Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 23, 7 June 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia i ka Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Ma Hope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole; Lala;    Rudolph M. Duncan; Lala

Akaiko Akana; Lala;     Geo. P. Cooke, Kakauolelo

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa, L.A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina @ mea like @ i makemakeia e ninau mai.

 

KA HELU KANAKA O HAWAII NEI.

 

            Mai ke komo ana mai o na lahui e iloko nei o Hawaii, mahope koke iho o ke ku ana mai o Kapena Kuke, ke emi ana mai o na kanaka o Hawaii nei, ahiki i ka manawa o Kamehameha V, ua hoea mai la na kanaka apau loa ma Hawaii nei i ka heluna uuku loa i ka 160,000.  O keia ka heluna o na kanaka apau loa.  O na kanaka Hawaii ua emi loa mai malalo o ke 60,000.  Aka, i keia mau la, ua hoikeia mai e ke keena helu kanaka o Hawii nei, eia ka nui ma kahi o ka 290,000 i keia la.  O na kanaka Hawaii ame na kanaka he koko Hawaii ma loko o ko lakou mau aa koko, ua hiki aku i ke 41,000.  O ia hoi o na koko piha, he 22,000 a oi iki a o na koko hapa e 18,000 a oi iki.

            No na kanaka Hawaii, eia kakou ke hoomaka nei e imi aku i na alanui e hiki ai e hooulu hou ia.  He hana hiki wale no keia in a na kanaka Hawaii e manao nui ana i ka hoolaupaʻi hou ana i keia mau aina aloha me na kanaka nona mai keia mau aina.  Aole ko kakou pilikia ma ka hanau keiki ole, aole loa.  Ke mau nei no ka hanau nui ana o na makuahine Hawaii.  Ina paha aole pela, ina la ua loaa ka pilikia hiki ole ia kakou ke alo ae, aka, o ka mea oiaio nae, eia no na makuhahine Hawaii ke hanau nui nei i na keiki.  Ma ka hoike a ka papa ola, o na makuahine Hawaii ka oi aku o ka hanau keiki ana.  Aka, aia ko kakou pilikia ma ka malama ana ame ke ola ana o keia mau keiki.  Ma keia ua hiki ia kakou ke ike, mai, aia no he hoailona maikai ma ka aoao o na kanaka Hawaii, no ka  hooko ana i ka iini e laha hou ko kakou lahui.

            I keia mau la o na ike lehulehu maluna o ke kumuhana hanai keiki ame ka malama ana, aole no e nele ana ka loaa ana o kekahi alanui e hiki aku ai kakou e hoopakeleia ma keia kahua o ka hoonui ana ae o na Hawaii.

            O ka ninau mua, heaha na kumu o keia make opiopio ana o na keiki a kakou@  Ma keia he nui no na pane.  O ka mua o ka hemahema o ka malamaia ana. O keia paha ka pilikia oi loa aku, no ka mea, in a e hoohemahema ana na makuahine, aole paha he mea e pau ai keia maʻi.  Ma ka hoohemahema, he nui na ano.  O ka mea oi aku @ae paha iwaena o na Hawaii, o ia no ka haawi ana i na keiki liilii na hai e malama.  Aole he waiu oi aku o ka maikai o ka hanai keiki ana mamua o ka wai ponoi o kona makuahine.  O ka mea ia a ke Akua i hana mai ai no ke ola o kela keiki.  O ka hoomaka ana o ka ulu ana o kela keiki iloko o ka opu o kona makuahine, e ai ana kona kino i na ai mai ka makuahine aku.  A i ka hanau ana mai o kela keiki aole e pono e okoa ae ka ai a kela keiki, no ka mea aole e maa ana kela keiki i na ai e ae, no ka mea o ke ino o kona makuahine ka mea nana i hanai iaiai.  Aka, aole pela e hanaiia mai nei na keiki @ kela mau la iwaena o na Hawaii.

            He haawina kuluma loa no hoi keia i na Hawaii ka haawi ana @a hai e hanai na keiki.  Mai ka wa kahiko loa mai keia haawina no ka mea ua piho ko kakou mau @olelo i keia mau haawina iwaena o ka noho ana o ko kakou mau kupuna.  Iwaena o na alii, ua lilo nui lakou i poe makemake hanai keiki, aole na lakou ponoi iho, aka na ko lakou mau kahu e hanai na keiki a lakou i makemake ai e hookama.  Aole no hoi he mau alii kaulana o Hawaii nei, i hanai pakaie iho e ko lakou mau makua ponoi.  O ka mea maamau, o ia no ka laweia e hai e hanai ai.  Aole wale no keia rula iwaena o na alii, aka, iwaena o na makaainana ka oi aku.

            Ia mau la nae, ua loihi ka imi ana o na makua i ke ano o na ai e ola ai na keiki, a mamuli o keia ike ua loaa ole he mau pilikia o ka hanai keiki ana.  Ua lawa pu no hoi na kanaka o ia au me na laau e hiki ai e loaa ka ikaika @ ke keiki, aole he mau maʻi ano hou i komo mai iloko o ka aina, aka, o na maʻi kamaaina no ia lakou, a ua kaukahi no hoi ka haawi laau ana mamuli o keia ike a kamaaina ia on maʻi o ia mau la.  A aole he mau pilikia kekahi i loaa i na hanai keiki ana oia mau la.  Aole no he mau ai paakiki o ka imi ana i hanaiia aku i keia mau keiki liilii o ia mau la.  O kahi uala no ka ai nui, aka, ua ulu ae nae he mau kanaka nunui mai keia mau keiki ae, mamuli mai o ka maikai o keia malamaia ana e na makuahine o ia mau la.

