Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 20, 17 May 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

ELUA NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H., POAHA, MEI 17, 1923

 

He Aoao keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui.

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;

Akaiko Akana, Lala;

Rudolph M. Dunca, Lala;

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

KA NINAU KAUPALENA I KA HANAU KEIKI.

            Aole paha he ninau ano koikoi o keia hanauna e nee nei elike me keia e kau ae la maluna. No ka lahui hawaii, ka lahui e ike nei i ka holomoku ana ika make, aole e hiki e komo mai kekahi manao ana e kokua aku i keia mau hana e hanaia mai nei ma kekahi mau Mokuaina o Amerika Huipuia.

            Mai ka manawa mai a ke Akua i huli aku ai ia Adamu, mahope o ka hanaia ana o ka wahine mai kona mau iwiaoao mai, a olelo aku, “E hoohua nui a e hoopalahalaha aku a piha ka honua,” mai ia manawa mai, ka hoomaka ana o na kanaka e ulu ae, me ka loaa ole o kekahi ninau elike me keia, a i ko kakou huli ana aku ihope a nana i ka moolelo o na aupuni nui like ole, ua piha io no ka aina i ke kanaka, a ua pulumiia aku no nae lakou, iloko o ka mana o ke Akua, i ko lakou manawa i ku mai ai a hana i na mea e hoopilikia ana i na kanaka e aku. Ua ulu mai na aupuni nui a ua pau aku lakou, a i keia la ke ikeia nei na iwi o ko lakou mau kulanakauhale nui i ku ai, a lilo nei kekahi o ia mau puu-pohaku i mau mea hoopahaohao mai i na hanauna o keia la.

            Ke olelo nei ka poe e makemake nei e ulu ae ma na wahi like ole he mau ahahui, e kaupalena ana na makuahine i ka loaa ana o ka lakou mau keiki, ua kau aku ke koikoi o na hanau keiki ana maluna o na makuahine, a i ka maka mua no o ko lakou mau la, ua hoonuiia mai ka hanau ana, a ua hele aku lakou iloko o ka luakupapau i na la opiopio no.  A i ulu nui mai na hana moekolohe mamuli o ka nui o na keiki, ahiki ole i na makua ke malama ia lakou. A no keia hiki ole, ame ka nui o na mea i makemakeia e ke keiki i nele ia mau mea, ua komo iho ka manao pehea la e loaa ai ia mau mea, a o ka hopena o ka haawi ana aku oia keiki i kona kino i mea e loaa ai.

            O keia mau mea wale no na kumu nui e hooikaikaia mai nei e na wahine i lilo i mau makuahine, e kaupalenaia ka hanau ana o na wahine. A o ke kaupalena a lakou i manao ai, o ia no ka noho kuokoa ana o na wahine maluna o na kane, ame ka hanau ana mai i na keiki elike me ka lakou i makemake ai.

            Mamuli o keia ninau, ua kiiia aku na hoike o na kulanakauhale like ole no na kaikamahine e nalowale nei i kela ame keia makahiki. Ma na kulanakauhale nunui o Amerika Huipuia, he tausani o na kaikamahine e nalowale nei a maopopo ole ko lakou wahi i hele aku ai. A ke manao waleia nei, ua hele aku lakou a noho ma kekahi mau wahi i malihini ia lakou, a ke noho nei ma ia mau wahi no ka haawi ana ia lakou iho no ke dala.

            Ma na hoike eia he 300,000 kaikamahine e nalowale nei mai na home ae o Amerika Huipuia, i kela ame keia makahiki. Ia kakou e nana iho ai i keia huina nui o na kaikamahine, ua nui maoli, aka, ke olelo mai nei kekahi poe, aole keia o ka huina nui, aka, eia aku iluna, a ua hiki aku i ka 600,000, ina e makemakeia ana e loaa ka oiiaio o keia ninau. Aka, no kakou lawa no keia mau huahelu. O ka ninau, aia io ihea i nalowale aku ai keia mau kaikamahine? A o ke kumu anei keia o ko lakou nalowale ana, o ia hoi i hele e kuaiia lakou iho no ke dala, i loaa ai na makemake like ole?

            Aole e hiki ia kakou e alo ae mai ka pane ana i keia mau ninau, o ia hoi ka poe e makemake nei e hoole i keia kumuhana e hoohanaia mai nei e na makuahine i makemake  ole e nui loa ko lakou hanau ana. He ninau keia i hiki ole e alo ae, a o ka mea nui ma ko’u manao ana, o ka ike io i ka oiaio, a me ke komo ana aku e a’o i ko kakou mau makuahine, e haalele i ka noonoo ana i keia mau mea.

