Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 26, 28 June 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ELUA NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T.H. POAHA JUNE 28,1923

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;                                   Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;                                         Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

Malalo o ka lokomaika i o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no ua mau a@ pili I ua hana a ke Komisina.  Hoopulapula Lahui Hawaii.  Nutaila o loaa ana he mau mana, pili ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma Keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na haana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e @i i ke Komisina @ mea like @ i makemakeia e ninau mai.

 

UA HIKI ANEI IA HAWAII KE HOOLAWA I AI NONO IHO AME KA IO HOLOHLONA?

Aole paha he ninau ano nui a koikoi elike me keia e kau ae la maluna.  Aole no hei he ninau paakiki ka pane ana, no ka mea, ua ikeia i ka loaa mua ana mai o keia mau Paemoku ia Kapena Kuke, ua heluia na kanaka Hawaii ma kahi o ka 400,000 a aole lakou i hui kama ilio aku, a i ole launa paha me kekahi mau aina e aku, i hiki aii la hoi e manaoia maiwaho mai paha kekahi ai i loaa ai ia lakou.  Aole, na lakou ponoi iho no i ho olawa ia lakou i ka ai, a io holoholona ame ka i’a.  Nolaila, aole no e paakiki ana ka pane ana o keia ninau maluna ao.

Aka, e ike pu mai nae kakou, mamuli o ke kaukahi o ka ai oia mau la, ua hiki io no e lawa lakou, no ka mea, aole makemakeia o na ai e ae, no ka mea, aole no hoi i ikeia ia mau ai.  O ka ai nui no o ka wa i loaa mai ai keia mau paemoku, o ia no ke kalo, ka uala, ka uhi, ka maia, ame na hapuu like ole, i laweia nae i ai i ka manawa wiwale no.  O na ai maamau no, i hui pu ia mai me ka ulu, o ia no ke kalo, ka uala, ka uhi ame ka maia.  Ua lilo no keia mau ai i mau mea ho ʻolawa mai i na kanaka me na ai i makemakeia e lakou.  Ua lawa a oi.  A o keia mau ai no hoi, ua hiki e loaa i na la apa@@@ ka makahiki, no ka mea ke ike maka nei kakou I keia la, I ka loaa o keia mau ai.  O ka ulu wale no ka mea hiki mai ma kona kau.  Aka o ke kalo, ka uala, ka uhi  ame ka maia ua hiki e loaa in la apau.

Aka, i ke komo ana mai nei o na lahui e, i maa ole i keia mau ai, a i ai hoi he mau ai okoa aku no kekahi mau kenekulia, ua hiki ole paha ia lakou e lawa ka maona i keia mau ai o Hawaii nei, no keia kumu, ua hoi no ko lakou makemake i na ai i maa ia iakou.  O ia no ka laiki, ka palaoa, ka ualakahiki ame na hua e ae.  Elike me keia makemake o keia poe i ka lakou ai i maa a i kamaaina, ua kiko aku no lakou no keia mau ai.  Ua hoaoia ka laiki e ulu maanei, a ua ikeia, ua hiki io no e ulu, a ua oi aku ka nui mamua o ka aina i laweia mai ai keia mea ai.  Ua hoao ia ka ualakahiki, a ua ikeia ka holopono ame ka maikai o keia ai ma Hawaii nei.  Ua hoaoia ka huika, a ua ikeia no ka hiki ana e ulu ame ka loaa maikai mai o ka hua aka, ua paakiki nae ka hooulu ana, no ka mea aole keia he aina i @@aa i ka hoouluia o keia mea.

I na makahiki o ka hu ana o ke gula ma Kaleponi, ua lilo o Hawaii nei i aina nana e hanai ana i na kanaka ma Kaleponi e lawelawe ana i keia oihana o ka eli gula. Ua laweia aku ka palaoa mai Hawaii nei aku, a ua loihi no hoi ka hoouluia ana o na ualakahiki ma Hawaii nei.  I ka la o na moku okohola e ku mai ana i Hawaii nei mamua aku o ka hu ana o ke gula ma kaleponi, ua lilo o Hawaii nei i wahi ku mauia mai e keia mau moku, no ka ike ua hiki e loaa ka ualakahiki maikai ma keia mau Paeaina.  Noliala, o ka laiki wale no ka ai i loaa ole i kela mau la kahiko o Hawaii nei.  Aka, ua ikeia nae o ka palaoa maikai loa.  Ua hoouluia keia mea ma Maui ame Hawaii, a ua ku na halewili palaoa.  Pa paakiki io no ka hoouluia ana, aka, ua hiki no nae e loaa ka palaoa maikai.  A i kela mau la no hoi, aole i loaa mai ka ike ame ke akamai mahiai o keia mau la.  O ka huika maamau no ka huika i kanuia ai ma keia mau wahi hooulu o keia mea.  Aka i keia la ua loaa mai ka ike ame ka naauao i na kanaka mahiai, a ua loaa he mau huika hou, i hiki e hoouluia ma na aina maloo.

Aka, mahope nae o keia hoolawaia ana o Kaleponi me ka palaoa ame ka ualakahiki, ua emi mai na pomaikai o ka hooulu ao ai keia mau mea, a ua lele aku na kanaka mahiai o Hawaii nei, a kanu I ke ko, kekahi o na mea ulu mua loa o Hawaii nei, a mai keia ko mai ua hoomau aku ko Hawaii nei poe mahiai i ka mahi ana i keia mea ahiki mai la i ka la i lilo loa ai ko lakou manao maluna o keia mea.  No kekahi mau makahiki loihi keia paa mau ana o na poe mahiai o Hawaii nei i keia mea, a ua hoohemahemaia na mea e ae.

