Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 26, 28 June 1923 — UA HIKI ANEI IA HAWAII KE HOOLAWA I AI NONA IHO AME KA IO HOLOHOLONA? [ARTICLE]

UA HIKI ANEI IA HAWAII KE HOOLAWA I AI NONA IHO AME KA IO HOLOHOLONA?

Aole paha he nīnau ano nui a koikoi eiike me keia e kau ae la uiaiuna. Aolo no hoi l;e nina;: paakiki ha pane ana, no ka inoa, ua ikeia i ka loaa mua ana mai o keia mau Paemoku ia Kapena Kuke, ua heluia <ca kanaka Hawaii ma kahi o k« 400,000 a aole lakou i hui kamaiiio aku, a i ole launa paha me kekahi mau aina e aku, i hiki ai la hoi e manaoia maiwaho' mai palia kekahi ai i loaa ai ia lakou. Aole, j na lakou ponoi iho no i hoolawa ia lakou i ka ai, ,a io holoholona j ame ka i 'a. Nolaila, aole no e paa-! iiki ana ka pane ana o keia ninau maluna ae. Alia, e ike pu māi nae kakoU', j mamuli o ke kaukahi o ka ai oia j mau la, ua hiki io no e lawa lakou, j no ka mea, aole makemakeia o na' ai e ae, no ka mea, aole no hoi i ikeia ia mau ai. O ka ai nui no I 0 ka wa i loaa mai ai keia mau Pae-1 moka, o ia no ke kalo, kli uala, ka uhi, ka maia, ame n$ hapuu like ole. 1 laweia nae i ai i ka manawa wi wale no. O na ai maamau no, i hui pu ia mai me ka ulu, o ia no ke kaio, ka uaia, ka uhi ame ka maia. l?a lilo no keia mau ai i mau inea hoolawa mai i na kanaka me na ai i makemakeia e lukou. Un lawa a oi. A o keia mau ai uo hoi, f hijd" e /oaa i n« makaTiikr, no ka mea ke maka nei kakou i keia la, i ka loaa o keia taaa aL 0 ka ulu wale no ka mea hiki mai ma kona kau. Aka o ke kalo, ka uala, ka uhi ame ka maia tja hiki e loaa i na la apau. Aka, i ke komo ana mai nei o na lahoi e, i maa ole i keia mau ai, a i ai hoi he mau ai okoa aku no kekahi man kenekuiia, ua hiki olo; paha ia lakou e lawa" ka maona i keia mau ai o Hawaii n'ei, no keia j

knmu, ua hoi no ko lakou makemake i na ai i maa ia lakou. O ia no ka laiki, ka palaoa, ka ualakahiki ame na htia e ae. Elike me keia makemake o keia poe i ka lakou ai i maa a i kamaaina, ua kiko akm no lakou no keia mau - ai. Ua hoaoia ka laiki e ulu maanei, a ua ikeia, ua liiki io no e. ulu, a ua oi akn ka nui mamua o ka aina i laweia mai ai keia mea ai. Ua hoao ia ka ualakahiki, a ua ikeia ka holopono ame ka maikai o kei:i ai ma Hawaii nei. Ua hoaoia ka huika, a ua ikeia no ka liiki ana e ulu ame ka loaa maikai mai o ka hua aka, ua paakiki nae ka hooulu ana, no ka mea aole keia he aioa S {iaa i ka hoouluia o keia mea. I n» «akahiki o ka hu ana o ke gula ma Kaleponi, ua lilo o Hawaii nei i aina nana e hanai ana i na kanaka ma Kaleponi e lawelawe ana i keia oihana o ka. eli gula. Ua laweia aku ka palaoa mai Hawaii nei aku t a ua loihi no hoi ka hoouloia ana o na ualakahiki ma Hawaii nei. Ika la ona moku okohola e ku mai ana i Hawaii nei mamun aku o ka hu ana o ke gula ma Kaieponi, ua lilo o Hawaii nei i wahi kn mau ia mai e keia inau moku, no ka ike ūa hiki e loaa ka ualakahiki maikai ma keia mau Paeaina. Xolaila, o ka laiki wale no ka ai i loaa ole i kela mau la kahiko o Hawaii nei. Aka, ua ikeia nae o ka palaoa e hoounaia ana mai Hawaii nei aku h« palaoa maikai loa. Ua hoouluia keia mea ma Maui ame Hawaii, a ua ku na halewili palaoa. Pa paakiki io 90 kā hoouluia ana, aka,' ua hiki ni> nae e loaa ka palaoa- maikai. A i kela mau la no hoi, aole i loaa njai ka ike ame ke akanAi mahiai o keia mau la. O ka huika no ka huika i kanuia ai ma keia mau wahi hoonlu o keia mea. Aka i keia la ua loaa mai ka ike ame ka naauao i na kanaka mahiai, a ua loaa he mau huika hou, i hiki e hoouluia ma na aina maloo. Aka, mahope nae 0 keia hoolawaia ana o Kaleponi me ka palaoa ame ka ualakahiki, ua emi mai na pomaikai o ka hooulu an ai keia man mea, a ua lele aku na kanaka mahiai o Hawaii nei, a kaau i ke ko, kekahi o na mea ulu mua loa 0 Hawaii nei, a mai keia ko mai ua hoomau aku ko Hawaii nei poe mahiai i ka mahi ana i keia mea. nhiki