            He oiaio no, o ke kanaka ilihune keia e hanau nui mai nei i na keiki. O ka poe waiwai, aole nui o na keiki, a malia paha no lakou no keia mau manao e hooia aku ua pololei ka lakou mau hana e kau palena mai nei i ko lakou hanau ana, a i mea e hilahila ole ai, ke hoike mai nei i na kumu o ko lakou hana ana pela. O ia hoi, ma ka aoao o na makua waiwai, ke kaupalena nei lakou i ka hanau ana, no ka mea, ua makemake na makuahine e loaa ka manawa e hele ai e launa me na wahine e aku o ko lakou mau papa, a e haawi nuiana hoi i na hoolaulea ana. Aole io no e nele ana keia manao ana, no ka mea aole ka wahine i makemake ia mau hana, e makemake ana e paa mau i ka home no ka malama ana i na keiki. A o kekahi no hoi, aole e mau ana ka ui oia wahine ke nui ka hanau keiki ana. Ma ka aoao o ka poe waiwai, o keia ke kumu nui o ka loaa ole o ke keiki, o ia hoi, ua paa ka manao o na wahine e loaa ole ke keiki, no ka mea he hoopilikia mai ia ia lakou ame ka hoonele ana mai ia lakou mai keia mau mea a lakou i makemake ai.

            A o lakou no keia e kii mai nei i na makuahine ilihune, a koi mai i ko lakou naaupo i ka ae aku e nui loa na keiki.

            Ma ka aoaoa hoi o na makua ilihune, ua lilo io no keia ninau i mea nune nui ia i keia mau la. Ua mare opiopio na wahine ilihune, no ka mea, i ka ulu ana ae o ke kino o ke keiki, ua ike iho i ke luhi o ka malama ana i kona mau pokii, a o kekahi no hoi,  ua makemake ua makua e kaawale aku ia keiki mai ko laua alo aku, no ka mea he mea ia e  hoemi mai ana i ka ai ame ka lole no ia keiki.

            Aka, o ka makemake ana o na keiki i nalole maikai, ame ka makemake ana e holo ma na kaa otomobile, he mea e ulu ae ana iloko o na keiki apau, aole wale no iloko o na keiki ilihune, aka iloko pu o na keiki waiwai. Aka, ma ka aoao hoi o na keiki waiwai, ua kau aku lakou ma keia mau kaa, a ua loaa no hoi na mea i makemakeia e lakou, a ua loaa aku ma ke noi wale ana aku no i na makua. Ma ka aoao hoi o na keiki ilihune, aole e loaa ana i ke noi aku, a o ke alanui o ka loaa o keia mau mea, oia no, ina ua iini nui loa e loaa, o ke kuaiia aku no o ke kino. Aka, ua oiaio anei keia mea? Aole mamuli o ka ikeia ana o kekahi mau kaikamahine e hana io ana i keia mea, he kumu ia e manaoia aku ai, o ia maoli ka oiaio. No ka mea, aole o na kaikamahine wale no a ka poe ilihune keia e haawi wale nei i ko lakou mau kino, a aole wale no hoi o keia mau kaikamahine keia e nalowale nei i kela ame keia makahiki. O na kaikamahine no kekahi a na makua waiwai, a o keia mau kaikamahihe no hoi kekahi e pau mai nei i ka hapai keiki, a o lakou no kekahi e lawe nei i na keiki a lakou no na hale keiki makuaole.

            Eia nae ma keia wahi ka pane o keia ninau ano nui. Eia maanei ka hiki ana ia kakou e ike i ka oiaio o keia mau hana a na makuahine a ka poe waiwai e koi mai nei i na wahine ilihune, e kaupalena i ka hanau ana o na keiki.

            Ina ka lilo io ana o na keiki i mea e hoopilikia mai ana i ka noho ana o na makua ilihunu, e ninau iho kakou i ka oiaio o keia. Ua kamaaina kakou e na Hawaii, o na kaikuaana no na makua o na keiki pokii. Ina he mau hanau wahine ka mua o kau ohana, oia mau keiki no na makua o na keiki e hiki mai ana, a o ka lilo ana o keia mau hanau mua i mau makua, aole ia he mea e hoopilikia mai ana iaia, a aole no oia malama ana i na pokii he mea ia e makemake ai ia keiki e haalele koke i na makua no ka nui o ka luhi i ka malama i na keiki liilii. Malia paha ua lilo iono hoi keia hana i mea e noonoo ai ke kiki e hana pela, aka, aole nae oia ka mea maa mau. O na keiki maikai no, i makemake e kokua i na makua, aole lakou e manao ana pela, a o ia no na keiki e ulu ae ana me ka maikai, a e lilo ana i mau wahine e kokua ana i ko lakou lahui i ko lakou nui a kanaka makua ana. O na kaikamahine no e lilo ana i poe aaka i ko lakou mau pokii a lilo pu i mea hoolohe ole no paha e nele ana ka hele hewa ana oia mau kaikamahine. Aka, e ike mai kakou, aole no ka ilihune, aka, no ke komo ana no o ka manao ino iloko oia keiki, a ina no he waiwai na makua oia kaikamahine elike ana no kona lapuwale, ame kona lalpuwale, ame kona makemake e haalele i na makua.

