Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 24, 14 June 1923 — NA ANOAI. [ARTICLE]

NA ANOAI.

Ma ka nann aku i ka man.io o na* ka&iki Hawaii o keia la, c <ū loa ana na inoa e hookomoia m:ii nei, no na aina o Palaau amo lIo«lehua, mamua o na apana aina. Aolo la p hao i ka ninauia mai i ka mai nawa hea la e wehe ia ai kela niau aina. . Ma Kauai, ke eliia mai la I<j luapao no ke kii ana i ka wai o k») kahawai o Waimea mauka loa, m iuk.a iho paha o ka puu o Puuokapelo, 110 ka hoopulu ana i na ain.i mauka o ka hui mahiko o Kekaha, In.. e loaa ana kela wai, a e ikeia ana ka lawa pono, o hoohanaia mai ana ke kanu ko ma kela mau aina hoopulapula mauka o'kela mau wuli i kanuia i ke ko, no ka mea aia no- - 15,000 eka no na Hawaii ma kela wahi. Ho mau aina waiwai nui kol.i ke loaa ka wai. E iko aku ana kakou i nn pomaikai he nui wale n a keia wahi. He hoailona keia, ke ola mai n"i iia kanaka Hawaii e ike £na pomaikai o ka hoi hou ana malunn o i\:i aina, a e imi j na pomaikai mai k:i lepo ae. O keia ka mea ako oukou meakakau i makemake nui ai, a u:i hauoli oia i ka ike-i keia manao o na' kanaka. | Aole palia he mau oihana ano ho<>* ! pomaikai mai i ke kanaka i oi aka mamua o ka hanai holoholona. an • ka mahiai. He mau hana koik< i io no paha, aka, o na pomaikai <« loaa mai ana i ke kanaka ua oi aka mamua o ia luhi nui. He okoa na pomaikai dala, a he okoa na pomni* ' kai o ka loaa ana i ke kanaka o ko ola kino maikai. Ma ka noonoo ana o kekahi poe naauao, ua oi aki na pomaikai o ke ola kino maikai, mamua o na pomaikai dala e ake n>ū ia mai nei e kekahi poe. L\a liiki loa ia kakou e ike i ka oiaio o keia mau manao ana pela. Heaha no ka inea e hoopomaikai mai ana i ke kanakn, ina e nui ana kona waiwai, n make koke naet Nawni e ai aku keia mau dala e hoahuii mai nei r kekahi poe imi dala o k» i i ln? ma kn nnna aku o keiakaknnn makemake nui loa ia © kekahi pl- - o keia ola ana, o ia kJ hoahu nna «me ka hooikaika ann 0 nui keia waiwai hoahu. I ka nm! ana e hele kohana aku ana k- > kanaka, a e waiho iho ana i kon wai^ai. O keia mau ohia-a Mr. Maio) . aole i piha ekolu mahina o ke kinuia ana, a ke ohi nei nae oia i pomaikai 0 keia I\ihi &na. E loaa ana he elua a ekolu pahu o ka pule mai kana mala ohia mai. He menni ulu keia ma Hawaii nei i na mannwa apau, ke hlki e paleia aku ka.ll nalo nana e hoopoino man nei ko:<i huaai.

I —— NA ANOAII ■ Eia o Mr. Maioho, kekahi o na Hawaii ma Kalamaula, ke hoouna mai nei i kekahi o na ohia (tomato) maikai loa, i ikeia ma na makeke o Honolulu nei, no kekahi mau makahiki loihi. Ua memele makai ka j ili ©waho, a ua ono no hoi ke ai iho. Ke kuaiia ma nei no 15 keueka o ka paona. Ke hooiala nei ke Komisina no ke kukulu ana aku i mau hale no na kanaka hana e noho aku ai. O keia poe kanaka i manao ia, o lakou no na kanaka na lakou e kii aku ka wai o Waihanau. He mea ano nui ka loaa o ka wai, no ka mea, ina e loaa ana ka wai, e hemo mai ana he mau apana aina lehulehu no keia makahiki ae. L T a hoomaopopoia aia he mau tausani eka i kupono no keia hana o ka hooulu ana i na meaai lehulehu. A mawaho ae o keia aia no hoi lie mau eka lehulehu iro ke kanu lialakahiki ana. 0 keia wai no na home wale no. Aole pela na hoine hookuonoono o r,a la i hala aku malalo o ke kanawai e ku nei no ahiki i keia la. Ma ke kanawal hookuonoono o kakou, aole he mau* kokua i haawiia aku i ke kanaka e makemake ana e hoi maluna o kela inau aina. A mamuli o keia mau hana, eia kekahi mau aina liookuonoono ke waiho mai nei, aole kanaka oluna, no ka rt\ea, ua hooheniahemaia ka pono o kela poe kanāka. Ma keia kanawai hoi i hanaia nou e ke kanaka Hawaii, ua kii mua ia a ua laweia mai ka wai, a ua hanaia na alanui mamu o kou hoi ana aku e noho i ka aina. Eia iho na kanaka e noho mai nei ma Nanakuli ame Lualualei ma Waianae. Me ka hana nui ke kanaka e hana ai i loaa kalii wai hoopulu i na meakanu. A o ka wai iuu hoi e hoomanawanui ana ke kanaka i keia wai okaikai, e kali ana 0 ka loaa o kahi ua a loaa wai inu. Oka wai ka mua, a mahope aku ke kanaka. Me ka nui nae o ka lioino keia mau aina i keia mau la i hala iho la a ke amo mai nei no na maka o ua poe nei, me ka lilo 1 poe hilinai ia e kekahi poe Hawaii nei no. Nani no paha ke kupanaha o ke kanaka Hawaii, e puni wale ana i na knnaka hoopunipuni, e ake ana e hoino i kou lahui. Ma ka nana iho, aole wale .no keia o na mea e hoopomaikai mai ana i na kanaka mahiai o kela mau aiua nani o Molokai. O na uaiakahiki e ulu mai nei, a i kei», muhina iho paha e hiki ai e hoounaia mai, mamuli o ke oo maikai ana.

