia kanaka elike me ke ao a kona lunaikehala.

A i ko kakou hiki ana aku i kela wahi, e kaukai ana kela kanaka maluna o kona lunaikehala iho, ua hiki mai kakou i ka milenio. O ka milenio, o ia no ka manawa a ko ke ao nei e ike iho ai, oia no ka haku maluna o na mea ana e hana ai. A ia la, e ike aku ai kakou, i ka haina o keia mau mea e lilo nei i mea hoopaapaaia e na kanaka e manao nei o lakou na kanaka haipule.

Mai ka manawa mai a ke Akua i olelo aku ai ia Adamu, o oe no ka haku maluna o keia mau mea apau. Mai ia manawa mai kakou i ike ai i ke ku ana ae o ke kanaka a hooalii iho maluna o ko ka honua nei. A e hoomanao mai e na kanaka heluhelu Baibala, o ke kumulaau o ka ike i ka hewa ame ka pono, ka Naauao ke kumu i hoea mai ai na pilikia ia Adamu.Ua makemake oia e ike i ka naauao oi aku. Ua makemake oia elike aku me ke Akua ka ike i ka pono ame ka hewa. A ua ike kakou i ka hopea o Adamu, mahope mai o kona ike ana i keia mea o ka pono ame ka hewa.

Mai manao kuhihewa mai kakou e na kanaka heluhelu Baibala, a he kumu laau huaai io keia, a ua hele aku o Eva a ua hahaki a ua ai, a ua hoi mai me ka haawi aku ia Adamu i keia huaai, mamuli hoi o na hoakaka a ke diabalo. Aole, aole he huaai, aka, ke ku nei ko oukou meakakau, a hoole iho, aole he huaai. Aka, he huaolelo na ke Akua mai, a o ua huaolelo la, e hoolilo i ko laua noho ana i mea na laua e ike iho ai, a e hoomaikai aku i ke Akua, no keia mau mea apau. Aka aole ke kanaka i lilo i mea hoomanao aku i kana hoomaikai i ke Akua, no keia mau mea apau. Aka aole ke kanaka i lilo i mea hoomanao aku i kana hoomaikai i ke Akua, a ua lilo i mea hoolohe ole ahiki mai no i keia la. A ma ka’u nana aku ke hele loa aku nei e lilo i ke au a Kahewahewa, wahi a kahiko.

Nolaila, e ua hoa haipule o Hawaii ahiki aku i Niihau, mai hoolilo i ka hewa a hai e hana mai ana nou. E ike oe i kou Akua, a e hoomaikai aku i kana mau mea e hana mai nei nou, a ke manao nei au, o ke kanaka e hana ana i keia, a e lawe ana i kekahi manawa o kona ola ana, a e hoonani ana i ke Akua, oia ke kanaka e hahai ana i keia mau olelo maluna ae e hoao i ka la a ke Akua i hoomaha ai. No keia mau hoololi kanawai e hanaia mai nei i kela ame keia la, mai kuihe kakou e na kanaka haipule no ia mea, no ka mea ke nana mai nei no ke Akua ia mau hana, a e ukuia mai ana no kela kanaka ame keia kanaka elike me kana i hana ai. Ina no ka pono e pono ana no kona uku, a ina no ka hewa he hewa no kona uku. A pau ae kakou i ka hala ma kela aoao, e mau ana no keia mau hoololi kanawai ana, no ka mea ke pii mau ae nei ka naauao o ke ao nei.

 

Ua hoounaia mai nei kekahi mau pupu huika i hoouluia ma na aina mauka o Palaau ame Hoolehua. He huika keia no ka aina maloo, a ua hoounaia mai ka hua e Dr. Mead, a ua kanuia, a o ke oo mua ana keia. Ma ka nana iho, ua nani a maikai keia huika, a e lilo aku ana i hana nui na na kanaka e hoi aku ai ma kela mau aina i keia mau makahiki iho. O kekahi lono i laweia mai o ko makou kakauolelo manahooko, o ke kulina Kage kekahi mea e ulu maikai mai nei. He kulina keia, aole i like me ke kulina e aiia nei i keia la, no ka mea mai Amerika mai keia kulina a kakou e ai nei, aka he kulina keia i ano like ka ulu ana me ka sogamu, a pela no ke ano o ka hua. Aka, o ke kulina keia i ikeia mamua o ka loaa ana o Amerika, a o ke kulina no hoi keia i oleloia ma ka Baibala o Aikupika.