Pela no hoi ka lua o na mea ano nui e mahiia nei ma Hawaii nei i keia la, ka halakahiki.  Ua komo mai keia mea a hooulu mua ia mai Mekiko mai, a ua ikeia kona ulu maikai ana ma Hawaii nei, a oi aku mamua o ka aina i hookumuia ai kona ulu ana.  Ua pii liilii ae ke kanuia ana o keia mea, a i keia la ua hiki aku i na miliona dala ka waiwaiio o keia mea e mahiia nei.  Ua uuku no I kona hoomakaia ana aka, I keia la, ua nee mai a oia ka helu elua o na mea waiwai e hoohanaia nei ma Hawaii nei.  A ke pii mau ae nei, no ka mea, ua nui na aina I hiki ole e ulu kekahi mea e ae, no ka mea o keia mea ulu, ua like kona makemake i ka lepo me keia kumu, ua ike ole ia ka hopena o ka pii ana o keia meakanu, a ua wananaia mai e kekahi poe, e oi ae ana kona kanuia ame kona loaa mamua o ke kopaa.

Ua ike no hoi na kananka o na la i hala wale aku, ua hiki io no ia Hawaii nei ke ho olawa iaia iho me ka io holoholona.  I ke au o na kupuna o kakou, he mau io helu wale no ka lakou i hooulu ai.  O ka puaa, ilio, ame ka moa.  I keia mau la ua komo mai ka pipi, ka hipa ke kao, ame na moa e aku he @@@ i na la no @@@ i kinohi ua lawa no o Hawaii nei me na meaai o keia ano.  Aole no I laweia mai kekahi mau io mai na aina e mai, a he kanakolu paha makahiki i hala aku la.  Ua lawa o Hawaii nei me na io apau.  He oiaio no paha aole i loaa mai ka nui o na kananka o keia mau la, aka, ua lawa no nae.  Ua pepehiia na pipi no ko lakou aila wale no, a ua hooleiia aku ka io nana pua.  Ua hiki ia oe e hele ma na kuahiwi o Hawaii, a e ki aku i na pipi, o kau mea e hoihoi mai ai o ka mea nona ka aina e holo ahiu ana kela mau pipi, o kahi i ili wale no, o ka io apau ua lilo aku nau, me kou uku pu ia mai he hookahi dala no kela ili pipi.

Nolaila, ua hiki ia kakou e ike mai, aole he paakiki o ka pane ana i keia ninau e kau ae la maluna.  Aka, eia nae ke nume nui ia nei keia ninau e na kananka koa o Amerika nei.  Ke makemake nei lakou e ike,iI ka ikaika o keia mau paeaina.  O ka ikaika o kekahi aina, o ia no ka hiki ana i kela aina e ku nona iho.  O kona ikaika o ia no kona kauka`i ole aku na hai e hanai mai.  Ina e loaa ana kekahi aina o keia ano, he aupuni ikaika kela. 

I laweia o Hawaii nei a hoohuiia aku mo Amerika, mamauli o kona makemakeia ana e lilo i papu ho ʻopakele aku i kona mau kapakai o ka aoao Komohana.  Ua makemakeia o Hawaii nei e lilo i wahi e ku kiai ai no ka pale ana aku i ka poe pakaha e kii mai ana e hakaka ia Amerika.  A ina o keia io ke kuleana i laweia ai keia mau Paemoku e Amerika, o ka ninau nui e ulu nei imua o ka oihana koa o keia aina, o ia no ka loaa ana o kona kulana ikaika.  E hoomanao mai kakou, aole o ka ikaika ku e wale aku no, e hiki ole ai e leleia mai e poi iho, aka, o ka ikaika e hiki ole ai e hoopuniia mai ai kakou, ahiki i ka nele ana i ka ai, haawipio.  O ke kaua, aole ia mamuli wale no o ka ikaika o na koa ame ko lakou heluna nui, aka, aina i ka hiki ana e lawa ua mau koa la me ka ai.

Ina e puni ana o Hawaii nei i na moku kaua, ahiki ole ia Hawaii nei ke ho olawa iaia iho me ka ai, ua waiwai ole keia ikaika ame keia paa o keia mau Paemoku.  No ka mea, I ka nele ana o na kanaka i ka ai, o ka make no ia, a ua lilo ka paa ame ka ikaika o Hawaii nei i mea ole.  No keia kumu, ke nune mau ia nei keia ninau iwaena o na oihana koa o Amerika nei.

Eia @e mau tausani eka I hookaawaleia no ka haawiia ana mai i na kanaka Hawaii.  I keia la, ua lilo keia mau aina I pulakaumaka no kekahi poe  Eia na oihana koa o Amerika ke leha mai nei maluna o keia mau aina.  He mau makahiki wale no i kaa hope aku, ua mano waleia, aole he waiwai o keia mau aina o Molokai. Ua hoaoia he oiana hana kopaa ma keia Mokupuni, a ua haawipio na kanaka dala na lakou i hoomaka.  Ua hoaoia mai a ma Kamalo no elua manawa.  Ua hoihoiia mai a ma Kaunakakai, a ua hoao hou ia a ua poho hou no.  Ua hoopauia keia manao, a ua hoolilo ia na aina I wahi hanai holoholona.  Ina e kuaiia ana keia mau aina ia mau la, ua hiki e manaoia, o ka 10 dala ua nui loa kela.  Aka, mamuli o ka hiki ole ana e hooliloia aku, ua hoolimalimaia no kekahi uku haahaa loa.