            Aka, i keia mau la nae o ka nui o ka naauao, ke ike nei kakou i ka loaa ole o kela ola o ka wa kahiko.  A i ko kakou huli ana aku e imi i keia mau pilikia, e loaa ana ia kakou he nui na kumu.  A elike me kaʻu i hoike mua ae nei, o ka hemahema o ka malama ana ka oi aku o ke kumu o ka pilikia.  Aka, he kumu hiki wale no nae ke kapaauia.

            Aole paha he makuahine oi aku i ke aloha i ke keiki elime me ka makuahine Hawaii.  Aole paha o ke aloha ole ke kumu nui o keia hoohemahema ana.  Aka, o keia nae ke kumu nui, no ka mea eia na kauka aupuni e noho ana ma na wahi like ole o keia mau mokupuni ke hooia mai nei, o keia ke kumu.  I ko kakou imi pono ana aku, heaha na hana hoohemahema?  O kaʻu i hoike mua ae nei, o ka haawiia o keia mau keiki liilii loa i na makua okoa aku e hanaiia ai.  Ae, in a o ia, ua maikai ole anei ka lakou malama ana @  Ae, no ka mea aole i like ka hanaiia ana o ke keiki liilii ai waiu, me ka waiu o kona makuahine, ame ka waiu o kona makuahine, ame ka waiu kini a i ole pipi paha.  O ka wai u o ka makuahine ua hemo mai oia mai kahi maemae mae, a aole he mau mea e hoopoino ana i kela waiu.  O ka waiu hoi mai ke kini mai e hooheheoia ana kela waiu me ka wai a e malamaia ana iloko o kekahi kini.  Ina ua maikai ole ka wai i loaa a i loko olaila i hooheheeia ai ka waiu, e loaa ana no ka pilikia.  Ina hoi aole i maemae kela omole, ame ka omo, aia no iloko olaila na poino he nui wale.  Ua olelo mai kekahi kaka, ua ike maka oia i ka waiu i hanaia i kekahi mau keiki liilii loa, aole i maemae ka omole, a aole no hoi i maemae ke omo.

            Aole paha kakou e ike ana i ka manao o keia hoohemahema ana, ma ka malama ana o na omole ame na omo, aka, eia ma keia wahi e ume mau ia nei he mau haneri keiki Hawaii i ka make i kela ame keia makahiki.  O keia ka hoike a na kauka aupuni o kakou.  A aole e hiki e manaoia he mau hana hoopunipuni keia, no ka mea aole he kahua o ia manao ana e hoopunipuni mai ia kakou.

            Ina o keia ka pilikia, aole paha o ia wale no, aka, o keia kekahi o na kumu oi aku, aole anei hoi e hiki ana ia kakou e @ola ae a e koi aku i na makuahine e haawi wale nei i na keiki i ka wa opiopio loa, e hanai no hoi a loaa na makahiki elua paha, alaila, haawi mai hoi ka hanai@  Aka, o ka mea oi aku in a ua makee kakou e ola kela mau keiki, o ka malama no a nui kupono, a laila haawi i na ua makemakeia mai na hai e hanai.

            O na waiu pipi no kekahi kumu nui o ka pilikia, in a e makaala ole ia ana ka hanai ana. O ka omole ame ke omo, ame ka maʻi o kela popo kekahi mea nana e hoopoina nui nei na keiki e ai ana i kela waiu.  I keia la ke imi ikaika mai nei ke aupuni i mea e maemae ai keia waiu pipi.  A he nui na kahua o ka pilikia o ka wai pipi.  O ka mua o ka maemae ole o kahi e malamaia ana o na pipi waiu.  Ma kekahi mau wahi, iloko no o ka lepo kahi i naku ai o keia mau pop waiu, a me ia lepo no, a uwi ia iho la ua mau pipi nei. A o keia lepo kahi a keia mau popo i moe ai, heaha ke ano o kela mau lepo@  Ua ike kakou o na lepo ma na wahi e noho ia ana e na pipu he pelapela loa; aka, nae o keia lepo no e kau ana i na omaka waiu o keia mau pipi me ka holoi ole ia, a ua uwiia mai la, a aole e nele ke komo o keia lepo iloko o ka waiu.  O kekahi e kananaia ana, aka, o ka hapanui, aole he kananaia a pau pono keia lepo.  O keia mau mea apau he mau mea wale no e hoopoino mai ana i kela waiu, a mamuli o keia, e loaa ana ka poina i na keiki liilii e ai aku ana i kela waiu.  Na keia mau mea e hoopoino mai nei i ke ola o na keiki liilii.

            Ina e hiki ana ia kakou e hoopau ae i keia mau pilikia e haiki ana no ke alanui e loaa ai keia make ana o na keiki liilii ai waiu. A ina e hiki ana e pau keia make ana o na keiki liilii e loaa hou ana ke ola o na keiki a kakou, a o ka pii mau aku no ia o ka heluna o na kanaka Hawaii.

            Aole home e hike e kappa he home.  Aole e  loaa ana ka hauoli ame ka noho like ana o kekahi mau mea mare in a aole keiki o ko alo.  O ka hanau keiki ka laau nana e huki mai na manao kuee mawaena o na makua, a e hiki ana e pau wale kela mau manao ikaika.  He oiaio no, he nui wale o na keiki i hookaawaleia, aka, ua uuku mai nae ia mamua o ka poe i loaa keiki ole.