 

KA UWAPO MA KAUNAKAKAI

 

Iloko o keia mau la o ka nee mua ana o ka maikai o na awa kumoku o kakou ma Hawaii nei, he ninau ano koikoi no ka noho ana aku o na kanaka Hawaii ma Molokai. Ua hala na la a kakou e oehaa ana maluna o na waapa i ka manawa e lele aku ai no kou awa. I keia la, aole wale no ma Honolulu nei kakou e pii aku ai iluna o ka moku mai ka uwapo aku, aka eia keia kau ana o ia ano ma Hilo, Kahului, Lahaina, Ahukini, ame Kaunakakai.

Eia ke awa o Nawiliwili ke hanaia mai nei, a he manawa wale no, a e loaa ana ia uwapo e hiki ai i ka moku ke pili aku no ka lele ana o na ohua me na ukana.

Ke nui mai nei ka palekana o na ohua e kaahele ana ma na awa like ole o kakou ma Hawaii nei. No Kaunakakai hoi, he oiaio no ua pili ka moku, aka, ke piha mai nei ke awa i ka lepo a he hana nui ka hele ana aku o ka moku a pili i ka uwapo. Ua hooholo iho nei nae ka Ahaolelo he mau dala mahuahua no ka hana hou ana i keia uwapo ame ka eli hou ana i ke awa.

Ua nui na koi e kukuluia ke awa ame ka uwapo ma Keawanui, he wahi i ku ole ia e ka moku ma keia aoao mai o Pukoo, aka, he awa maikai nae ke pau i ka eliia owaho kahi e komo mai ai ka moku. Ua maikai io no paha kela wahi no ia hana. ina he nui na kanaka ame na ukana e manaoia ana mai kela wahi mai mahope aku o kela awa. Aka, o ka pilikia nui, aole he nui o ka aina mahope o kela wahi, a eia hoi ka aina ame ka nui o na kanaka ma Kaunakakai nei. No kekahi mau makahiki kakaikahi wale no a e ike aku ana kakou he mau haneri o na kanaka e noho ana maluna o na aina e pili kokoke la ia Kaunakakai. Eia no hoi ka hui halakahiki o Libby ma ke kanu nei i kekahi mau eka nui lehulehu ma keia huli o ka aina, o ia hoi ma kela kualapa nui o Maunaloa. Ua hoolimalimaia he 5,000 eka e keia hui, a ke hoomaka mai nei na hana. A eia iho no hoi na aina o Palaau ame Hoolehua, ua maopopo e kanu nui ia aku ana keia mau aina me na mea like ole.

Nolaila, aole e huhu mai na kanaka o Molokai e manao nui ana e loaa ke awa kumoku ma Keawanui, no ka mea aole he kaulike o ke kukuluia ana o kekahi uwapo ma kela wahi me ka uuku loa o ka aina ma ia aoao, a mamuli o keia uuku ua uuku pu no hoi na kanaka nana e noho aku ana ia wahi. Aka, ina kakou e noonoo iho ana me ke akahele e hiki ana no e hooia iho o Kaunakakai io no kahi kupono no keia uwapo.

Ua kahiko no hoi keia uwapo a ua popopo kona mau pou e kau la ka uwapo. Ua hoolalaia iho nei na hana no ka hoomaka ana aku o na hana no keia uwapi. Ua komo aku he ikamu iloko o ka Bila Hoaie no $125,000.00, a ua manaoia ua lawa keia mau dala no na hana i manaoia. O ka mua, aole no ke aupuni keia uwapo, aka, no ka hui mahiko o American Co. A eia hoi na hoohana ana o keia hui malalo o na keiki a Cooke. Ua hoohanaia no nae keia uwapo no keia mau makahiki loihi me ke kaki ole ia o na ukana e laweia ana maluna ona. A ke makemake wale nei no keia mau keiki e loaa mai he mau dala uuku wale no no ko lakou kuleana, a o ka pili mai no ia o ka uwapo no ke aupuni. E kuaiia ana keia uwapo, a e eliia aku ana ke awa, a ia manawa e lilo ai kela uwapo i mea hoopomaikai mai i na kanaka e noho ana ma na aina e pili kokoke la.