            Aole o na kaikamahine ilihune wale no keia e haawi mai nei i ko lakou mau kino, a o na kaikamahine a ka poe waiwai aku ka oi. No ka mea, o ke kaikamahine a na makua waiwai, e noho wale ana kona manawa hapa nui, a e komo mai ana na noonoo like ole iloko o kela kaikamahine. O keia no hoi ke kaikamahine e lilo ana i mea kukoia e na keiki kane, no ka mea, he mea maa mau ia i keia noho ana. A mamuli o ka noho hana ole, e lilo ana oia i ka hele hulahula, ame na hana e ae e hui ai me na keikikane. A ka hui ana, ame ka nele o ka noho hana ole, oia no na alanui e komo mai ai na hoowalewale like ole iloko o ke kaikamahine.

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA.

           

            Mamulli o ka loaa ana aku o na kope o ka Moolelo o ka halawai i hala, uaaponoia ko moolelo o ka halawai i hala.

            Ua heluheluia mai he leka mai a Giltnner ma mai, o Kentucky mai, e hoike mai ana, eia mai na puaa ulaula i kauoha aku ke hele mai nei no Hawaii. He hookahi puaa kea, a he eono puua wahine. He kanaka no ka mea nana e lawe mai nei, a he poe puaa koko piha helu ekahilakou apau loa. Eia keia mau puaa maluna mai o ka Manukai, a ua haalele aku ia Kapalakiko i ka la 4 o Mei nei.

            Ua heluhelu pu ia mai he leka mai a Lyman mai, a ua waihoia keia leka ma ka papa me na leka e ae.

            Ua waiho mai o Mr. Jorgensen he palapala aina no na apana aina i pau  i ke anaia, he hapa eka ka nui, ma kapili kahakai. Ua manao waleia keia mau apana aina, no na kanaka e makemake ana me ka makemake ole e lawe i mau aina mahiai.Mahope o ka nana pono ia ana o ka palapala aina, ua hoololi iki ia a, ua aponoia me keia mau hoololi.

            Mahope o keia ua hapai mai ke Kakauolelo i ka manao e kukuluia i wahi hoahu no kekahi mau mea i loaa ole ma na halekuai e ku nei ma Molokai i keia mau la, a ua noi mai oia e lawe oia i kela ninau me ka Loio Kuhina, no ka hiki e hanaia pela e ke Komisina.

            Ua hapai mai ke Kakauolelo i ka ninau kukulu ana i wahi uwi waiu no ke Komisina ma Molokai, a ua noi mai oia, oiai oia e hele ana i Molokai i keia pule, e loaa iaia ka mana e lawe ae i keia ninau me Laimana, ka mea nana e koi mai nei i ke Komisina, e komo aku kakou iloko o keia oihana.

            Ua hapai mai nohoi ke Kakauolelo i ka ninau pili i ka lawe ana i kekahi mau keiki opiopio a noho aku malalo o Laimana, no ke a’o ana i alakou i na oihana. Ua kakaliia keia ninau a hoi mai o Cooke mai kana huakai mai i Molokai.

            Ua ku-e o Dunecan i keia mau hoolala no ka mea, wahi ana, o ka mahiai ka mea i makemakeia, a o ka hoihoi ana aku i keia poe keiki malaila, aole ia he hana naauao. Aka, ua noonooia keia kumuhana, a ua hooholoia e hooko aku i ko Lyman manao no ka mea, aole e loaa ana na keiki nunui kupono a na kanaka maluna o ka aina i keia manawa, a o ka hana kupono o ka loaa o kekahi poe keiki, e a’oia i keia mau mea, i hiki ai e loaa na kanaka mahiai o keia mua aku. Ua ae ia nae o Lyman e hana elike me kona makemake.

            Ua hapai mai o Duncan i ka ninau inisua ana i na hale, i kukuluia me ke dala o ke Komisina, no ka mea eia iloko o ke Kanawai, keia hoakaka, no ka mea, ina e pau anja na hale i ke ahi, aole e loaa ana kekahi mea e hoihoi mai ai i keia mau hoolilo. Ua hooholoia e komo aku ke Kakauolelo iloko o keia ninau, a e hoopaaia na hale o ke Komisina malalo o kekahi inisua a pela no hoi na hale i kukuluia mai na dala i aie ia mai ke Komisina aku.

            Ua heluheluia mai kekahi papainoa o na kanaka i noi mai i na apana aina i koe ma Molokai. Mamuli o kekahi noi, ua hoopaneeia keia kumuhana ahiki i ka loaa ana he manawa i keia halawai ae.

            Oiai aole he hana i koe, ua hoopaneeia ka halawai a noho hou mai i ka la 22 o Mei, 1923.