I keia la nae, ke makemakeia mai ne e lilo i mau aina mahi halakahiki.  Ua kiiia mai kekahi o keia mau aina no kekahi mau dala kiekie no ka hoolimalimaia aku, aka, aole e hiki no ka mea, ua liko e mai nei malalo o kekahi Komisina no ka pomaikai o na kanaka Hawaii wale no.  Aka, i keia mau la nai, ke hoao nei ke Komisina mamuli o kona mau kananka lawelawe e ikeia ina paha e hiki ana e ulu a o puka pono kekahi mau meaai e hoounaia mai nei no na kananka o Hawaii nei, mai na aina e mai.  O ia hoi na meaai, elike me ka palaoa ame ka ualakahiki, ame ka hiki ana e hanai i na holoholona mai kekahi mau mea mai i hoouluia ma ka leop o kela mau aina.

I keia la, ua pau na hana hoao, a ua ikeia he puka pono ana o keia mau meakanu, ina e loaa ana ka ho omanawanui i na kanaka nana e lawelawe ana.  Ua ikeia ua ulu a puka pono ka huika hana palaoa.  Ua ikeia ka puka pono o ka ualakahiki. U aikeia ka puka pono o kekahi mau hanai holoholona.  A o ka mea wale no e kaliia nei o ka loaa mai o ke dala ame ke kii ana aku i ka wai no na home, a o ka wehe hou ia mai no ia o kekahi mau apana no na kanaka.

O ka nunau nae, e hiki ana anoi ia Hawaii nei ke ho ʻolawa iaia iho me ka ai no na kanaka he mau haneri tausani e ulu ae nei@  I keia la, ua heluia kakou ma kahi o ka 290,000, a oi iki aku no paha, elike me keia nui o ka ulu ana ae o na kanaka, pela no e ulu ae ai ka makemakeia o ka ai e hiki ai e lawa keia mau haneri tausani.  Aole olelo ana, ina he kalo a i ole uala ame maia na mea i makemakeia, no ka mea ua hiki loa keia mau mea e hoouluia ma Hawaii nei.  Aka, o ka mea apiki wale no, oia no ka makemake nui ana o na kananka e hoouluia i ke ko no ka hana ana i kopaa, ame ka halakahiki, hoi no ka hoouna ana aku i Amerika makua, no ka loaa mai o na dala mahuahua.  Ina aole keia mua mea, ina la paha, ua hoi aku ka ikaika ame ka mahi ana a na kanaka maluna o ka ai.

Ua lilo keia ninau I mea noonoo nui ia e na oihana koa o Amerika nei, no ka mea, aole e lilo ana ka lakou mau hana kukulu papu ame ka imi ana i na mea e paa ai keia mau Paeaina, i mea waiwai, ina aole e loaa ana ka ikaika ma ka ninau ai.  Ua olelo iho kekahi kanaka kiekie o ka oihana koa o Amerika nei, “Ina e ku ole mai kekahi moku meaai i Hawaii no ekolu pule, ua pau na kanaka i ka make i ka ai ole.”  He oiaio keia i ko kakou huli ana aku e nana i ka nui o na tona meaai e laweia mai nei i Hawaii nei, ame ka waiwaiio o keia mau meaai.  Eia kakou ke hoouna nei he $50,000,000 i kela ame keia makahiki no na meaai, ame na mea e aahu ai. A mamuli o keia ninau ua lilo io lakou i mea nune nui ia i keia mau la ena kananka o ke keena kaua o Amerika nei.  A e lilo aku ana paha i mea nune nui ia no kekahi mau makahiki e nee mai nei.

Aka, mamuli o keia hiki ana e ulu keia mau meaai ma Molokai, ke huli aku nei ko lakou mau maka e nana i ka holomua o keia mau meaai ma Molokai, ke huli aku nei ko lakou mau maka e nana i ka holomua o keia mau hana.  Eia na kanaka o ka oihana koa ke hele mau nei e nana na hana ma kela mokupuni.  Eia lakou ke hele mai nei e nana i na huaai i hoouluia ma kela mokupuni, a ua hiki wale no e ikeia aku, ke kumu o keia hele ana e ike maka i keia mau mea.

He 15,000 eka aina i koe ma Molokai no na kanaka Hawaii, i hiki e hooulu i na mea like ole.  Ina e loaa ana ka wai ho opulu o keia mau eka, e pa 20 ae ana ke lakou waiwai.  Aka, he mau makahiki loihi paha e kali aku ai a loaa ka wai ho opulu o na meakanu no keia mau eka i hoikeia ae la maluna.  Aka, eia nae na hoike ana, ua hiki e hoouluia na mea like ole ma keia mau aina me ka mele no i ka wai.  O keia mau meakanu i kanuia mai nei, ua hookomoia iloko o ka lepo iloko o ka malama o Feberuari, a ua okiia i keia mau la mai la, o ia hoi he 100 la mai ke kanuia ana a hiki mai la i ka la i okiia ai.