Ma ka nana aku e lilo ana keia awa i wahi nui o na ukana e laweia mai ai no Honolulu nei. He mau tausani o na eka aina o kela wahi ua kupono no na oihana like ole. O ka halakahiki paha ka mea nui loa aku ana. A o ka waiu kekahi mea e koi ikaika loa ia aku ana na kanaka e lawelawe no ka mea, eia o Geo P. Cooke ke lawe mai nei i kana waiu mai Molokai mai no ka pomaikai o na kanaka o Honolulu nei, he elua manawa o ka pule. Aole he nui loa o keia waiu e laweia mai nei, he elua manawa o ka pule. Aole he nui loa o keia waiu e laweia mai nei, aka, he mea nae e hiki ai e ikeia aku ka pomaikai o keia oihana ke hoomauia kona hoouluia ana. A mamuli o ke kokoke o Molokai ia Oahu nei e hiki ana e loaa kekahi waiu emi mai kela Mokupuni mai. Eia na kanaka ke hoomaka mai nei e kanu nui i na mauu like ole. O ka loaa ana o keia mauu ke alanui e hiki ai e loaa pu ke kukuluia ana aku o keia oihana.

Aole e hiki e loaa ka waiu me kona kahe nui ana mai ka omaka waiu mai o na pipi ina aole e loaa ana ka ai maikai na kela mau pipi waiu. O ka loaa o ka ao maikai ke alanui o ka pii nui ana mai o ka waiu. A mamuli o ka hiki ana e loaa keia mea o ka mauu maikai, a maalahi o ka ulu ana, e ike aku ana kakou o ka oihana waiu kekahi mea e hooulu nui ia mai ana ma keia mua aku mai Molokai mai.

I keia la ua ku a ke hana nei ka hau ma Molokai. O ke kumu o keia, o ia noka loaa ana o kahi e hoahu ai i ka waiu me ka maikai a mamuli o ke anuanu, ua loihi ka manawa e hiki ai e paaia ka waiu me kona pilikia ole. O ka wai me kona pilikia ole. O ka waiu e hiki ana e malamaia ma kahi anuanu i hiki aku na kekele i ke 45, aole ia e paakiki ana elike me ka hau, aka, e mau ana kona maikai, no kekahi manawa loihi, i manaoia he makahiki a oi aku. Ua oleloia mai o ka waiu e malamaia ana iloko o kekahi wahi puanuanu elike me keia, ua oi aku kona maemae, no ka mea o na ma’i like ole iloko o kela waiu e pau ana i ka make, a e hoomaemaeia ana kela waiu no ka hiki ana i na opu nawaliwali ke ai me ka poino ole.

Ua loaa keia wahi, a o ka mea wale no i koe o ka loaa nui aku o ka waiu, a o ka holomua no ia o na hana i manaoia no ka pomaikai o na kanaka e komo aku ana iloko o keia oihana.

Eia ke hookomoia mai nei he mau haneri o na paona waiu maloo, a o keia ka waiu e hanaia mai nei iloko o na aikilima a kakou e hoonuu nei i keia mau la. Aole e hiki i ka poe i maopopo ole e ike iho i ka aikilima i hanaia mai ka waiu maloo mai ame ka waiu maoli. Ma ka nana iho, aole hookahi wahi hana aikilima e hana mai nei i ka lakou aikilima me ka waiu maoli. Ua pau loa keia poe i ka hana i ka aikilima me ka waiu maloo. O ka hopena, aole he ono loa o ka aikilima o keia mau la. Aka, ina e nui hou mai ana ka waiu, a e emi iki iho ana kona kumukuai, e loaa hou ana ia kakou he mau aikilima maikai. I keia la o ka pii o ka waiu, aole e hiki e hanaia ka aikilima me ka waiu maoli.