                                   GEO. P. COOKE,

I KULA A’O MAHIAI NO KAKOU

 

            Ke manao mai nei paha kekahi poe, he hana hoopau manawa ka loaa ana i kula a’o mahiai no na keiki a kakou. Ke manao mai nei paha kekahi poe, ua hiki wale no e loaa ka ike ma keia oihana, ina ke kanaka e makemaek ana e lawelawe ia oihana. Ke manao mai nei paha kekahi poe, aole he mea hou aku e loaa ana i ke kanaka e makemake ana e lawelawe i keia oihana, no ka mea o ka pau o ka aina i ka hoomaemaeia, a o ke kanu aku o i na meakanu, a o ka pau ae al no ia o ka hana, hookahi no hana aku i koe, o ke kali a oo na meaknu, alaila, kii aku e huhuki, a o ka ai iho, a a i ole kuai aku ka hana i koe. O na kanaka e manao ana pela, aole lakou i ike i ka lakou mea e noonoo ana.

            O ka oihana mahiai, he oihana keia i ikeia, i keia mau la o ka nui o ka naauao, aia a nui kou ike alaila, loaa ia oe ka pomaikai. A he pomaikai ano nui a koikoi ke loaa mai ana. A o ke alanui e loaa ai keia mau pomaikai i ke kanaka, aia oia a aoia i na hana o keia ano. O ka mahiai, ua like no me na oihana okoa ae. Ua nui io no na kanaka i hoi aku maluna o na aina, aka, ua nui pu no hoi na kanaka i hoolilo he mau makahiki loihi, e hoao ana e loaa na pomaikai mai ka lepo mai, a ua nele ka loaa ana a ua hoi mai e lawelawe i na haua okoa ae, A mamuli o keia loaa aoe o na pomaikai, pela no na kanaka e manao nei he hana hoopau manawa keia o ka mahiai. Aka, o na kanaka nae i loaa na pomaikai a he uuku wale no lakou, o lakou keia e hoike mai nei, i loaa keia mau pomaikai mamuli o ka hoikaika ana e loaa ka ike, me ka hooku’i ana aku me na nele he lehulehu wale. A i mea e pau ai keia mau pilikia he mea pono e a’oia na keiki i keia oihana. Elike me ka hikiwawe o ka loaa ana o keia makemake, pela no na Mokuaina o Amerika Huipuia i hoomaka ai e kukulu i na kula no ke a’o ana i na keiki a na kanaka mahiai i keia naauao. O ka mea e ikeia nei, aole he Mokuaina i nele ka loaa o kekahi kula kahi e a’oia ai na kanaka o keia ano. I ka hoomaka ana o na kula, he poe makua na haumana mua, a i  keia la o na keiki keia e hele mai nei i keia mau kula. A ke pii mau mai nei na mea e a’oia aku ai na keiki ma keia mau kula. Ua ikeia na pomaikai e na kanaka mahiai i komo nui aku iloko o keia oihana mai keia mau kula mai, a pela na koi i hiki aku ai iloko o na ahaolelo o Amerika Huipuia, a i keia la aukukuluia na kula malalo o na lilo o ke Aupuni Nui maloko o na Mokuaina like ole. No ka ikeia o na pomaikai ke kumu nui i hiki ai e aeia mai e ke Aupuni keia mau hana.

 

KA NINAU HANA O KE SABATI.

            I ka pule i hala ua kukai olelo aku ko oukou meakakau maluna o keia ninau ano nui a koikoi o keia kau ahaolelo i hala iho. Aka, aole no nae e hewa ke kii hou aku kakou e ka poe heluhelu, a hoakaka hou no maluna o keia ninau, no ka mea, aole no e pau ana i ka ikeia e kakou na mea e pili ana i ka ninau, no na mea, e pili ana i ka ninau, no ka mea, aole no i like na manao o kakou.

Ina kakou e hoomaopopo ana, o ka poe e noho nei o keia hanauna, ke pii mahuahua ae nei ko lakou naauao; aole wale no keia ma na wahi i lohe a i ike i na kanawai o ke Akua, aka, ma na wahi i ikeia mamua aku nei i ka noho pekana ana, ua ike lakou i ke Akua i keia la, a ua oi ae ka naauao i loaa ia lakou, mamua o na la i hala aku.

I ke au o ko kakou mau kupuna, oiai aole lakou i ike i keia mau kanawai o ke Akua, ua noho poeleele iho lakou no lakou iho, aka no nae, aia no he kanawai no na la hoomalolo, hana ole paha ma kekahi olelo ana. E hooia mai ana keia mau hana a ko kakou mau kupuna, aia no iloko o lakou he makemake ana e hoano i kekahi mau la o ka makahiki. I ka hoea ana mai o ka naauao hou, ua haalele lakou i ko lakou mau la hoomalolo, a ua hopu mai i ka la a ka naauao hou i lawe mai ai. A i ko lakou hopu ana i keia la, ua lawe mai lakou a haawi iho i ka hoano elike me ka lakou i haawi ai i ko lakou mau la, oiai lakou e malama ana ia mea.