0 ka'u e koi aku nei, e hoomakaukau na keiki Hawaii e manao nui ana no kona mau pomaikai o keik mua aleu, a e houluulu i na dala e loaa ana 5 no ka hoi aku mn kela mau aina e kahe ana ka "waiu ame ka meli". A o keia mau olelo, aole he manao lioopunipuni, aka, me ka manao oiaio maoli. 0 ia hoi, eia ka waiu ma Molokai, mamuli o ka loaa o na kao ame na pipi. O ka meli, eia he mau tausani paona e hoounaia nei mai Molokai aku i Amerika i kela amo keia mahina. Ma ka momona o ka lepo, aole he mea e ae nana e hoike mai nei i keia, na kekahi no o na hoahanau 0 Noiman K. Lyman. Ke olelo nei keia keiki, aolo aina ma Kekaha c loaa mai ka momona o keia mau nina ma Molokai. Owai la o laua nei ke hoopunipuni mai nei i ka lahui Hawaii, o keia hoahanau paha e lawolawe mai nei i keia oihana ma Molokai, a o kela paha e noho mai la i Hilo. Hookahi e hana ana 1 ka pono o ka lehulehu, hookahi hoi e imi loaa ana ma na hana hoopunipuni. Hookahi e ola ana no ka lahui, a hookahi e Hlo'ana i mea nahu mai no i ka lahui. Ua hiki e ulu ke kalo, ina ua makemake loa kela ohana i ka poi ame ke kalo. TTa hiki e ulu ka uala ame na ano ai e ae. Nolaila ma ka ai ua lawa. Pela no ka i'a. I ka olelo mai a na kanaka niua i hoi aku la i Molokai, ua loaa wale ka i'a ia lakou. Ma ke kai na i'a like ole, a ma na aina awaawa, ua loaa wale ke kao ame ka puaa, a i kekahi manawa ke kia. Ma keia mau mea kakou e ike m,ai ai, ua oi aku ka makaukau o ke kanaka Qia na kuaaina, mamua o ka nolio kaona ana. He oiaio, ina no oe e molowa ana ma ke kaona nei, e loaa ole ana no kau ai, a pela no ma ke kuaaina. Ina oe e molowa ana i ma ke kuaaina, e hoaa io ana no oe. 1 Aka, o na ana nae o na pomaikai,

ua hiki loa ia kakou e ike mai o ka hoi ana aku i ke kuaaina ka oi aku.

Eia o John H. Wise, ke noi nei e haawiia mai iaia kekahi o na lokoi'a i piha me ka lepo a ano lokoi'a ole i koin mnnawa ma Palaau-kai. He nwiu losoi 7 a keia i pau ka pono no kekahi uiau makahiki loihi. Me ka nui o ka lilo e hiki ai e maemae. A aole no paha e pau loa ana ka lokoi'a holookoa i ka maemae, aka, e loaa ana nae kekahi mau eka. Ina aole e loaa ana iaia kekahi o kela mau loko uu makaukau oia o hoi aku no na aina mauka e kauu ai a e hooulu ai i na holoholona.