He mau hana apuhi keia e hanaia mai nei, aka, aole e hiki ke alo ae O kela pahee o ka aikilima, aole he ike hou ia. No ka nui o na mea e hookomoia nei no ka loaa ana o kela pahee, pela e hiki ole nei i kekahi poe ke hoomaopopo i keia mau hana apuhi. Aka, e hiki mai ana ka manawa e pau ai keia mau hana.

 

NA LONO MAI MOLOKAI MAI.

 

Ke ai nei na ipu haole, a ke hoounaia aku nei na oukou e na paahana malalo o ke Komisina kekahi mau ipu. E mau aku ana keia hoouna ipu ana, no kekahi mau pule, no ka mea eia ke hoomaka mai nei e pala, a o ke kanu ana no hoi ua like ole na manawa, nolaila, e mau ana keia hoouna aku no kekahi mau pule. Hauoli no na keiki i kanu mua i na huaai. Ke ohi mai nei na dala a kekahi poe mamuli o keia mikiala i na hana maikai.

I kela mau la aku nei, mamuli o ka ikaika o ka haule ua ana, ua hoihoiia mai na keiki apau iloko o na hale hana no ka hoomaemae ana i na mea hana. Ua nele makou i ka hele ana iwaho e hana ai, aka, ua nui nae na pomaikai i loaa mai mamuli o keia mau kuaua.

Ua ai makou i na uwala i kanuia he ekolu wale no mahina i hala ae nei. Aole no i oo maikai loa ka uwala, aka, ua nunui kupono no nae, a ua mikomiko maikai ke ai iho. Ma ka nana aku, i na kanaka o na Home Hawaii nei e kanu nui ana i ka uwala, e loaa ana kekahi ai helu ekahi o ka maikai loa.

Iloko wale no o ekolu mahina mai ke kanuia ana o na mea kanu, a hiki mai i keia la, ke hoomaka nei na kanaka e ola mai na hua mai o ko lakou mau lima i kanu ai. Nolaila, aole e hiki i kekahi kanaka ke olelo iho, ua hiki ole e loaa ke ola ma keia mau aina. A o ka mea oi aku, ina na kanaka e kanu wale ana no i ka lakou mau meaai, ame na holoholona a lakou, ua hiki ia lakou e ola me ka maikai, ame ka lawa i na mea apau. Ua nunui maoli no keia mau uwala, a ma ka nana iho, e loaa ana kekahi kula dala a na kanaka mai keia oihana mai.

Ua loaa mai nei ka leka e hoounaia mai ana na puaa ulaula ke’a ame eono puaa wahine, no ka hoolaha ana aku i keia mau puua iwaena o na kanaka e hoho mai la ma Molokai. E haalele ana keia mau puaa ia Kapalakiko i ka la 4 o Mei, nei, maluna o ka Mokuahi Manukai. Ke hele pu mai nei he kiai no keia mau puaa he $12,000.00 kona kumukuai i hooliloia aku ai i ka hui hanai puaa na lakou e hoouna mai nei i na puaa i hoikeia ae la maluna.

Ua noi mai nei o Lyman, e kuaiia i mau pipi waiu, o $100.00 o ke poo hookahi, no ka hoolawa ana i waiu na na kanaka maluna o na home, a me ka hoomaka ana e hoopulapula i mau pipi na na kanaka ke makemake lakou e komo aku iloko o ia oihana. A e kuaiia i pipi kane mai ka Hui Pipi mai o Molokai, i mea e hiki ai e hoolahaia aku kela koko Ayeshires, aole no hoi o ka pipi kane pii loa. A me keia pu, ua makemakeia e kukulu i hale uwi waiu, a o ka waiu e hooliloia aku i na makua mea keiki e noho mai nei. O ke koena no hoi e hanaia i kalima, a hoolilo aku, a o ka waiu mawaho ae o keia e hanaiia i na puaa ame na moa.