            Ina me keia ka hanau nui naau o na makuahine Hawaii, aia no he manaolana no ko kakou lahui no keia mua aku, aka, o ka laau lapaau o ia no ka hoopau ana i keia mau hoohemahema ana o ka malama keiki ana.  A ina e hiki ana e loaa hou ka pii mahuahua ana ae o ko kakou lahui, e hiki ana ia kakou e paa i ko kakou kulana no keia mua aku.  A o kekahi alanui o ka loaa ana o keia pii mahuahua ana o ko kakou lahui, o ia no ka hoi ana ma na kuaaina a e lawelawe i na oihana mahiai ame hanai holoholona.

            Me keia nui ana mai o na kanaka like ole e komo mau mai nei iloko o Hawaii nei, e loaa ana he makeke no kau mau mea e hooulu ai.  Ua pinepine koʻu hoikeike ana aku ia kakou, oia he mau miliona dala a Hawaii nei e hoouna nei ma na aina e i lawa ai kakou i ka ai ame ka iʻa.  A o kekahi, aole no paha e pau loa ana, aka, o kekahi o keia mau miliona e lilo nei iwaho, e hiki loa ana e hookoeia ma Hawaii nei, in a kakou e komo nui aku ana e hooulu i keia mau mea.  O ka io popo ame ka io puaa ke hoounaia mai nei mai kahi e mai, he mau tausani paona o ka makahiki.  E hiki ana e hooemiia mai keia mau paona me ka nui o na pomaikai ia Hawaii nei, in a e hiki ana e komo aku kekahi mau kanaka iloko o keia oihana.

            A i kou hanai ana ame kou hooulu ana i keia mau meaai, e loaa pu ana ia oe na mea maikai loa maiwaena ae o kau mau mea e hooulu ana, a o kau ai no hoi ia ame kau mau keiki.  E loaa ana i kau mau keiki kela mau ea maikai, a e loaa ana na ai maikai loa.  Mai keia mau mea mai elua, e hiki ana i ke kanaka ke ola maikai a e hooulu ana hoi i kona ohana a me ka uuku loa o na hoolilo.

            Ina e lilo ana ke Aupuni Teritore o Hawaii nei, a haawiia mai he aupuni hou, o kekahi alanui keia e lilo i@ ai keia aupuni o kakou, o ia ka hiki ole ia Hawaii nei ke hanai iaia iho.  A aole e hiki ana ia kakou ke hoahewa aku i ka manao ana o ke aupuni makua e hana pela, no ka mea, ua hewa io no o Hawaii i ka hooulu ole ana i na meaai, a ua hoopau wale aku ia i kona mau eka momona no ka imi ana i ke dala wale no.

            Ma keia alanui, e loaa ana ia kakou he hoonui ana ae i ko kakou lahui, ame ka hoopomaikai pu ana mai ia kakou.  Eia ke waiho wale mai nei he mau eka lehulehu wale, a he mau kula hele pipi, aka nae he mau aina momona no ke kanu ana i kekahi mau meaai no na kanaka o Hawaii nei.  Aole e hala ana he mau makahiki pokole wale no a e ike ana kakou i ka pii mahuahua ana ae o na kanaka ma Hawaii nei, a ehia ana la o ia heluna nui o na kanaka he mau kanaka Hawaii.  He manaolana kou elike me ka pii ana ae o ka heluna o na kanaka ma Hawaii nei, pela pu n@ hoi e pii mau ae ai ko kakou heluna lahui ana.  O ke alanui wale no e hiki ai o ko kakou malama i na keiki e hanau mai ana mai na puhaka mai o na makuahine Hawaii ame ka huli nui ana aku ma na hana mahiai ame hanai holoholona.

            O keia hiki ana e hooulu i na mea like ole ma Kalamaula mamuli mai no ia o ka loaa o ka wai hoopulu i na meakanu.  He mea houoli ka ike ana iho, o keia mau aina i hoinoia, ke hoike mai nei o ia mau hoino ana, he mau hana aloha lahui ole.  O ke kuhihewa, he mea kuhihewa no ke kanaka; aka, o ka hoino haalele loa ana i kekahi mea maikai, aole paho kakou e hiki ana e olelo iho he kuhihewa keia mau hana hoino aina.

 

PEHEA LA E PAU AI NA HANA KARAIMA?

 

            Eia keia ninau ke nune nui ia nei i keai la, a mamuli o ka maopopo ole o ka pane pela na wahine o na aoao like ole ame na ahahui like ole e malama nei i na halawai no ka hoomaopop ana i keia ulu nui ana ae o na hana karaima o keia mau la e nee nei.

            Ua manao kekahi poe o ka nui o na makai ka mea e pau ai, a ua hele aku keia ninau imua o ka Meia ame ka Papa o na Luuakiai, a ua koiia aku ka Papa Lunakiai e haawi hou mai i mau dala i mea e hiki ai e loaa hou he mau makai.  Aole nae keia noi makai he mea hou he mea kahiko no, a ua hele aku no ke koi a ka Makani Nui imua o na Luna kiai he mau mahina ae nei, a ua hoole ia mai.  I keia la ke noi hou ia aku nei no i mau makai hou, a e loaa ana paha, no ka mea ua ike na Lunakiai aia he mau dala mahuahua e loaa mai ana i keia makahiki, mai ka auhau mai.