            Aka, ua pii ae ka naauao o ka hanauna o ko kakou mau makua mai, a ua malama ole ia ka hoano o ka la Sabati elike me ka malama ia ana e ko lakou mau makua, ko kakou mau kupuna hoi. Ua ikeia e lawelawe hana mai ana kekahi poe ia la, a i ka hiki ana mai nei hoi i ko kakou mau la, he ekolu hanauna mahope mai o ka hiki ana mai o keia naauao hou iwaena o ka lahui Hawaii, ua oi hou ae ko kakou naauao, a ua pii ae kakou ahiki no ka e paaniia ka la Sabati. A ua hiki no ka e hanaia na hana i hiki ole mamua aku nei. Ke hoomanao nei no ko oukou meakakau i ka hopuhopuia o na kanaka hana ma ia la Sabati. A ua ike maka i ka hopuia o kekahi poe no ka auamo i na opeope i ka la Sabati.

            Me keia pii ana ae o ka kakou naauao o na keiki o keia hanauna, ua ae waleia na Kepani e hapai ko mauka ae nei o Kapalama i ka la Sabati. O ia hoi ma kekahi olelo ana, o na hana i noa i keia mau la; ua lilo i mea ku-e kanawai i na la i hala aku.

            O keia mau nee ano hou ana o ka aina, aole wale no ma Hawaii nei e ikeia nei keia mea, aka, ma Amerika Huipuia no ka hoomaka ana mai o keia nee ana a kau i na mea ano hou. Ma kekahi mau Mokuaina, ua like ke Sabati me he la kulaia la. O ia hoi, ua ikeia aku na hana like ole e lawelaweia mai ana i ke Sabati. Nolaila, eia keia oni hou ana o na hana mai Amerika mai, ka aina nana i lawe mua mai i ka naauao hou i ko kakou mau kupuna.

            O ke kinipopo i ke Sabati, ua hanaia ma Amerika i na makahiki 1880, aka, aole nae i aeia ka hui kinipopo i pae mai ai ma Honolulu nei i ka makahiki 1888. Ke hoomanao nei ko oukou meakakau i ke pioloke ana o na mikanele e ola ana i mau la, a me ke kauohaia ana o na makai e hopu i na kanaka e paani kinipopo ana ma ke Sabati o ka hiki ana mai o kela poe mai Amerika mai. A mamuli o ka ikaika o ke ku-eia o kela mau hana, aole i aa na kanaka i manao e lawelaweia hana e paani ia la. Aka, ua paani mau ia nae ke kinipopo ma Amerika, mamua aku o keia la Sabati i papaia ai kakou.

            A elike me ka nee ana o ka manawa, pela no i hiki mai ai ka la o ka paani ia ana o ke kinipopo ma Honolulu nei, ka mea i kapu i na makahiki i hala aku. O ia hoi ua naauao ae kakou.

            I keia kau iho la o ka Ahaolelo, ua hoaoia e hoonui ae ka hamama ana o ka puka i paniia ia kakou, a ua makemakeia kekahi mau mea hou e aeia e hanaia ma Honolulu nei. Malia paha na ka makemake dala mai ke kumu, a oia no ke kumu o na mea apau; aka, ua hiki no nae e ikeia aku, o kekahi poe no hoi, ua molowa i ka hele i ka pule, a ua hele ole no i na hale hoomana Akua ia la, no ia kumu paha ua makemake kekahi poe e ae ia mai lakou e hana i na mea a lakou i makemake iho ai.

            Ma keia wahi, ua hiki mai kakou kahi o na kumu e koiiia mai nei e hamama loa ae na puka o na hana o ke Sabati.Mamua aku nei ua lilo no na keiki i poe hoolohe mai i na makua, a ua hele pu i ka hale o ke Akua, a i ka pau ana o ka pule awakea, ua hoi no na keiki a noho pu me na makua ma kauhale. I keia mau la, eia na keiki  a ka poe mea keiki ke hele lalama mai nei i ka la Sabati, a o ka hapa hea la keia e hele mai nei i ka pule me ko lakou mau makua. Aole wale no keia i ikeia mawaena o na keiki a ka poe ilihune aka, ua oi aku na keiki a ka poe waiwai. A o kekahi no hoi, i na la i hala wale aku o ko kakou mau makua, aole no hoi i nui loa mai na kanaka o ko na aina e ike ole i ka hoano i ka la Sabati. I keia la, eia me kakou na keiki a na Pake, a o lakou aole lakou i manao nui i ko kakou la Sabati. A eia pu no hoi na keiki a na Kepani me kakou, a eia hou no he lahui, i manao ole e hoano i ka la Sabati, no ka mea aole no he Sabati ma ko lakou aina. Mamuli o keia mau mea, ua huli aku ka kakou mau keiki, me keia poe i ike ole i ke Sabati, a hookahi like ka ike ole ana i ke Sabati.