Ei,t ma ka pukaaniani o E. O. Hall A Son kekahi mau pupu huika i okiia mai nei mai na mahiuaai mai o na Komisina ma Malehua na aina e hoaoia nei na mea like' ole. I ka poe i kamaaina i keia mea o ka liuika, e hooia mai ana lakou, i ka maikai ame ka nunui kupono o ka hua o keia mau pupu huika. Ke ku mai nei ka lunanui o na hana mahiai o L. T. Lyman, a liooia mai, he mau hoailona keia jio lea hiki ana e hooulu maikai ia keia mea ma kela mau aina. Ua pa'iia mai nei no hoi he mau kii no ka hoike ana mai i na mala kulina Aikupika. 0 na kulina keia i kamaaina i na kanaka heluhelu Baibala, i ke au ia Palaoa, a i ka manawa hoi i lilo ai o losepa i kiaaina no kela aina. O kela mau kulina i kanuia ma Molokai i kapaia o na kulina Ka£Eir, oia kekahi i hoouluia mai nei. A ua hoike mai o Lyman, he ai maikai kona hua no na holoholona, a o ko kino o kona mea kanu he ai maikai na ua pipi waiu. Ua kanuia no keia kulina ma Ko* hala e ka ohana Bond ma, he mau makahiki i liala aku nei. A i keia kanuia ana mai nei hoi ma Molokai, ua ileeia kona holomua. Aole wai 0 keia wahi i kanuia mai nei a U£ manao no nae o Lyman, e hiki ana e loaa elua oki ana o ka makaliiki, ina elike ana ka ma-n maikai elike mai nei me keia makahiki. O na unlakahiki keia e kakaliia aku nei, 1 kanuia mauka a makai no hoi, ma na kahua hoao o ko Komisina. Ma ka nana aku i ka ulu ana e loaa ana he mau hua nunui. Ke holo pono, e loaa ana ia kahua nana e hoohui mai i na mea nana e hoopomaikai niai ana i na kanaka e hoi | aku ana maluna o kela mau aina. He mau aina waiho wale iho no keia i na la i hala nku e ohi ana hoi ke aupuni he mau kenikeni kaleaikahi wale no o ka makahiki no ka eka hookahi. Eia keia poe kanaka i hoi aku nei i Molokai. E lawe mai kakou ia lakou i mau mea hoohalikelike na kakou. He uuku loa na la o ka ka makahiki au e makemake ai e komo i t na lole maikai. 0 kahi la Sabati paha -«une na la kannka e hiki aku ana i ko lakou mau liale. I na la « ae ua lawa uo i kalii ahina ame kahi palaka. He mau lole keia i hiki e holoiia a e hoomaemaeia e ka wahine. O kahi ai, he nui na meakanu e loaa ana ia oe. Ka mua, o na lole o ka noho ana. 0 ke kanaka e noho ana ma ke kaona, e lilo mali ana kana mau dala 1 ka lole, no ka inea, ina he kakauolelo kau liana, e maeinae oe i kou hele ana i ka hana. E lilo mau ana kau dala no ka uiaemae o keia mau lole. Pela no ka wahine, ame na keiki. E lilo ana oe i ka wahie, a i ole i ka aila ea, a i ole i ka nanahr, a i ole na mea e ae e loaa mai ai ia oe ke ahi e moa ai kau mau meaai. Ma ke kuaaina, ua hiki e lapulapu wahi wahie aku oe a i ole o na keiki paha, a pau keia mau pilikia. O ka ia, he loaa wale ia oe. īna kakou e paulele nui ana maluna o hookahi wale no mea e hooulu ai, o ka io holoholona, e loaa nui ana no na pomaikai, no ka mea, eia ko hookomoia mai nei he mau miliona dala io pipi, pu: i ame hipa Mc ka helu ole aku'i kekahi mau ia e ae e hookomoia mai nei. He mau makahiki wale no i hala aku, na pepehi ia ka pipi no ka aila wale no. I keia la, aole i lawa na io pipi e hoouluia nei ira Hawaii nei no ka pomaikai o na kanaka e ai nei ia io. O ka lua o na kanawai i hanaia no ka pomaikai o na kanaka malalo 0 keia bila, o ia no ka hoihoi hoif ia ana mai o na dala i laweia aku e ke aupuni no na hoolimalima i hanaia me ke Komi»ina. Ua hoi hou mai kela mau dala i hiki aku 1 ka $11,000.00 a oi aku, a ke lilo nei keia i mea e kokua nui mai ana i ke Komieina, no ka mea aole he nui loa o na dala e loaa mai nei i kela ame kela makahiki mai na l.oolimalima mai. Aka, i keia mau makahiki, aku, e mahuahua ae ana keia mau dala, a aole no e nui loa ana na pilikia ma keia ninau. Aka, no na lala o keia Ahaolelo i hala aku la ko makou hoomaikai nui ana, no ka mea, ua haawiia mai na mea i nonoiia aku. Hookahi bila i haule, o ia no ka $15,000.00 i makemakeia no kekahi halekuai ma Kalamanla. U'a haule hope no ka hookomoia ana a ua manao no paha kekahi poe, aole no he hana maikai nr, ke aupuni ke kukulu ana i halekuai, e komo aku ai e ku-e me na kanaka e malama mai nei i na hale-

kuai i keia maiiawa ma Kaunakakai. Aole keia he liewa no ka Aliaolelo, aka, he like ole o ka manao maluna o keia ninau. No ke Komisina, aole no e noonoo nui loa ana, no ka me3, aole no i ikaika loa ko lakou manao e hanaia keia hana. Aka, e hoike niai ana nae i ka naau hamama o ke Kakauolelo, no ka mea nana keia kumuhana i hapai mai, a nnna ponoi no hoi i haku keia bila, me ka manao ana, ina e holo, e hiki ana i na leanaka ke kuai i kekahi niau mea mo ke emi o ke kumukuai. A no na la nnia o ka noho ana aku, e Wo ann koin l\alekuai i mea kokua nui niai.