            O ka ninau in a e loaa ana e pau ana anei keia mea he karaima ma ke kulanakauhale nei.  Ua pii aku ke noi hoonui makai ahiki i ke 46 a ua manao ia me keia huina e lawa ana na kiai no ka malama ana i ka maluhia o na kanaka o keia kulanakauhale.

            Ke manao nei nae ko oukou meakakau, aole no e pau ana na hana karaima in a no e mau ana ka paaia ana o na kanaka hiki ole e hilinaiia ma ke kulana he poe malama i ka maluhia o ka lehulehu.  Eia ke ikeia aku nei a ua ahuwale i keia mau la eia kekahi mau makaikiu ke lawe nei i na waiwai kipe like ole.  Ke ikeia nei ka pii mahuahua ana ae o na hana piliwaiwai ma ke kulanakauhale nei.  Me keia mau hana haihai kanawai malalo ponoi o ka ihu o na makaikiu, a ke lawelawe mau ia nei i na la apau, aole e hiki e manaoia o ka nui ana ae o na makai ke kumu e pau ai.

            Ke oleloia mai nei no hoi kekahi mau makai, aole e hiki i kekahi makai ke hopu i ka poe piliwaiwai ahiki i ka loaa ana mai o ke kauoha mai ke Kapena mai o na makaikiu.  Ina e mau ana ke ku ana o keia kauoha, a e hiki ole ana i na makai ke hopu i ke kananka e haihai kanawai ana, alaila pehea la e hiki ai e pau keia mau hana karaima in a e mau ana no kekahi poe lawe kipe a ae aku i keia mau hana e lanakila maloko o ke Kulanakauhale nei.  Aole loa e pau ana, a o ke dala a ka lehulehu ke pau ana me keia hoonui ana ae i ka puali makai.

            Eia no ka pilikia i ke kulanakauhale nei.  Ua nui loa na hale kuai rama e aeia nei e lawelawe i ka lakou oihana hoopilikia i ka lehulehu.  Elike me ka mau ana o keia mau hale kuai rama, pela no e pau ai ke dala a na kanaka inu rama, a i ka pau ana e hele ana kela kanaka e aihue i mea e ola ai oia ame kona ohana.

            O keia mau hale kuai rama, aole o na ramr maikai, aka, o na rama hoopupule i ka manao o ke kanaka, kekahi o na kumu nui o keia pii mahuahua ana ae o na hana karaima.  I ka pau ana o na dala a ke kanaka i hana ai a pau ka pule a i ole o ka mahina, e hele ana oia e imi hou i mau dala no kona ola.  A ma keia wahi iho la ke kanaka e hana ai i na hana karaima.

            O ka lua o ka piliwaiwai.  Aole paha he manawa iloko o ka moolelo o ko kakou nei kulanakauhale i like mai ka nui o na hana piliwaiwai elike me keia mau la e nee nei.  Eia na kanaka kipa ke hele mai nei ma na alanui e imi ana i kahi e loaa ai ka poe lawe hua, a he nui wale e hele ana ma na home o ka poe ilihune, e apuhi ai i mea e lilo mai ai na hapaumi.  Aole paha he piliwaiwai i oi ae ke ino mamua o keia.  No ka mea e hiki ana e lilo na hapaumi ame na kenikeni a pii aku.  O ka manao o ka hapanui o na kanaka he mea uuku loa ka hapanui, a in a no hoi e lilo ana aole no hoi e nui ka lilo, aka, in a e puka ana, e loaa ana he $1.50.  Ua mana iho la ke kanaka ua nui maoli keia dala me hapalua i loaa mai.  Ua poina nae i ka manawa e loaa ole ai kela dala hapalua, no ka mea, he mau mahina paha alaila loaa mai la ka puka ke puka hoi.  O ka hapanui o ka manawa e lilo loa ana me ka hoihou hou ole ia mai o kela hapaumi au.

            Mamuli o keia mau hana piliwai, ua nele mau ke kanaka i na dala a ua ike i ka nele a ua hele aku e imi i wahi e loaa ai na dala, a o ka hopena o ka hele e powa.  Ua nui maoli keia mau hana powa e lawelaweia mai nei ma keia kulanakauhale, a i ulu mai keia mau hana mamuli o ka aeia e kuu akea i na hana piliwaiwai.

            Eia no hoi kekahi mea inoino e ulu ae nei iwaena o na keiki opio, o ia no ka noho mau ana ma na hale aphupahu mai ke kakahiaka a aumoe i ka paa ana o kela hale pahupahu.  O keia mau mea apau he mau hana e alako aku ana i na keiki opiopio e anee ma keia mau hale, a hele ole i ka hana.  O ka hana ka mea e hookaawaleia aku ai na manao ino ame na mano e komo aku iloko o na hana karaima.  Ina ke keiki e hoomaamaa ana i ka hana, e kaawale aku ana na manao kolohe a hoopilikia.