Mawaho ae o na meaai, ua hoouluia he mau mauu hou ame na mea hanai holoholona:  O ka hanai ana o na holoholona o keia la, aole i like me na la i hala aku.  I na la i hala aku, ua hookaawaleia aku na pipi na lilo, na hipa ame na puaa, na lakou no e imi ka lakou meaai.  I ka manawa ua, ua haule nui ka wai, ua ulu io no na mauu a ua loaa ka ai a na holoholona; aka, i na la o ka haule ua ole, ua nele iho la, a ua wiwi mai na holoholona.  I keia la, ke kanuia nei na mauu ame na mea e hapai aku ai I keia mau holoholona, a ke ikeia nei ka waiwai ame ka pomaikai o keia mau hana.  Eia kakou ke imi nei i kahi e loaa nui mai ka waiwai no ka mea he au imi waiwai keia.  Ke ikeia nei ka waiwai o ka hanai ana i na holoholona me na mauu i hoouluia.  I keia la, ua pa 10 ia ihe ka nui o na holoholona e hiki ana e hanaiia maluna o ka eka hookahi, a he alanui keia e hoonaauao mai ana i na kanaka e hoi aku ana ma keia mau aina.  Aole he maka’u ana no ka holomua o keia mau hana e laweia mai nei.  O ka ho omanawanui ka mea i makemakeia, ame ka loaa ana he mau dala no na mahina o ka noho mua ana aku.

Ina e hiki ana ia Molokai, mamuli o na kanaka Hawaii e hoi aku ana e noho ma kela mau aina, e hooia mai i ka hiki ana e hoouluia na aina i makemakeia no ka ho olawa ana mai i na kanaka o keia Paeaina, e hiki io ana ka manawa, e lilo mai ai kekahi mau dala a kakou e hooliloia nei ma Amerika no ka ai a na kanaka e noho nei ma Hawaii nei.  Eia he mau miliona o na dala e hooliloia nei no ka ai na na koa e noho kiai nei i keia mau Papu e ku mai nei ame na koa ku e aku i na enemi e hoao mai ana e komo i Hawaii nei.  O keia mau dala e hooliloia nei ma Amerika, aole no paha e hiki ana e hoihoiia mai a pau, aka, e hiki ana no nae e hoihoiia mai kekahi mahele nui maoli no.

He ninau ano nui keia e noonooia mai nei I ke keena kaua ma Wakinekona, a ina e hiki io ana ia Hawaii nei ke ho olawa I ka ai no lakou iho, alaila, ua lilo io o Hawaii nei i wahi waiwai e lilo i Papu no ka ho ʻopakele ana i ka aoao Komohana o ka aina o Amerika Huipuia.

 

NA HOOLALA NO NA KULA KAMEHAMEHA

Ma o ka palapala ho oilina a ke Kamaliiwahine Pauahi, ka mea iaia i ili iho ai na waiwai apau o na Kamehameha, ua kukuluia he mau kula no na kanaka Hawaii, na keikikane ame nakaikamahine.  Ua loihi ke ku ana o keia mau kula ma Kalihi ae nei.  He mau makahiki ua emi loa ke a’oia ana, a i na papa 8 wale no.  Ua manao na Kahu, o keia iho la no lawa o ke ao ana i na kanaka Hawaii.  Aka, mahope o kekahi mau kukai kama ilio ana, ua hoopiiia ae keia mau a’o ana, a i keia la, ua hoea aku i ke kiekie o na kula kiekie o kakou nei.

Ma na mea ike puke, ua like no me na kula kiekie o kakou.  Aka, aole nae na kahu i manao e pau no ilaila.  Ke manao ne lakou, a mamuli no paha o ka ike ana aku i ka pii mahuahua ana mai o na hana mahiai, e ao pu ia mai keia mau ike i na keiki o keia mau kula. Ua hoomaka ke ao mahi ana ma kekahi ano liilii loa i na makahiki i hala aku, aka, i keia la, ke manao nei lakou e haawi aku a oi ae keia ike.

Ia kakou e na Hawaii e huli aku ai a e nana i ko kakou kulana lahui ma ko kakou nei aina, aole e nele ana ko kakou iki ana, eia he ana i kaupalenaia mai no na hana Kalepa, Limahana, ame na mea like.  I keia la, na lilo i hana nui a o ka hapanui no e nele ana, ka loaa ana o kekahi hana i na keiki Hawaii e hemo mai ana mai na kula kiekie mai o kakou.  Eia na keiki a na Pake Kepani, Pukiki, a Ili Keokeo no ke huli nui mai nei i na hana e loaa ana ia lakou.  A e pii mau aku ana keia poe noi hana i kela ame keiamakahiki.  O ka ninau, o loaa mai ana no anei ka hana i na keiki Hawaii, mamuli o keia nui hewahewa o ka poe e alualu hana ana?  Ina aole he kokua e loaa aku ana i na keiki Hawaii, aole loa e loaa ana ka hana i kela poe keiki.  Ua hoea mai keia kulana kupilikii mamuli o ka nui o na keiki opiopio e hemo mai nei mai na kula mai o kakou.

Iloko nae o keia aluka nui e makemake hana ana, aole he nui o na keiki e hele ana e noi i hana mahiai.  Ua manaoia he hana emi loa keia o ka uku, a ua kaupalenaia no hoi na kulana no keia mau hana.  Aka, ia kakou nae e nana iho ai e ike ana kakou, he aina mahiai ko kakou?  Eia he mau miliona o na dala i ho okomo ia no keia oihana, a o ka mea apiki nae, aole he hui o na kanaka e makemake ana e a’o ia no keia oihana o kakou.