He mea keia i makemake nui ia o ka loaa ana o na pipi waiu maikai, no ka mea aole waiwai o ka hanai ana aku i na pipi liilii o ka waiu, no ka mea oia ai hookahi no ka lakou e ai mai ana, a o ka uwi ana, ua like no. Nolaila o ke kauaka e manao ana e hanai pipi liilii o ka waiu, he kanaka ike ole kela i ka imi dala ana.

Ke hoolala mai nei o Lyman e kanu i na ipu haole like ole ame na ipuala. O ka lepo me Molokai, mauka a makai nei no, ua maikai loa no ke kanu ana i keia mau ano ipu. He kula dala keia ina e holopono ana keia mau hoolala ana. Aka, o ka pilikia wale no, o ka nalo ai ipu. Ina e loaa ole ana keia nalo ma Molokai alaila, e loaa ana kekahi manaolana, aka, ina e komo aku ana, a ua ikeia no keia nalo ma Molokai mamua aku nei, e lilo ana ke kanu ipu ana i mea hooluhi no ka mea, aia wale no a uhiia ka hua opiopio i kekahi mea, alaila puka. Aka, iloko no nae o ia luhi, eia no na Kepani ke hooulu mai nei i ka ipu, a o lakou no keia e ohi mai nei i ke dala a ka poe ono i keia huaai.

Ke nana aku nei makou me na maka e kau ana no na mea e hiki ana i na kanaka Hawaii ke hoohana aku i mea e loaa ai ia kakou o na pomaikai e ohiia.

Eia ko makou pilikia o ke kaa huki okumukumu laau. O ka laweia ana no e ka hale hana kaa, aole i hoihoi hou ia mai no ekolu mahine keia. Aole hiki e hukiia na ikumukumu laau e na kaa liilii o makou, nolaila, ke kakali nei na kanaka o ka hemo ae o na kumulaau a hoomaka aku e kanu ka lakou mau meakanu. O ka’u e noi aku nei e kuai koke mai ke Komisina i kaa nui o 60 lio ka ikaika no ka mea ina penei makou e kakali ai, aole loa he manawa e paa ui keia kaa. Ina no e loaa ana ke kaa nui i keia manawa, ua hiki ia u ke ike aku e loaa ana no ka hana a keia kaa o keia mua aku, i ka manawa o hoomaka ai na hana o ka eli ana i ka auwaha o ka wai e kiia aku ana no na kanaka ma Palaau. I keia la ua hiki e ikeia aku, aole e hiki ana i na kaa o keia  ano ke huki i na ukana ke hiki mai i ka manawa o kela hana. A o kekahi no hoi, i ka manawa e hoihoi aku ai na hana no ke kanu halakahiki, aole e pono ana ia hana ina he mau mahina ka loihi o ka palau ana o na aina. Me ka hikiwawe o ka palau ana, ame ke kanu ana ka hiki o ia hana o ke kanu halakahiki. Nolaila, e ike mai ke Komisina, o ka loaa o kekahi kaa ikaika ka pau o keia mau pilikia e ulu mau mai nei i ko makou hoohana ana aku me keia mau kanaka e makemake mai nei e hoomaemaeia ko lakou mau aina. Eia kekahi poe ua hiki mai nei, a ua loihi maoli ko lakou kakali ana o ka maemae o kolakou mau aina, no ka mea aole he wahi hana i hanaia no lakou. Ke ku mai nei na kumukiawe me ka hiki ole e huki ia lakou. He pilikia nui keia, a aole no nae e poho ana ke Komisina ke loaa ia kakou kekahi kaa nui ikaika elike me ka’ e koi aku nei.

Ke ai mau nei makou i na ipu o keia kanu ana iho nei. Eia aku no ua ipu a hua hou mai, o na kanu hope ana iho nei a makou. I keia la ua paa maoli ka aina i na lau uliuli like ole. Ua hui aku ka ipu me ka uwala. A he nani maoli ke nana aku. Ua lawa no hoi makou me na meaai na na pipi waiu ke loaa mai. Eia ka mauu alafafa ke hoomaka mai nei e ulu nui. Ua kaa aku makou ma kela aoao o na pilikia, a ke nana aku nei o na mahina e ooki ai keia mauu, a o ka loaa mai o na pipi waiu ka mea i makemakeia i keia la. Aole no paha o ka pipi pii loa o ke kumukuai, aka, o ka pipi no e hiki ana e loaa i mau kumulau no ka hooulu ana no keia mua aku.