            E ulu mai ana ka ninau, pehea la kakou e hana ai i mea e pau ai keia mau hana karaima.  O ka mua e hookomo i na kanaka hilinaiia e hana ana i na hana ku i ka hoopono ma na kulana kiekie o kakou.  A o ka lua, e kokua aku i na luna aupuni e makemake ana e hoopau i na hana karaima.  Aole o ke kokua aku e paa no na kanaka kolohe ma keia mau kulana, aka, o ke komo aku e hoopau ia lakou, ame ke kokua ana i na kanaka maikai no ia mau kulana.  A i ka loaa ana o na kanaka maikai e komo aku e kokua ia mau kanaka.  Ina e hele ana na wahine me keia mau manao aole e nele ana ka loaa o ka lakou mau mea e makemake nei, o ia hoi ka maluhia o ka hele ana o na kanaka ame na wahine ma na alanui o kakou, in a paha ma ke kulanakauhale nei, a i ole ma na alanui mehameha paha o Oahu nei.

            Ina e hiki ana e hoopauia keia mau hana hewa he eha; Na luna aupuni kipe; Ka piliwaiwai; Ka inu ame ke kuai rama ana ma ke akea; Ame ka noho wale ana o na keiki opiopio ma na hale pahupahu, e pau ia ana no keia mau hana karaima e pahola mai nei ma keia kulanakauhale.  Aka, in a e mau ana no ka paa o keia mau Makaikiu law kipe, a e mau no ka piliwaiwai ana, a e mau no ka loaa ana o ka rama me ke keakea ole ia, a e noho mai no na keiki opiopio ma na hale pahupahu, aole no e pau ana keia mau hana haihai kanawai, in a no e haawiia aku ana i 1000 makai no ka malama ana i ka maluhia o keia kulanakauhale.

 

NA HANA KARAIMA E PAHOLA NEI.

 

         Aole paha he manawa iloko o ka nohoana o Hawaii nei i ikeia ka pahola nui ana o na hana karaima elike me keia mau la e nee nei.  Aole keia mau mea i ikeia mamuli o ka nele i na kanawai e koi mai ana no ka hoopakele ana i na kanaka, aka, mamuli o ka hemahema o ka malamaia ana o keia mau kanawai.

         He lahui ike ole ia ka lahui Hawaii ma keia hana o ka pue ana i na wahine haole.  No kekahi mau makahiki loihi kakou i kaulana ai no ka ike ole ia o keia mau hana iwaena o ko kakou noho ana me na lahui e aku.  Aka, i keia mau makahiki ke ikeia aku nei kekahi mau keiki Hawaii e hoomahui ana i keia karaima.  He mau la i hala aku nei, ua ahewaia kekahi poe keiki, he ewalu no kekahi hana puʻe a lakou i lawelawe ai maluna o kekahi kaikamahine Pukiki makai o Kakaako, a iwaena o kela mau keiki Hawaii kekahi.  A i kela mau la aku no hoi, ua puʻeia kekahi kaikamahine haole i mare a he kaikamahine no hoi i hanaiia e na kanaka Hawaii, oiai o kona mau makua ua hanauia ma Hawaii nei ka makuahine, a o ka makuakane mai Beritania mai, a i make no kekahi mau makahiki ae nei i hala, e kekahi keiki Hawaii i hookuuia mai mai Kawa mai he mau la wale no mamua koke iho o kona lawelawe ana i keia karaima.

         Ke olelo mai nei o Kakina, kekahi o na on a nupepa o Hawaii nei he mau makahiki loihi ka ike ole ia ana o kekahi karaima o keia ano iwaena o na kanaka Hawaii, a i keia la ke ike mau ia aku nei.  Ua kukulu mai oia i ka ninau, pehea la i ulu ai ai keia mau hana karaima i ike ole ia mamua aku nei.  A ua pane mai no oia i kana pane, e hoahewa ana i ka hooko ole ia o na kanawai hoopau rama.  Aole ko oukou meakakau i maamau i ka like ana o kona manao me Kakina, aka, maluna o keia ninau ke like nei ko maua manao.  Ke hooia aku nei hoi, ua nui loa na hana hakihaki kanawai e ike mau ia aku nei no ma keia mea o ka inu rama ame ke phui rama ana ma Hawaii nei.

         Na keia hana o ka inu rama ame ke puhirama akea ia e alako aku nei i na keiki opiopio e hoomaopopo ole i ka ihiihi o ia mea o ke kanawai.  Eian no ke waiho hamama mai nei na hale kuai rama ma keia kulanakauhale, a ke oi aku nei ka poe on a rama mamua o ka manawa e ku ana na hale kuai rama o kakou nei.  Ia mau la no hoi aole he mau makai hoole waiona, o na makai kuhuina wale no.  I keia la me ka loaa o na makani federala e hopuhopu ana i ka poe puhirama ame ka poe kuai rama, eia nae ua hiki wale no e loaa ka rama i na kanaka e makemake ana ia mea.

         Mamuli o keia kuulala wale ia o keia hana, pela no na karaima like ole e ulu mai nei.  Aole paha he manawa i oi aku o na hana piliwaiwai elike me keia i keia mau la.  Ua ikeia aku na Pake e lawe hua ana me ka hunahuna ole iho.  A eia no hoi na hale piliwaiwai ke hamama mai nei ma na wahi apau.