mai )a i ka la i lilo loa ai ko lakou manao pialuna o keia inea. No kukahi mau makahiki loihi keia paa mau ana o na poe mahiai o Hawaii nei i keia mea, a ua hoohemahemaia 11 a mea e ae. I'ela 110 hoi lea lua o na niea ano nui e mahiia nei ma Hawaii nei i keia la, ka halakahiki. Ua komo mai keia mea a hooulu mua ia mai Mekiko mai, a ua ikeia kona ulu maikai ana ma Hawaii nei, a oi aku mamua o ka aina i hookumuia ai kona ulu ana. Ua pii liilii ae ke kanuia ana o keia mea, a i keia la ua hiki aku i na miliona dala ka waiwaiio o keia mea e mahiia nei. Ua uuku no i kona hoomakaia ana aka, i keia la, ua nee mai a oia ka helu elua o na mea waiwai e hoohanaia nei ma Hawaii nei. A ke pii mau ae nei, no ka mea, ua nui na aina i hiki ole e ulu kekahi mea e ae, no ka mea o keia mea ulu, ua like kona makemake i ka lepo me kona makemake i ke ea. No keia kumu, ua ike ole ia ka hopena 0 ka pii ana o keia meakanu, a ua wananaia mai e kekahi poe, e oi ae ana kona kanuia ame kona loaa mamua o ke kopaa. Ua ike no hoi na kaeaka o na la 1 hala wale aku, ua hiki io no ia Hawaii nei ke hoolawa iaia iho me ka io holoholona. I ke au o nn kupuna o kakou, he mau io helu wale no ka lakou i hooulu ai. O ka puaa, iiio, ame ka moa. I keia mau la ua komo mai ka pipi, ka ke kao, ameoia moa. p he 1 na''h#* t nOfc<Si v kinolui,

lawa no 0 Hawaii nei me na meani 0 keia ano. Aole no 1 laweia mai kekalii mau io mai na aina e mai,