            Ua oi aku paha ka emi ana mai o ka poe hele pule o keia la mamua o ka mea i hoomaopopoia e kakou. Mamuli o keia aeia o na hana like ole ma ke Sabati, pela no e emi mai nei na hana haipule ma ka la Sabati, a e hoea mai ana ka la, elike aku ai kakou me ko Palani poe, ka ike oleia o ka poe e hele ana i ka pule. He aupuni kakolika o Palani, a ua ike no kakou i keia hoomana iwaena o kakou. I ke kakahiaka nui e hele ai ka lakou la pule, a e pau ana no mamua o ka puka ana mai o ka la. I ka pau ana o keia pule ua noa na mea apau, no ka mea ua pau ka pule.He oiaio no ua ikeia aku na halepule Kakolika e hamama ana i na hora mai mahope, ahiki i ka hora awakea, aka o ka hapanui o na kanaka ua pau aku ka lakou pule i ka po okoa no.

            No ka nui mai no keia o ka naauao, ame ka ike ana i na mea e hanaia mai ana e kekahi hapa o ko ka honua nei. A ina kakou e ola loihi ana, e ike aku ana no kakou, e pau ana ka malama ana o ke Sabati ma Hawaii nei. Ke ku aku nei ka poe ku-e i keia mau hana ma ke ano he paku aka nae, aole e paa ana ia kakou. E hiki mai ana ka la e paa ole ai ia kakou, a o ka hoo@aka mai no ia o na hana like ole, no ka mea o ka oni ana iho la no ia a na hana o ka honua nei. I keia la, ua paa ia kakou, a i ka la apopo, ua hiki ole, a ua hala aku la no hoi kakou ma kela aoao.

            He mea maikai ka naauao, a he mea ino ka naauao. O ka nui mai o ka naauao ka mea oi aku o ka pilikia, a o ka uuku no hoi o ka naauao kekahi pilikia okoa aku o kakou. Ua ike no hoi kakou elike me ka nui o ka naauao o ke kanaka; pela no kona kaawale ana mai ke Akua mai. Ua like no me ke kanaka ma’ima’i a nawaliwali, no ka mea iaia e nawaliwali ana, ua nui kona pipili ana aku i ke Akua, aka i kona ikaika ana ame kona ola maikai ana ae, ua kaawale mai no oia mai ke Akua mai. O ia hoi, o ka manawa ikeia no ia o ke Akua, o ka manawa nawaliwali, i ka ikaika ana ae, ua hookaawale mai no ke kanaka.

            Ua ikeia keia ma o Solomona la. I kona manawa nawaliwali ua nui kona pule Akua ana, a o ka nui, ua haawi io mai ke Akua i kana mea i noi aku ai. I ka loaa ana, a ua haawi pu ia mai kekahi mau mea hou ae, ua haalele oia i ke Akua, no ka mea ua nui ae kona naauao. I ka loaa ana o keia mea o ka naauao, ua haalele oia i ke Akua, no ka mea i Akua aha aku hoi ia, ua loaa mai la na mea apau loa ana i makemake ai? Pela ana no kakou o keia la, ua like no kakou me Solomona. O ka manawa ikeia no ia o ke Akua, i ke au o na kupuna o kakou, i ka hoea ana mai i ko kakou manawa, ua kau aku ko kakou mau manao maluna o ko kakou mau naauao iho, a o ia no ka me e ikeia aku ana ina na aina apau o ke ao nei.

 

NA ANOAI.

           

            Mamuli o keia naaupo o kakou i ka nui o ka pomaikai e loaa mai ana i ke kino o kakou i ka ai nui ana i keia mea o ka waiu, pela no na kanaka e noho mai la ma Molokai, e hoomaopopo ole mai nei i ka nui o ka pomaikai o ka lawe ana i kekahi mau kao, a hooulu ae, a ai i ko lakou waiu. Aole waiu oi aku o ka maikai mamua o keia mea o ka waiu kao. A ua loaa aku he mau kao waiu maikai ma Molokai i keia la, aka, o ka mea kamahao, aole makemakeia e na kanaka Hawaii. No ke aha mai keia makemake ole ana? No ka ike ole i na pomaikai o keia mea o ka waiu. Ke maa nei kakou i ka hanai ana i ka kakou mau keiki i na ai no e aiia ana e na makua. Mamuli o keia, ua hoohemahemaia keia ai oi aku o ka hooikaika i ke kino, mamua o na ai e ae. O ka’u e koi aku nei, e hoao oukou e na kanaka Hawaii i kekahi o keia mau kao, a i ko oukou ike ana aole he pomaikai i loaa mai, ua hiki loa e hoihoi hou aku. O ka hoao ka mea e pau ai o ke kuhihewa.