Ma ka nana ana iho i na loaa o keia mea o ka waiu no keia mau makahiki e nee nei, ua hiki loa e ikeia, he oihana keia e loaa nui ana na pomaikai o keia mau makahiki e nee nei, ua hiki loa e ikeia, he oihana keia e loaa nui ana na pomaikai o keia mua aku. A me keia manawa e noonoo mua ke Komisina no ka hoolawa ana ame ke koi ana aku i na kanaka Hawaii e komo iloko o keia oihana, no ka mea he maalahi loa ka hana, a o ka mea nui wale no o ka maemae o ka uwi ana ame ka malama ana i na pipi waiu.

I keia la no hoi ke ikeia mai nei ka pilikia o na keiki liilii e ai nei i keia mea o ka waiu pipi, mamuli o ka maikai ole e ka waiu, ame kona malamaia ana a e ikaika mai ana na kanawai o keia mua aku no ka mea, o kekahi kumu nui o ke emi a me ka make o na keiki liilii mamuli mai no o ka waiu, o ia hoi, ua maemae ole na kini ame na oniole kahi i hokomoia aku ai ka waiu mahope o kona hemo ana mai ka pipi wahine mai.

Ma ka maalahi nae o keia oihana, he maalahi. Ina e nui ana kau mau mauu e hooulu ai. Ua ikeia keia hiki loa ame ka maalahi o ka hooulu ana i na ano mauu apau ma Molokai. I keia la ke hoao nei ke kanu ana o na mauu i loaa ole ma Hawaii nei mamua aku nei. A ua ikeia me ka nui o ka wai e hoopulu ai i na loi kahi o kanuia ai keia mau mauu e hiki ana e loaa ka ai me ka emi loa o ke kumukuai. O keia iho la no ka mea e pii ai o kawaiu, ame ka luhi o keia oihana, aka, ina e loaa ana ka mauu me ka liilii loa o ka hana, e lilo ana keia oihana i mea hoonui mai i ka pomaikai no ka poe e lawelawe ana.

Aole paha he wahi i oi aku o ka maikai no ke kukulu ana i keia oihana, elike me Molokai. Ua hiki e loaa na pipi me ke kumukuai kupono i keia mau la ma na mokuaina like ole o Amerika. A ina pela, a he hiki wale no e loaa na ai maikai no keia mea o na pipi waiu ma Hawaii nei, a aole manawa o ka pii o ka waiu elike me keia manawa, e hiki ana no e loaa ka pomaikai i na kanaka Hawaii e makemake ana e komo iloko o keia oihana. He maikai, a he hiki wawe o ka ohi ana i na pomaikai.

 

NA ANOAI.

 

Ua hoouna mai nei o Mr. Maioho, kekahi o na keiki Hawaii e noho mai la i Kalamaula he 1200 paona ipu haole i keia pule iho la, a ua pau no i ke kuaiia i ka lele ana mai ka moku mai. Ua loaa mai i na lala o keia keena kekahi mau ipu, a ua ike maka i ka ono ame ka aeae o ka io.

 

Aole paha ko oukou meakakau e hewa ke olelo ae, ma keia mua aku, e nui mai ana ka ipu o Molokai e hoounaia mai ai i Honolulu nei. Aole he ikeia o ka nalo ai ipu malaila i keia mau la aka, e hoea mai ana paha ke nui aku ke kanu ana. Aka, i keia makahiki mua ua holomua keia kanu ana, a e ohi aku ana no na keiki i mikiala, a i hooikaika no i na la kinohi, i na pomaikai oi aku.