n ho kannholu paha maknhiki i hala aku la. Ua lawa 0 Hawaii nei me na io apau. He oiaio no paha aole 3 loaa mai ka nui o na kanaka 0 keia mau la, nka, ua lawa no nae. Ua pepehiia na pipi no ko lakou aila wale no, a ua hooleiia aku ka io nana pua. Ua hiki iiLX>e 0 hele ma na kuahiwi o Hawaii, a e ki aku i na pipi, a 0 kau mea e hoihoi mai ai 0 ka mea nona ka aina e holo ahiu ana kela mau pipi, 0 kahi i ili wale no, 0 ka io apau ua lilo aku nau, me kou Uku pu ja mai he hookahi dala no kela ili pipi. . Nolaila, ua hiki ia kakou e ilee mai, aole he paakiki o ka pane ana i "keia ninau e kau ae la maluna. Aka, eia nae ke nune nui ia nei keia ninau e na kanaka koa 0 Amerika nei. Ke makemake nei lakou e ike, i ka ikaika 0 keia mau Paeaina. O ka ikaika 0 kekahi aina, o ia no ka hiki ana i kela aina e ku nona iho. O kona ikaika 0 ia no kona kauka'i ole aku na hai e hanai mai. Ina e loaa ana kekahi aina 0 keia,_ano, he aupuni ikaika kela. I laweia 0 nei a hoohuiia aku mo Amerika| mamuli 0 kona makemakoia ana e lilo i papu'hoopakele aku i kona mau kapakai 0 ka aoao Komohana. Ua makemakeia 0 Hawaii nei e lilo i wahi e ku kiai ai no ka pale ana aku i ka poe pakaha e kii mai ana e hakaka ia Amerika. A inn o keia io ke kuleana i laweia ai keia mau Pnemoku e Amerika, 0 ka ninau nui e ulu ne\ imua 0 ka oihana koa 0 keia aina, 0 ia no ka loaa aaa 0 k'ona kulana ikaika. E hoomanao mai kakou, aole 0 ka ikaika ku-o wale aku uo, e hilei ole ai e leleia mai e poi iho, aka, 0 ka ikaika e hiki ole ai e hoopuniia mai ai kakou, ahiki i ka nele ana 1 ka ai, haawipio. 0 ke kaua, aole ia mamuli wale no 0 ka ikaika 0 na koa ame ko lakou heluna nui, aka, aina 1 ka hiki ana e lawa ua mau koa la me ka ai. Ina e puni ana.o Hawaii nei i na moku kaun, ahiki ole ia Hawail nei ke hoolawa iaia iho me ka ni, ua waiwai ole keia ikaikia ame keia paa 0 keia mau Paemoku. No ka mea, i ka nele ana o na kanaka i ka ai, o ka make no ia, a ua lilo ka paa ame ka ikaika 0 Hawaii nei i mea ole. No keia kumii, ke nune mau ia nei keia ninau iwaena o na oihaM koa 0 Ainerika nei. EiaNw mau tausani eka i hookaawaleia no ka haawiia ana mai i na kanaka Hawaii. I keia la ; ua 1110 kela māu aina i pulakatīlnaka no kekahi poe Eia na oihana koa 0 Amerika ke leha mai nei maluna 0 kela mau ainn He mau makahiki wole no i kaa hope aku, ua manao wnlela, nol« ho waiwai o

keia mau aina o Molokai. Ua hoaoia he oihana hana kopaa ma keia Mpkupuni, a ua liaawipio na kana|ta dala na lakou i hoomalea. IJa aoia ma Kamalo no elua Ua hoihoiia niai a ma Kaunftkakai, a ua hoao hou ja a ua poho hpu no. Ua hoopauia keia manao, a ua hoolilo ia na aina i wahi hanai holoholona. Ina e kuaiia ana keia mau aina ia mau la, ua hiki e maaaoia, o ka 10 <}ala ua nui loa kela. Aka, inamuli o ka hiki o}p ana e hōoliloia aku, ua hoolimalimaia no kekahi uku haahaa loa. I keia la nae, ke makemakeia mai nei e lilo i mau aina mahi |ialakahiki. Ua kiiia mai kekahi o keia n?au a<na no kekahi mau dala kiokie no-ka hooljmalimaia aku, aka, aole e hiki no ka mea, ua lilo e mai nei maialo o kekahi Komisina no ka pomaikai o na kanaka Hawaii waie no. Aka, i keia mau la nae, ke hoao nei ke Komiaina mamuli o kona mau kanaka lawelawe e ikeia ina paha e liiki ana e ulii a o puka pono kekahi mau meaai e hoounaia mai nei no na kanaka o Huwaii nei, mai na aina o mai. O ia hoi na meaai, elike me ka palaoa aipe ka ualakahiki, ame ka hiki ana e hanai i na holpholona mai kekahi mau mea mai i hoouluia ma ka lepo o kela mau aina.