            O ka ai ame ka i’a na mea ano nui loa o ke ola ana o ke kanaka ma keia ao, a eia o Hawaii ke komo nui loa nei iloko o hookahii a elua wale no mea i onoia mai e na kanaka. O ia no ke kopaa ame ka halaka hiki. He mau mea keia i ikeia iho he mau mea maloko o ka papa o na mea, hoonoonoo puu wale no, aole hoi, ma ka papa o na mea hiki ole ke alo ae, elike me ka ai ame ka i’a. Ina na kanaka o Hawaii nei, e hooemi iho a a i ka holomoku nui ana ma keia mau mea elua, a komo aku e ike i na mea e iho e pau nei ke dala a Hawaii i ka lilo i ka Aina Makua, e loaa oi ae ana na pomaikai i keia mau Paemoku.

            O ka mea oi aku, i kou hooulu ana i ka pipi, ua loaa pu mai ka waiupaka ame ka waiu. O keia mau mea o ka waipaka ame ka waiu  kekahi o na mea ai dala lo0a o Hawaii nei. Ma ka waipaka wale no, ua hoouna aku o Hawaii nei, he hookahi miliona dala o ka makahiki hookahi. Eia na waipaka o Nu Kilani ame Ausekalia, ke Nookomo pu ia mai nei, mawaho ae o na mea e komo mai nei mai ka Aina Makua mai. He mau mea hiki wale no nae i ka hoouluia a ke hanaia ma Hawaii nei. A ke haalele waleia nei nae e na kanaka o Hawaii nei. He dala keia i makemake ole ia e na makaainana o keia aina.

            Ke kono mai nei o T. L. Laimana, e hoounaia aku kekakhi mau keiki Hawaii me ia ma Molokai, no ka hoonaauaoia ana ma na hana mahiai, ame na mea e pili ana i ka hoihoi houia ana aku o na kanaka Hawaii maluna o ka aina. Ua manao waleia e ukuia keia mau keiki, i  elua dala o ka la. He naauao keia i makemake ia e na opo o ka Aina Makua. A ke makemakeia nei e haawi wale ia mai i na keiki Hawaii emakemake ana e imi i ko lakou ola ma keia mua aku.

            Aole paha he kahua e ae o ka loaa ana o keia ike, elike me keia e makemakeia mai nei e haawi wale i na keiki Hawaii. Ina kakou e makemake ana e kii aku i kekahi o na dala a kakou e hele nei i ka Aina Makua ame na aina e aku, o ke alanui wale no keia. Ina o keia mea e haawiia mai nei i keia la, a i ke au o kekahi poe o kakou e noho mai nei, ina la, ua lilo mua kekahi o keia mau hana i na kanaka makua o keia la. O ko oukou meakakau kekahi e manao nei, he hana naauao keia a na komisina e komo aku ai. O ka pilikia o na kanak Hawaii, o ka lawa ole i ka ike i keia mau hana, a ke manoia nei nae kakou e hoi aku e paeli i ka lepo no na pomaikai o keia noho ana. Aohe hana oi aina elike me ka mahiai. A o keia makemake o Laimana, e a’oia na keiki Hawaii i keia hana, oia kekahi o na hana oi aku i ikeia.

            Ina e manao ana kekahi poe keiki, he mau hana hoopunipuni keia, o ka nana iho i ka hoike a ka luna duke awa o kakou, ame ka hoike a ke Kakauolelo Kalaiaina ka mea e pau ai, o keia kuhihewa. A ina no hoi ke manao nei kekahi poe he mau hana hoopau manawa ka hoi ana e paeli i ka lepo, he mea hupo no hoi ia no ka mea, ina kakou e imi io iho ana i ka oiaio, e loaa ana ia kakou, o ka mua, o na kanaka e noho nei ma ke Taona nei, eia lakou ke ai wale nei no, me ka loaa ole o kahi hipuu i kapaeia aku. O ka ai no a pau. A o ka haawina no ia e loaa ana i ke kanaka molowa loa e hoi ana ma kuaaina. Aole nui o ka hana no ka lapulapu ana i ka ai ame ka i’a ma kuaaina. O ka pilikia wale no ua like keia hoi i kuaaina me ha akua iapu la i kekahi poe. O ka elua nae, ina e makemake io ke kanaka e imi pimaikai ma ke kuaaina, e loaa ana a oi ae mamua o ka pipili ana e ke Taona nei. O ka ai, e loaa ana ia oe, no ka @ nau no e kaaa ana, a @ heiu wale no a ka, makahiki, ua hiki e lawa kela mea o ka ai. A pela no ka i’a ana ka io. Ma na kahakai o kakou na loaa na ‘ia he nui wale. A ma loa ipuka hale, ina he kanaka hana oe e loaa ana na moa na kaka, ame na puaa.