Mamuli o keia manao ana o na kahu o keia mau kuia, ke hoolala nei lakou e loaa na ike i kela ame keia kanaka Hawaii i hiki ai e loaa iaia kekahi hana i kona hemo ana mai ke kula mai.  Ma kekahi aoao, e hoomaikaiia keiamanao ana o na kahu kula pela.  He mea hiki ole ia kakou ke alo ae, o na keiki Pake ame na keiki Kepani, ua oi iho ke emi o na hoolilo o ka Hanai ana ia lakou mamua o ka hanai ana i ke keiki Hawaii.  Ua hiki ia lakou ke ola no kekahi mau keneka uuku wale no o ka la, a ua ike lakou i ka hoomakaulii ana, o ia hoi e hiki ana ia lakou e hookoe i kekahi mau dala o ka mahina i loaa ia lakou.  Aole pela na keiki Hawaii, ua oi aku no ka pii o na meaai a na kanaka Hawaii mamua o na meaai a keia mau lahui.  A o ka lua aole loa na keiki Hawaii i ike i ka hoomakaulii ana.  Na keia mau kumu, i hiki ai i kekahi keiki Pake a i ole Kepani paha e lawe i kekahi hana emi mai o ka uuku, a hiki ole hoi i ke keiki Hawaii ke ola.  He ninau ano nui keia i ko kakou noho lahui ana.

A mamuli o keia mau kumu, ua emi mau mai ka loaa ana i na keiki Hawaii o na hana a e hoea mai ana no paha i ka manawa e nele loa ai.

He elua kulana kiekie e hiki i na kanaka Hawaii e alualu aku.  O kekahi o ke alualu i ke kulana kumukula.  I keia mau la, he uuku loa na keiki kane Hawaii e hele nei i ke Kula a’o Kumu.  O ka nui he poe kaikamahine wale no.  Ua makemake ole ia paha keia mau kula na e na keikikane a kakou.  Aka, o ka oiaio nae, ke ho okomo mau ia mai nei he haneri a oi aku kumukula i kela ame keia makahiki no na kula aupuni ame na kula kuokoa o kakou.  I ka nana ana iho, ua emi io no paha ka uku, aka, o na kumukula o na kula kiekie, eia ke ukuia mai nei he $220.00 o ka makahiki ma ka hoomaka ana.  A ua pii aku keia uku ahiki i ka $350.00 o ka mahina.  Ehia la kulana e paaia mai nei e na kanaka Hawaii i loaa aku keia mau uku?  He kaka ʻikahi loa.  A no keia kumu, he mea pono i na keikikane a kakou e alualu i kekahi o keia mau kulana.  Eia ke kula nui o Hawaii nei, ua makaukau e haawi mai i na ike e hiki ai e loaa keia mau uku.

O ka lua, o na kulana mahiai o kakou.  Eia keia oihana ke pii mai nei i kela ame keia makahiki.  Aole e hiki i ke kanaka mahiai i a’o kupono ole ia e loaa ke ola ana, no ka mea, ua hele aku keia kulana ma ke ana o ka naauao i keia mau la.  A ina ke Kula o Kamehameha e a’o mai ana i keia oihana, e oi aku ana ka pomaikai e loaa mai ana i na keiki Hawaii e hemo mai ana, mamua o na kulana e ae e alualu ia mai nei, a i ole ma na hana lima paha e ao ia mai nei.  O na kanaka hanalima, ua oi aku mamua o na hana.  A he mea paakiki ka ioaa ana o ka hana e mau ana mai kekahi mahina a i kekahi.  Aka, o ka oihana mahiai, ua lawa loa, no ka mea ua uuku loa ka poe e alualu nei I keia oihana.

 

 

Ke manaoio nei no nae ko oukou meakakau, o ka oi aku o ka nui o na aina kupono i ke kanu hala, na aina no ia ma Molokai.  E ike aku ana kakou i ka oiaio o keia mau olelo i keia mua aku.  Aole mau aina i like aku me Palaau ame hoolehua, mauka ka maikai no keia kanu halakahiki ana.  He mau tausani eka e kakali ana ana o ka iho aku o na palau ame na pulapula halakahiki, a e ike aku ana kakou i ka oiaio o keia mau olelo.  O kela hoi ma Lanai no ka pomaikai o kekahi ahahui, a o keia hoi ma Molokai, no ka pomaikai o na kanaka Hawaii.  E loaa nae ka hale hana kini no ke komisina iho.

 

 

 

O ka pilikia nui wale no o ke Komisina i keia mau la, o ia no ka nele i ke dala ole.  Ua hoemiia mai nei na hoolilo i keia halawai iho la mamuli o keia mele i ke dala ole.  He mahina nui nae hoi keia o na loaa, a nee mai nei, no ka mea iloko o Iulai e ohi ai kekahi mau uku ho olimalima mai na aina mai o ke aupuni, ame na aina no hoi i hookaawaleia no na Komisina.  Ia mahina paha e maopopo ai ka hiki o kekahi o na hana e makemakeia nei e hoonee aku.

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA.

Ua holoholoia e apono ka moolelo o ka halawai i hala, oiai, ua loaa aku na kope i na lala.

Ua heluheluia mai na hoike Lyman o ka la 15 ame 18 a ua lilo I mau mea mahaloia.