         Heaha aku ana la ka hopena o ka noho maluhia ana o keia mua aku o keia kulanakauhale.  Eia na wahine ke kukulu mai nei i na ahahui no ka huli pono ana aku i keia kumu nui o na hana karaima.  Ke olelo mai nei ka Makai Nui ame ka Meia, no ka lawa ole i na makai ke kumu o keia mau hana.  Eia hoi ka Papa Lunakiai ke olelo mai nei no ka uuku o ke dala ke kumu o keia mau karaima.  O ka mea apiki nae, ma kahi no a na makai e hele mau nei e loaa mau nei keia mau hana karaima.  Eia no na Uwapo o kakou e ikeia aku nei, makai iho o ka Makeke ma Aala koke ae nei e kuai akea ia mai nei ka rama aka, aole he hopuia.  Ua hiki anei e oleloia mai no ka lawa ole i na makai ke kumu o keia kuaiia mai o ka rama malalo ponoi o na ihu o ka makai.  Aole, o kekahi mea kupanaha loa no hoi, aole e hiki i na makai ke hopu i kekahi poe kuai rama a i ole piliwaiwai paha, aia no a lohe mua o McDuffie.  Aole auei e hiki e ikeia aku he mau kumu no kekahi o ka haawiia ana o keia kauoha aole e hopu wale ua makai i keia poe piliwaiwai ame keia poe kuai rama.

         Eia no hoi na keiki opiopio ke hele wale mai nei aole hana.  O na hale pahupahu kahi e noho mau ai keia mau keiki.  Eia no na kanawai kue i na hana o keia auo, o ia hoi ka hana ole, a he aeahaukae hoi ma kekahi olelo ana.  Eia no keia mau wahi iloko nei o ke kulanakauhale, aole mawaho aku, e k@i mai ai la hoi a nui na makai, aka, in a pela iho la ke kauoha e ku ai, aole kekahi makai e hopu wale me ka lohe mua ole o McDuffie, alaila, in a no he haneri makai o kakou, a e ku no keia kauoha, aole no e paa ana keia poe haihai kanawai.

         He mau mea nae keia e hoike mai ana i na kanaka o keia kulanakauhale, aia kekahi mea e ku mai nei e hiki ana e alakai aku i ka manao o na kanaka e hoohuoi he oiaio ka paha keia mau lono lawe o na Makaikiu i ke dala kipe.  Ma ka nana iho aole he kulana okoa ae e hiki e manaoia aku e na kanaka e noho nei me ka uku i in uku auhau no ka hoopakeleia o ko lakou noho ana.

         Ina eia ke kuaiia mai nei ka rama me ke akea, no keaha hoi i @ia aku ai keia mau hana.  Aole anei hoi o k ahana a na makai o ka hopu i na hana karaima, aole o ke kali a loaa mai ke kauoha mai ke keena mai o ka makaikiu.  Alaila, in a ka paha e hele ana keia makaikiu, aole iho la e hopuia ana na kanaka piliwaiwai ame na kanaka kuai rama, aia no a hoi mai oia.

         O keia mau hana a kakou e ike aku nei, he mau hana keia e hoonawaliwali mai ana i ko kakou noho aupuni ana e na kanaka Hawaii.  Eia keia kulana ke hoomaluia nei e kekahi kanaka Hawaii, a nana e hookohu aku ana na kanaka malalo on a.  O ke koikoi o keia mau hana keu kanawai e kau mai ana maluna o na kanaka Hawaii e paa oihana mai nei.  Ua hoike mai keia hiki ole e hoomalu i ke kulana lawa ole ma ka hooko kanawai ana, @ no ia kumu, aole e hiki e hilinaiia kekahi kanaka Hawaii ma keia mua aku.

         Aka, i ka imi pono ana aku nae, ua hilinai aku keia Hawaii i kekahi haole i kanaka nana e hooko na kanawai malalo o kona malu.  He kulana hoopilikia ia kakou @ na Hawaii.  A he mea pono no @ ku ae na kanaka Hawaii e hoole aku i ke koho hou ana i na kanaka o keia ano, e haawi wale ana i ka hilinai ana i kekahi haole i ikeia aku kekahi mau hana e hoopauia ai ka hilinai.  I keia la ke noii ia nei keia Kapena o na Makikiu no kekahi mau kue i kana hana lawe kipe.  Aole i maopopo ka hololea o keia mau lawelawe ana, aka, @ ike ana nae kakou, ma kahi o ka uwahi aia no he ahi.

         Eia kakou ke kokoke aku nei @ na la koho o keia mau luna aupuni o kakou.  E nana aku kakou i na kanaka hiki ke hilinaiia ma keia mau kulana.  mai ka Meia ahiki aku i na kulana malalo iho.

         Ina e hiki ole i na kaikamahine opiopio ke hele ma na alanui o kakou ke puʻe ole ia, aole anei ua hiki mai ka manawa e lilo ai keia hemahema ma ka aoao o ka oihana makai i mea e koi mai ana i na kanaka koho baloka o keia kulanakauhale, e kue aku i ka puka ana o na kana o keia ano.  Aole anei kakou e na makua mea keiki e koiia mai ana no ka maluhia o ka noho ohana ana e loaa he kanaka hou ma keia kulana no ka pomaikai o ko kakou noh olahui ana.  Ina aole e hiki i na wahine ke hele ma na alanui me ka hopu ole ia mai e na kanaka manao kolohe, ua hiki mai ka manawa e loaa ai i mau kanaka hiki e hoopau i keia mau hana.

         Ua lohe nae kakou i ka manawa o ke koho baloka o eha makahiki i hala aku ina lakou e puka ana, e pau ana keia mau hana hakihaki kanawai.  E pau ana ka piliwaiwai, aka, i keia la ua oi aku ka piliwaiwai mamua o ia mau la.  Ua oi aku ka inu rama mamua o ia mau la, a ua oi aku ke kuaiia ana o ka rama me ke akea maoli mamua o ia mau la.  Auhea iho la la hoi ka pau ana elike me ka lakou mau hoike ana mai i ka poe koho baloka.