            Ina io he mau miliona dala a Hawaii e lilo nei i kela ame keia makahiki no na meaai, aole anei he hana maikai na Hawaii nei, ke komo ana aku e  lawelawe i na hana e paa mai ai kekahi o keia mau dala nui hewahewa e hele nei mau. o kakou nei aku? Aole hookahi kanaka e olelo mai ana, ua hewa keia mau hana, no ka mea o ke kanaka e hana ana pela, ua hupo oia. Aka, eia io no keia puu dala nui ke hele nei, a aole o Hawaii i hoao iki e paa mai i kekahi o keia mau dala. O keia manao o ke Komisina kekahi alanui e hiki ai.

            O ka pilikia nui o kakou na Hawaii, i ka haalele ana o ko kakou mau kupuna i keia mea o ka mahiai, a pau kakou i ke alualu dala, me ka manao ana o keia mea o ke dala ka mea nana e hoopau ae na pilikia like ole, ua poina iho la na hanauna hou i keia mau pomaikai mai ka lepo ae. I keiala, ua malihini na kanaka i keia mau mea, a ke ma ka’u nei i ka hoi aku e lawelawe hou i na hana i lawelaweia no e ko kakou mau kupuna i na la i hala aku. He kuhihewa nae keia maka’u ana, no ka mea ua oi aku ke ola kino maikai e loaa ana ia oe ame kou ohana ma na kuaaina, mamua o keia noho ana ma ke taona nei. Ina o ia wale no ka pomaikai e loaa ana ia oe mamuli o keia hoi ana ma na kuaaina, ua lawa no keia, ina he kanaka oe i makee i kou ola kino, ame ke ola o kau mau keiki. Aka, aole o keia wale no ka pomaikai e loaa ana ia oe. O ka loaa ia oe o ka ai maikai kekahi mea e hoopomaikai mai ana ia oe. O ka loaa pu ia oe o na pomaikai dala kekahi e loaa ana ia oe. A ma ko kakou huli ana iho e nana no kakou iho ma keia noho ana ma Honolulu nei, a i ole ma kekahi o na taona e ae o kakou, e ike ana kakou, o ke ola kino, ua lilo i mea hoopilikia mai; o ka loaa o ka ai maikai, ua loaa ole, o ka loaa o ka pomaikai dala, ua nele loa; a nolaila, aole he pomaikai o keia noho ana. O ke kanaka hana no, ma ke taona nei, o ia no ke ola ano ahona iki ana, a o le kanaka loaa ole o ka hana maikai o ia no keia e naku hele mai nei, me ka nui o na aie. A i ke kaupaona ana o ke kanaka noonoo maikai, e ike ana oia, aole he pono iki o keia anee ana ia Honolulu nei. Aka, ua maka’uia nae keia hoi aku ma kahi e loaa ai i a oeo na mea e nele nei ia oe ma keia noho ana. Kupanaha no paha kakou e ke kanaka Hawaii.

            He manaolana ko’u e loaa ana a nui aku na keiki Hawaii e makemake ana e hoi i Molokai e noho ai malalo o kekahi keiki i hiki aku kona naauao ma keia oihana, i ko na haole pookela loa o ke ao nei. Aole kanaka ma hawaii nei, i oi aku ka ike ma keia oihana, mamua o T. L. Lyman. A pomaikai wale ke keiki Hawaii e hoi ana malalo ona e a’oia mai ai i keia mau ike. Me ke dala nui e loaa ai keia ike i na kanaka o ka honua nei e makemake nei e loaa keia naauao. He mea loaa wale no nae ia oe e ke kanaka Hawaii, ina oe e makemake ana.

            Ke manao nei ke Komisina e loaa kekahi mau pipi waiu na ke Komisina, a e hoomaka lakou e hanai i kekahi mau pipi waiu no ka haawi ana aku i nakanaka no keia mua aku. Aole he alanui oi aku o ka hoopomaikai i ke, kanaka mahiae mamua o ka loaa ana o kekahi mau pipi ma kona malu. O ka waiu e loaa ana ia oe he dal nui i keia mau la. O ke kino o na pipi kane, e loaa ana ia oe he kula dala, i ko lakou nunui ana ae. Aole e loihi loa kou malama ana, ina he pipi koko maikai, a o ka nui ku pono ana no ia o ke kino e hiki ai e loaa ia oe kekahi mau dala nunui. I kela mau la aku nei, ua ike kakou i ke kino o kekahi pipi ma ka pukaainiani o ka hale pipi o Wala ma, o kela pipi he ekolu wale no makahiki o kona kahiko. Eia nae, ua hiki aku kona mau paona i ka 1,200, a ma ke kuai ana o keia la, i 17 keneka o ka paona. ua hiki e ikeia he $204.00 o kela pipi. A i ka hoomaopopo ana iho o ke kanaka aohe luhi i kau mai maluna ona i ka hanai ana i ka pipi, no ka mea nana no e hele ana e ai kana ai, o ka maopopo ana ia i ka pomaikai o ka loaa ana o kekahi mau pipi wai nau.