Ua waiho aku ke Kakauolelo he kope o kekahi palapalaaina i hanaia e Mr. Wall o ke Keena Anaaina, no na pahale o na Kauhale o Kalanianaole.  Ua okoa ae keia palpalaaina mai ka mea i waihoia mai e Mr. Jorgensen.  Ua hanaia na pa hale ma ka loa ahiki i kahakai, a mamuli o ke noi a ke kamaliiwahine kalanianaole ua holoholoia e apono keia palpalaaina, ina aole he mau ku e ano nui mai a Mr. Jorgensen mai.

Ua hoike aku ke Kakauolelo, aole I loaa iaia he pane mai a Mr. David K. Martin mai, kekahi o ka poe i waeia no kekahi apana aina, a i kioia aku e hoike mai mamua o ka la 15 o keia mahina e hoike mai.  Ma ke noi a Komisina Duncan, i kokuaia mai, ua kakooia ka manao o ke Kakauolelo, a ua holoiia ka inoa o Mr. Martin mai ka papainoa mai o ka poe i waeia.

Aole i loaa mai na pane a keia poe malalo iho nei, i aponoia ka lakou mau palapala noi mamua aku nei; Henry kaalakea, Louis Kanuha, William Kekahuna.

I keia manawa ua hoi hou ka noonoo ana no ka leka a Mr. Lyman o Iune 15, no ka ninau pili waihona dala, mamuli o ka ninau a ka Lunahoomalu ame Mr. Duncan.

Ua noi mai o Mr. Lyman ma kana leka, e aeia oia e hele i ka aina Makua i keia Kau no ka makahikai ana i na wahi mahi o na kahua hoao me ka manao ana e loaa iaia kekahi mau hoomaikeike ana no na hana o ia ano.  Ua kio mai oia o keia huakai ana ma ke ano ho omaha a ua manao oia na ke Komisina e uku kona uku moku ma keia hele ana ame ka hoi ana mai.

Ua manao ka Lunahoomalu he hana maikai keia a Mr. Lyman e koi mau nei a he hana holomua no hoi.

Ua ninau mai ka Lunahoomalu i ke kulana waihona dala o ke Komisina.

Ua pane aku ko Kakauolelo, ua emi loa ke kulana wai hona dala, a ke pii mau ae nei na hoolilo.  O ka papa uku mahina o na kanaka hana a Mr. Lyman ame na kauoha papa na lako, ua ei loa ae mamua o na wa i ahal aku.

Ua manao o Mr. Duncan, he mea pono no e loaa mai he hoike mahina no na loaa ame na hoolilo, a i hoike mahina i kela ame keia mea lawe aina e ka mea malama Buke o ke Komisina, a e loaa pu mai no hoi i hoike mahina mai a Mr. Lyman mai e hoike ana i na hoolilo o ke kahua hoao.

Ua hoike mai ka Lunahoomalu, ua manao la hoi oia e hoemiia ana na hoolilo apau e hoomaka ana he elolu mahina mahope aku nei, mamuli o keia kulana emi o ka waihona o ke Komisina.

Ua noi mai o Mr. Duncan e hoi hou ke Komisina a i ka hoolilo ana malalo o ke kahua i holoholoia mamua aku nei, o ia hoi, ma ka papa kuhikuhi hoolilo.  Ua kokuaia keia e ka Kamaliiwahine Kalanianaole, a ua hooholoia.

Ua koi mai ka Lunahoomalu e waihoia aku kekahi hoike waiwai i keia halawai e hiki mai ana, a ua hoike mai o Mr. Duncan, e loaa kekahi hoike o ia ano i hiki ai i ke Komisina ke lawelawe i na hana me ka maopopo pono o ka waihona.

Maluna o na auhau wai, ua waiho mai o Mr. Duncan i kona manao penei:

“Ua Kamailio iho nei kakou no ka auhau hui ana i na kanaka.  Ke makemake nnei au e ninau aku ehia la hora e paumaia ai kela wai?  Ke malama nei anei kakou i na hoolilo o kela pauma, i hiki ai ia kakkou ke auhau aku i na kanaka.  Ke manao nei au e pono no e malamaia na hana o keia ano, i maopopo ai ia kakou na hoolilo i hiki ai e auhau kuponoia aku na kanaka.”

Ua ninau mai o Mr. Duncan, ina paha he oiaio he umi Kepani e hoohanaia no ke Komisina ma Molokai.

Ua pane mai ke Kakauolelo he mau Kepani no kekahi maluna o ka papainoa o na kanaka hana aka he poe kupa nae.

Ua hoike mai ka Lunahoomalu ina makemake ke Komisina e hoao a e pulama i poe Hawaii wale no ka poe lawelawe i ka lakou hana.

Ua koi mai o Mr. Duncan he mea pono no e haawiia ka hana i na manawa apau i na Hawaii, no ka mea ua hiki iaia e loaa he mau kanaka lehulehu e lawe i ka hana e lawelaweia nei e na Kepani Kupa@.

Oiai aole he mau hana i koe a ke Komisina, ua hoopaneeia ka halawai, ahiki i ka la 26 o Iune, 1923.

GEO. P. COOKE,

Kakauolelo a Lunamanahooko.

 

 

NA ANOAI.