 

O keia mau mea a elua, o ka huika ame ke kulina kafe, he mau mea keia i hoaio, a ua ikeia iho la ko laua ulu maikai ame ka nui o ka hua. E nui aku ana ke kanuia ana o keia mau hua ma keia mua aku, no ka mea he ai maikai na na moa a he awili ia me na ai e ae. Eia ke laweia mai nei he mau haneri tona o keia mau meaai mai Amerika mai, a ke loaa ka ulu ana ame ka puka pono ana o keia mau meaai ma Molokai, o ka hoailona ia ua hiki mai ka manawa e loaa ai kekahi mau meakaau a na kanaka mahiai e hiki ai e hooulu no ka pomaikai o ko lakou mau luhi. Eia o Hawaii ke kanu nui nei i ke ko ame ka halakahiki. Aole keia he mau hana hewa, aka, o ka pilikia, ua nui loa aku na mea e hoopaeia mai nei i Hawaii nei, nana e ume aku na dala a koe iki. O ka hiki ana i kekahi aupuni ke hooulu i ka hapanui o na mea i makemakeia, ke alanui o ka pii ana o ka waiwai ame ke kuonoono o kela aupuni. A o ke aupuni hoi e hooulu wale ana no i hookahi a i ole elua paha mea kanu, e hoea mai ana ka la e pilikia ai kela aupuni. I nui a i waiwai no o Amerika, no ka nui o na mea elike ole e hoouluia mai nei ma kela aina nui. A ke alualu aku nei o Hawaii e hiki e hookoeia mai kekahi mau dala e hoounaia nei i na aina e no na mea i loaa ole i Hawaii nei. A mamuli o keia mau hana hoao i lawelaweia mai la ma Molokai, ke ike aku la kakou i ka hiki ana e okiia mai ia mau mea mai na ukana ae e hoounaia mai ana i Hawaii nei, ame ke koe ana mai o kekahi mau dala.

 

Ua pau ka ahaolelo i ka po o ka la 2 o Mei, o keia makahiki, a ua loaa mai no ka pomaikai o na kanaka Hawaii e hoi aku ana ma Molokai i keia mau bila maikai. Ka mua, ua loaa mai ka aeia ana e ka ahaolelo e hoaie aku ke aupuni i $75,000.00, no ke kii ana i ka wai o Waihanau, a e lawe ae maluna o kela mau kakaipali a hiki i na aina o Palaau ame Hoolehua, no na home ame na holoholona a na kanaka e noho aku ana malaila ma keia mua aku. E pau ana paha ka makahiki i ka paeli ana i na auwaha ame ka lua malalo aku o na kakaipali, no ka hiki ana e laweia mai kela wai no kekahi mau mile. Aka, ua loaa ke dala a e hoomaka koke aku ana no na hana i ka manawa e loaa ke dala a e hoomaka koke aku ana no na hana i ka manawa e loaa ai keia huina dala, ma ka hoaie ana ma na bona. He mea ano nui keia, i ko makou manao ana, a aole no e loihi loa aku e hiia ana keia wai i kela mau aina, a e lawe loa ia aku ana no na aina makai o Palaau. Aia makai o Palaau he mau haneri eka, i hiki aka no paha i ke tausani, a e okiokiia mai ana keia mau aina no ka haawi hou ana mai no i na kanaka. He okoa no ko uka aina, a he okoa ae ko kai. Makai e loaa ana ka wai hapakai nona meakanu, a o keia mau aina makai, ua like no ia me ko Kalamaula. Ua hoike mai o Mr. Lyman, ma kona manao ana, ua oi aku ka momona o ka lepo o keia mau aina a elua. A o ke kanaka e loaa ana kekahi mau eka, he 20 paha a oi aku ma kekahi o keia mau aina, ua loaa i kela kanaka kekahi lua gula ana e eli malie ai, no kona pomaikai.