         Ina aole e pau ana keia mau hana hakihaki kanawai e hoea mai ana ka la e lawe ae ai na kanaka i ke kanawai ma ko lakou mau lima a haaleleia aku na makai e ku ana.  Eia kekahi mau wahine ke makaukau nei e lawe i na pu me lakou no ka hoopakele ana mai na hana puʻe e lawelaweia mai nei i keia la.

         I kela mau makahiki nae i hala wale aku, ua ike kakou na kanaka Hawaii, i ka maluhia maoli o ia noho ana.  Ua hiki e wahioia na hale me ka laka ole ia.  Ua hiki i ka wahine ke hele ma na alanui me ka hoopilikia ole ia.  Ua mehameha ka hele ana o kekahi mau wahi aka, aole nae he mau hana hoopilikia wale mai.  I keia mau la hoi o kakou, aole he la i nele i ka lohe ia aia he mau hana karaima i lawelaweia maluna o kekahi mau kaikamahine ma na alanui o ke kulanakauhale nei, aole ma na wahi mehameha, aka, ma ke Kulanakauhale nei.  O k@ia mau hana apua e kono mai ana i ke kanaka he mau kaikamahine kana e noho me ka makaala.  A o keia makaala, o ia no kona lawe ana i ke kanawai iloko o kona mau lima ponoi iho.

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII

 

         Ua heluheluia ka moolelo o ka halawai i hala, a mamuli o ka loaa ana aku o na kope o keia moolelo i na lala, ua aponoia me na hoololi ole.

         Ua haawiia aku kekahi mau kope o kekahi leka a Lyman i na lala o ke Komisina.  Ua hoike mai ke kakauolelo ua loaa mai iaia kekahi leka mai ia Mr. Jorgensen mai, e hoike mai ana ua hoomaka oia i ka hana ana i ke alanui o Kalamaula, a ua okiia he wahi i hiki aku i ke 75 kapuaai.  Ua aponoia keia hana a Mr. Jorgensen.

         Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Cooke, ua hui oia me ka Loio Kuhina no ka haawi ana aku i na kanaka ma Kalamaula, i halekuai no lakou, a ua koi mai ka Loio Kuhina e kakali no kekahi manawa, i hiki ai iaia ke huli pono aku i ka manao kanawai ma keia mea.

         Ua hoike mai ka Lunahoomalu, ua manao oia e pono no kela poe e huli ma na mea e hiki ai ia lakou ke noho kuokoa, aole hoi me ka nui aku o na kokua.

         Ua hoike mai ke Kakauolelo ua hui kuka oia me Mr. Lyman no ka loaa ana o kekahi mau waiu no na kanaka, a ua kaohiia ko laua manao mamuli o ke kulana waihona dala o ke Komisina.  Ua manao ka Lunahoomalu malia paha he mea no hoi e haawiia aku i hookahi a i ole elua paha pipi waiu i kekahi ohana a o ka lakou waiu e kuaiia aku i ka Hui o Mapulehu.  Ua hoike mai o Mr. Lyman, aole e pono keia no ka mea e nui loa ana na lilo.

         Mamuli o ka ninau a ka Lunahoomalu, ua pane mai o Mr. Lyman, ua poho na kanaka kanu ipu o Molokai, mamuli o ka pala loa o na ipu ame ka pala ole o kekahi, a mamuli o ka pala loa o na ipu ame ka pala ole o kekahi, a mamuli pu no hoi o ka pilikia o ka hoounaia ana mai ma na moku.  Ua pane mai ka Lunahoomalu o keia ana ka pilikia nui o keia mua aku, o ka biki ana e hoouna mai i na mea i hoouluia me ka loaa ole o ka pilikia no na makeke.

         Ua hoikeikeia mai e Mr. Lyman kekahi o na hua o na meakanu ma kahi kanu o na mea hoao, a ua ikeia ka maikai.  Ua hoike mai ke Kakauolelo ua hiki aku o Mr. Raker, ma Molokai, a ua laweia ma na wahi apau.  Ua hoike mai oia i kona manao in a e haawi ana ke Teritore i $25,000, no ka hana ana i ka wai o kela aoao o Molokai, e hiki ana iaia e koi aku i ka Ahaolelo Nui e haawai mai i $25,000, ma kela aoao no keia hana no ka mea he lala oia no ke komite wai.

         Ua hoikeike aku ke Kakauolelo he mau noka a ua koiia mai oia e hui me ka Loio Kuhina no ka hoomaopopo ana i ke ano, a ua koi pu mai no hoi o Mr. Duncan e hoopanee iki ia a loaa iaia kekahi manawa e huli pono ai nona iho.

         Ua hoike mai ke Kakauolelo ua hoike mai o Mr. Vannatta iaia he mea pono e hoololiia na rula ame na kuhikuhi, maluna o ka ninau wai, a e ukuia mai ma ka miliona galani pololei, aole hoi ma ke ana awalike a pii aku elike me ka mea e hoohanaia ana.  E hoomakaukauia ana na huahelu no keia ninau a e haawiia mai ana i keia halawai we.

         Ua hoike mai ke Kakuolelo ua makaukau oia no ka wae ana i na kanaka no na apana he elima i koe: Ua waeia na kanaka no keia @ wahi.  A mamuli o ke noi a Mr. Duncan i kokuaia e Mr. Akana ua hooholoia.