Ke hoolalaia nei ke alanui e hele aku ai e noi i ka Presidena, no kona ae mai i ka hoaie o $75,000, no ke kii ana i ka wai o Waihanau, ame ka hana ana o na alanui o na aina ho ʻopulapula .  Ua manao waleia e loaa mai ana keia mau dala iloko o ka malama o Sepatemaba, a o ka hoomaka no ia o na hana.

 

 

He hana nui keia kii ana i keia wai, a e hala ana no paha kekahi wau mahina loihi mamua o ka pau ana o na hana, a loaa mai ka wai no keia mau aina i makemakeia e lawe aku I ka wai. He mau home lehulehu ke hoolawaia ana, a e loa apu ana kekahi wai no Kaunakakai.  He mau makahiki keia o ka noho nele ana o na kanaka o kela wahi i ka wai maikai ole, oiai, o ka wai maoli e loaa ana no na hora kaka ʻikahi wale no o ka la.  O keia ke alanui e lawa ai kela poe i ka wai maikai.

 

Ma ka nana aku ua loihi no ka ho ohemahema au ao na Lunakiai o ke Kalana o Maui, aole i ho olawa mai i keia poe ma Kaunakakai, i ka wai maikai.  He mea aha la na noi i hiki aku imua o kela poe Lunakiai.  Aka, ke hooia mai nei nae na hana e lawelaweia nei no ka pomaikai o na kanaka Hawaii, e loaa ana ka wai no keia poe.  Pilikia no kakou i na kanaka Hawaii no o kakou.  Ua like na noi me ka ua maluna o ke kua o ke kaka, aole manawa e pulu ai.

 

Ke kau nei na hoolaha no ka weheia o na apana pa hale ma Kalamaula.  O keia mau apana aina he eka a emi mai ka nunui, e lawa ai no ke kukulu hale ana me ka hanai ana paha i kekahi mau wahi moa a puaa no paha.  He $1000 ke kuleana hoaie I ke kanaka, e hiki ai no e lawa kahi hale ame na hemahema liilii e ae.  I weheia keia mau pa hale no na kanaka e make malalo o kekahi poe e aku, a i ole lawai’a paha.  Ina he kanaka kamana oe, a i ole mekanika paha, a ua makemake ole oe e mahiai, no lakou keia mau pa hale I weheia mai nei, no ka mea, aole no e waiwai ka haawi ana aku a nui na apana aina, ina aole he manao e komo aku i ka hana mahiai.  Ke komo mai nei na palapala noi i keia mau la.

 

 

Ma ka hoike a Mr. albert Horner, ka mea nana i ka pono o ka poe kanu ko, aole he lahui hana oi aku mamua o na kanaka Hawaii, e noho mai nei ma ko lakou mau aina hookuonoono.  He mau mea kaia i maopopo mua i ko oukou meakakau, aka, ua lilo nae keia hoike ana mai a keia haole, i mea hoohauoli mai, no ka mea, ua oleloia kakou, he lahui kupono wale no i na hana lima, kamana, a me na hana like.  A aole ka kakou e hiki e lawelawe i na hana mahiai.  Ke hoole mai nei keia haole i ike mamuli o kana hana, e kaahele nei mai Kauai a Hawaii, ua hewa kela mau olelo, a o ka oiaio he lahui ike a mikiala mahiai kakou.

 

 

O ia no paha ka apiki o keia poe.  Eia ke waiho la i Wakinekona na moolelo a lakou i hoopaa aku ai, aole na kanaka Hawaii he poe ike a makemake i na hana mahiai.  A o ka oiaio no nae, aole he lahui ike i ka mahiai i oi aku mamua o ke kanaka Hawaii.  No kekahi mau makahiki loihi ka noho ana o ko kakou mau kupuna no lakou iho, a e mahi ana i ka lakou ai.  A ike iho la no nae ka keia lahui i na loinai ka mahiai ana.  Hoopunipuni no hoi ka manao ana o ke alanui ia e puka ai ka lakou mau mea i manao ai.

 

Eia no na kanaka o Kalmaula ke ho oikaika mai nei i ka hoomaemae ana i ko lakou mau aina, a ke palahalaha aku la nae hoina eka i pau, a ke ho ʻokomo la no na meakanu.  Ua pau ka pilikia o keia poe, no ka mea, ua oo ka ai i kanu ai, a ke hoomaka mai la na moa e hanau.  O na puaa hoi, ua pau i ka hapai kekahi, a he mau mahina hanau aku keia.  O ka hoike ana mai no ia i ka holopono o na hana, ame ka loaa ana o na pomaikai.

 

 

Piha ke pahu ia maloo a na keiki e noho mai nei ma kalama ula .  He mea kala nui kena la ma Honolulu nei.  Aka, ia oukou ka he mea ohi wale no.  o kekahi hoi kena o na pomaikai o ka hoi ana aku la e noho maluna o ka aina i lawa i kena mau mea ike ole ia ma Honolulu nei, a me ka dala wale no e loaa mai ai.  O na pahu puaa a@iu kekahi mea ono o kena nohona ma Molokai.  A me keia mau la hiki e ki i na kia ahiu o ka aina.

 

 

I Hawaii aku nei ke kakauolelo o ke Komisina, a ua hele e nana i na aina o Panaewa ame Keaukaha, kekahi hoi o na aina i manaoia no ka weheia ana malalo o keia mau ho oponopono hou, i hookahi eka pahale no na kanaka e hoho kokoke ana i na kulanakauhale.  Ua manao waleia o waeia aku ana kekahi mau pa hale no na kanaka I manao ole e komo aku iloko o na oihana mahiai, aka, ua makemake i wahi kahua hale, a e noho no e lawelawe hana ma ke kulanakau hale.  A no keia mau pa hale, e loaa aku ana he hookahi tausani dala no ke kukulu hale ana, ame ka pa ana i ka aina.