 

 

O keia paeli ana aku i kela auwaha no ke kii ana i ka wai o Waihanau, o ia ana kekahi hana ano nui. O ke ana ana, ua pau, a o ka hana wale no i koe. o ia no ka lawelawe ana aku i ka hana na kela mau pali. He kanaka o Jergensen, ka enekinia malalo o ka Home Hawaii, i kamaaina i keia oihana, no ka mea nana i noho poona lawelawe ana o na auwaha o Keanae, kohala, Hamakua ame na wai o Kahana i kiiia iho nei no ka hui mahiko o Oahu. A nana ponoi no i ana mai nei kela mau hana no ke kii ana i na wai o Waihanau. Wahi ana, o ka loaa mai o ke dala ka mea mua, a loaa mai, aole no o loihi loa mahope iho e lele ana ka lepo o kela mau pali. O ka pau koke mai ka makemakeia, no ka mea aole wai o ka noho ana aku o kela mau aina mauka o Palaau ame Hoolehua, no na home. A aole na Komisina i makemake e loaa ka pilikia i loaa i na kanaka i hoi aku maluna o na aina hookuonoono mamua aku nei. eia na kanaka ke noho mai nei ma kekahi o na home hookuonoono, me ka wai ole. Ua nui ka pilikia i ikeia, a me ka hoomanawanui kela poe e paa mai nei i ko lakou mau aina. No keia mau haawina i ike maka ia, pela ke Komosina e ake nei ma na wahi apau a lakou e wehe aku ai, e loaa mua ka wai. Akahi no a ikeia ka naauao o keia Kanawai Hoopulapula i hanaia ai.

 

 

Ua loaa mai na lono mai Molokai mai, ua ikeia ka hua nui o na mea kanu i kanuia e na kanaka, a o ka oi aku paha o na aina i kanuia no na kihapai hoao a ke Komisina. eia ka uwala kahiki ke hua mai nei, a no keia mau pule aku e hoea mai ai na hua mua o ka eliia ana Ina e hiki ana e pau kela make wale mai no o ka uala ka mai hoi nana i hoopau i ke kanuia ana oka ualakahiki ma Waianae, Hawaii, ame Kahua, ame Hamakua, alaila. e loaa ana kekahi kahua nui e hiki ai o hoolawa mai i na kanaka ai i keia uala ma Hawaii nei. Eia ke laweia mai nei he mau tausani eke uala, a ke hoounaia aku nei he mau miliona dala no keia ai e ai nui ia mai nei e na koa e noho mai nei ma na wahi hookio koa o kakou ma Hawaii nei. No kekahi mau makahiki, ua nui ka hoouluia ana o keia ai ma Hawaii nei. I ke au o ko kakou mau kupuna, ua nui ka ulu o kela mea ma Waimea ame Kawaihae, Hawaii. Ua oleloia ua hiki aku ka nui o na moku Okohola e kau ana ma ke awa o Kawaihae i ke 50 i ke kikina hookahi. I hele aku keia mau moku ma ke awa o Kawaihae no ke kii ana aku i na uala kahiki ame na puaa momona a na kanaka o ia mau wahi. a me ka hikiwawe no hoi ke komo ana mai o keia ma’i, a ua hiki ole e ulu hou keia uala, a ua haalele aku na kanaka mahi o ia mau aina. Ina e hiki io ana e ulu keia moa o ka uala elike me kona ulu ana mamua, e loaa ana i na kanaka o Molokai, he oihana hiki ole e hoonele mai i na pomaikai i na kanaka. e lawaelawe ana. I ka hu ana o ka gula ma Kaleponi, ua lilo o Hawaii nei ka mea nana e hoolawa aku na kanaka e eli ana i keia mea@ ke gula i ka ai. Ua kanu pu ia@ hoi ka huika ia mau la, a ma Makawao he mau hale wili palaoa A o keia palaoa no Kaleponi e hoounaia ai, me na puaa paakai ame na pahu pipi paakai na kela mau kanaka ma kela aina. I keia mau makahiki mai nei nae, ua hoololina keia  mau mea, a na Kaleponi e hoouna mai nei keia mau mea i Hawaii nei, mamuli o ka haaleleia ana o keia mau oihana. Aka, ina o keia ka hoailona mua, e hiki ana ia Hawaii nei ke hoolawa iho me keia mau mea ai, e hiki mai ana ia mau pomaikai i lele aku.