         Ua hoike mai o Mr. Lyman, ua hele aku oia i ke Kula Kamehameha a ua hui me Mr. Borden no na keiki e hele i Molokai no ka lawelawe ana i na hana mahiai.  Ua hoike mai o Mr. Borden he ewalu k@ o keia papa, a he elua e noho koke mai ana, ua ninauia aku keia mau keiki elua, a ua hoike mai i ko laua makemake e hele.

         Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Lyman, he hookahi mea noi i  @ mai iaia mai Hawaii mai no k@ aina hookahi.

         Mamuli o ka pau ana o na h@ ua hoopaneoia ka halawai a hui h@ i ka la 5 o Iune, 1923.

 

NA ANOAI

 

         Ua hoea mai nei o John Lew@ kekahi kanaka Hawaii, i haalele @ ka manao ana e lawe aina, mamuli o na hoino; aka, i kona hele @ aku nei e hana ma Molokai, @ ikemaka oia i ka nani ame ka @mona o ka aina, a ke komo mai nei kaua noi aina, a ke manao nei e lawe i kona ohana apau, e noho loa i Molokai.  Eia ke kanaka i lilo kona manao makemake aina i mea hoi hope, mamuli o keia mau hana hoopilikia.  Aka, ua pau ia manao ana pela, a ke makemake nei e hoi i Molokai, ka aina e loaa wale ana o ka iʻa, a me na mea e pomaikai ai ke kanaka.

         Ma ka nana iho, in a e mau mai ana ka ulu maikai ana o keia mea o ka ohia (tomato) ma Molokai, e loaa ana kekahi oihana hoopomaikai mai i na kanaka e lawelawe aku ana i keia oihana.  Eia kekahi mau ohia o keia ano ke hookomoia mai nei mai Kaleponi mai, a o ka hapanui, aole i loaamai ka ono ame ka maikai elike me ka ohia e hoouluia nei ma Hawaii nei.

         Ua hoounaia mai nei kekahi mau eke huika, i hoouluia ma na aina o Palaauuka.  Ma ka nana iho i keia huika, in a aole e hoikeia mai ana no Molokai mai, aka, no kekahi wahi okoa aku no, e puni ana no ke kanaka, no ka mea ua nunui maikai kona hua, a he oolea maikai no hoi.  Ua olelo mai ka poe ike, ua hiki e hana palaoa ke wiliia keia hua huika.

         Ke illo nei ka holomua o na hana e lawelaweia nei ma Molokai i mau mea e hoohauoli mai ana i ke kanaka i hoino nui ia no keia kanawai ame keia mau aina i hanaia no ka pomaikai o na kanaka Hawii.  Eia no na kanaka na lakou i hana mai i keia mau hana hoonaikola ke ola mai nei no, a e hoea mai ana no ka haawina maluna o ia poe hoin i kii aku a o na hana i manaoia no ka pono o ka lahu o ia iho la ke kahua o ke kalaiaiana ana.  Aia no o R. H. Makekau, o Hamakau ke hanu mai la i ke ea huihui o Hawaii nei, nana kekahi mau olelo hoino haalele loa, a heaha iho la la ka hopena o na kanaka i hapai mai i na manao kue a lilo i mea hoino i ka aina nani a maikai e hoohua mai nei i na hua e ola ai ka lahui.  Eia iho no o Norman K. Lyman kekahi o na kanaka e @ nei ka olelo "Ina i makemake ke kanaka e hoi i Molokai, e lawe pu i ka pahu kupapau".  Aka, eia no nae keia mau kanaka ke koi aku nei no i ka hilinai ana mai o na Hawai ia laua, mahope o na olelo hoino awaawa loa.

         Ke koi mai nei na Hawaii o Molokai i mau popi waiu no lakou.  Aole paha he holoholona oi aku @ na hoopomaikai i ke kanaka mahiai mamua o keia mea o ka pipi waiu.  O kona waiu, e lilo ana i mea kokua nui mai i ka hanai ana i ka ohana.  He ai maikai loa keia, a in a e manao ana ke kanaka e hana i waiupaka, e loaa ana me ka nui ole @ ka luhi.  O ka wai u mahope o kou lawe ana ae i ke kilima, ua lawa na na puaa ame na moa.  O ka waiu mailoko ae o kou hana waiupaka ana, ua oleloia mai, he m@ hooloihi keia i ke ola o ke kanak@  O keia meu mea, e loaa ana i ke kanaka e malama ana i ka pipi waiu.  O kana keiki, in a he wahine, e hoomahuahua ae ana i kau mau pipi waiu; o ke keikikane e haa@ mai ana i dala nau i kona nui @ pono ana ae.  Aole keia mau holoholona e hooluhi mai ana ia oe ak@ na lakou no e hele e ai no lak@ iho, a o ka malama nae kau ma k@ aoao.  O ka ohi ana o na pomaikai ma kou aoao ia.  He lahui kakou i hoomaopopo ole i keia mau po@kai no ka mea, o kahi umele poi @ ame kahi paakai, ua ola ae la @ keia la.  Aka, o na lahui kanaka i malama i keia mea o ka pipi waiu o lakou ka i ike i kana mau hana hoopomaikai mai i na kanaka @ @lama ana iaia.  O ka hapanui nae, @ kakou, ua ike i ka waiwai o @ waiu, a ke lilo nei na dala nunui @ kakou no keia mea@ na na keiki liilii a kakou.