 

 

Ua anaia mai nei na aina o Lanai no ka hoomaka ana o ka oihana kanu halakahiki maluna oia Mokupuni.  He aina kupono io no o Lanai no keia oihana.  No ka mea he mau aina momona nui o ka lepo.  O ka wai wale no ka pilikia o kela aina, ano ka hana kanu halakahiki nae, aole e pilikia ana no ka nele I ka wai.  E mahuahua ae ana na kini halakahiki o keia mau makahiki aku, a e pi ipu ae a@ ano hoi na loaa o ka aina nei.

 

Ua hoikeia mai ia makou, aia he 50,000 tona halakahiki e oo ana, a e makaukau ana no ka laweia mai i Honolulu nei no ka ho okomo ana iloko o na kini.  Aia keia mau kela aoao Hikina o Molokai. He hana nui ka ako ana ame ka huki ana mai i keia mau halakahiki ahiki i ka uwapo, ma Kamalo ame Kaunakakai.  A e loaa ana ka hana a na kanaka he lehulehu wale.

 

 

Ua lawa pono ke Komesina me ka wai no na aina ma Kalamaula i keia la.  E hoomoeia mai ana na paipuwai no keia mau pa hale he 26 i makaukau no ka weheia ana mahope aku o ka la 14 o Iulai, 1923.  No ka wai ho opulu mea kanu, he o ia mau kona pii mahuahua ana ae, a ua oi aku mamua o ka mea i makemakeia i keia la e na kanaka mahiai.  Aole paha e hoea mai ana ka manawa e koi ia mai ai e paumaia na galani apau o kela mau waipuna.  Aka, ua 2,000,000 galani ina e makemakeia ana e hiki aku ilaila ka nui o ka wai e hoohanaia ai.  Ma ka nana aku, e pii mau io aku ana no ka nui o ka wai i makemakeia, no ka mea he mau eka helu uuku wale no keia e mahiia mai nei i keia mau la, a i ka hemo pau ana paha o na apana apau, ame na eka apau i makemakeia e mahi, e hiki io aku ana no ka umeia ana o keia wai i kela mau galani apau o keia mau waipuna.  No na kanaka nae e noho mai la, ua lawa pono na makemake me ka wai, a he wai hoi e mau ana a o ke kahua no ia o ka mahi ana.  E nui loa ana keia mau eka no kekahi poe, aka, io ka poe ikaika no i ka mahiai, e lilo ana i mea liilii ma ka’u ho o maopopo aku.  Aka, e nana aku paha kakou, mamua o ka uwe e ana.

 

 

O ka loaa ana o ka ai i ke kanaka ka mea mua o keia ola ana.  E loaa ana iaia elike me kona ikaika, ina paha e noho ana ma ke kao@@ a i ole e hoi ana paha ma na kua aina no ka mahi ana.  Aole e loaa wale mai ana ka ai i ke kanaka @ noho ana ma ke kaona, a aole @ hoi e loaa wale mai ana ka ai i @@ kanaka mahiai.  Aka, o ke ano na@ o na meaai, ame ka uuku o na heelilo no ka loaa ana mai o ia maa mea, aia ina ka aoao o ke kanaka mahiai.  Ma ke kaona, he nui walo na mea e koi mai ana i ke kanaka e hoolilo i kana mau dala.  A ma ke kuaina hoi, o ia mau mea dala @@ nui ma ke kaona e loaa wale ana ka hana nui me ke dala ole.

 

SAN DIEGO, Iune 7. Ua lelia e ka Lukanela H. E. Happing maluna o ka mokuea F5L i keia la ahiki i ka 5200 kapuai ke kiekie i ka lewa me ka lawe pu ana i kekahi ukana kau maha kuikawa o 4409 paona, o ka huina kumaha @ ka mikini ame ka ukana he 14,40@ paona.  Ua manaoioia keia o kekahi o na lele kiekie a maikai loa ana i ka lewa i ike ole ia mamua.

Ua haule I ka poe lele I ka lewa o na mokukaua kekahi mau manawa kiekie loa i leleia, he 10 I hala i ikeia ma ka moolelo a ua emi @ho ka Lukanela Henry Stanley mal@@@ o ka lele ana he 10 hora ame 6 minuke i ka lewa a kuu iho la me ka palekana iloko o ka wai mahope o ka poeleele ana.

 

NA LEKA I KII OLE IA MAI AHIKI I IUNE 23, 1923

 

Akuna, E.H.     Liwana (2)

Oneha, Miss rose Kamalani, Jonah

Hahaina, Miss Pearl   Keaunui, Josephine

Hana, Dennis  Kealoha, David

Hookano, Miss   Kuneawa, Mrs.

Ida        Kupihea, Jack

Kaiama, J.      Mikaele, John

Kaopuiki, Moses    Paea, Paul

Kauhi, Miss Amy   Poloaiea, Mrs.

Kakalia, Eliza     Kaleialii

Kalaaukahi, Mrs.  Puulei, J. K.

 

E Ninau mai ma na leta I hoolahaia ke kii mai.

D. H. MacADAM

Lunaleka