I keia la, ua pau na hana hoao, a ua ikeia ho puka pono ana o keia mau meakapu, ina e loaa ana ka hoomanawanui i na kanaka nana o ana. T|a ikeia ua ulu a 'puka pono ka huika hana palaoa. Ua ikeia ka puka pono o ka ualakahiki. U aikeia ka puka pono o kekahi mau hanai holoholona. A 0 ka mea ivale no e kaliia nei o lta loaa mai o ke dala ame ke kii ana aku i ka wai no na home, a o ka weho hou ia mai no ia o kekahi mau apana no na kanaka. O ka ninau nae, e hiki ana nnoi ia Hawaii nei ke hoolawa iaia iho me ka ai no na kanaka he mau haneri tausanx o ulu ae nei? I keia la, ua heluia kakou ma kahi o ka 290,000, a oi iki oku no paha, elike me keia nui o ka ulu ana ae o na kanakā, pela no e ulu ae ai ka makemakeia o ka ai e hiki ai e lawa leeia mau haneri tausani. Aolo olelo ana, ina he kalo a i ole uala ame maia na mea i makemakeia, no ka mea ua hiki loa keia mau mea e hoouluia ma Hawaii nei. Aka, o ka mea apiki wale no, o ia no ka makemake nui ana o na kanaka e hoouluia i ke ko no ka hana an4 i kopaa, ame ka halakahiki, hoi no ka hoouna ana aku i Amerika makua, no ka loaa mai o na dala mahuahua. Ina aole keia mua mea, ina la paha, ua hoi aku ka ikaika ame ka mahi ana a na kanaka maluna o ka ai. Ua lilo keia ninau i mea noonoo nui ia e na oihana lsoa o Ameiika nei, no ka mea, aole e lilo ana ka lakou mau hana kukulu papu ame ka imi ana i na mea e paa ai keia mau Paeaina, i mea waiwai, ina aole e loaa ana ka ikaika ma ka ninau ai. Ua ole/o'iho kekahi kanaka kiekie o ka oihana koa o Amerika nei, "Ina e ku ole niai kekahi moku meaai i Hawaii no ekolu pule, ua pau na kanaka i ka make i ka ai ole." He oiaio keia 1 ko kakou huli ana aku e nana i ka nui o na tona meaai e laweia mai nei i Hawaii nei, ame ka waiwaiio o keia mau meaai. Eia kakou ke hoouna nei he $50,000,000 i kela. ame keia makahiki no na meaai, ame na mea e aahu ai. A mamuli o keia ninau. ua lilo io lakou i mea nune nui ia i keia mau la e na kanaka o ke keena kaua o Amerika nei. A e lilo aku ana paha i mea nune nui ia no kekahi mau makahiki e nee mai nei. Aka, mamuli o keia hiki ana e ulu keia mau meaai ma Molokai, ke huli aku nei ko lakou mau maka « nana i ka holomua o keia mau meaai ma Molokai, ke huli aku nei ko lakou mau maka e aana i ka holomua o keia mau hana. Eia na kanaka o ka oihana koa ke hele mau nei e nana i na hana ma kela mokupuni. Eia lakou ke hele mai nei e nana i na huaai i hoouluia ma kela mokupuni, a ua hikl -wale no e ikeia aku, ke kumu o keia hele ana e ike maka i keia mau mea.

e loaa ana ka wai hoopulu o keia mau eka, e pa 20 ae ana ka lakpu waiwai. Aka, he mau makahiki loihi paha e kaii aku ai a loaa ka wai hoopulu o na m.eakanu no keia mau eka i hoikeia ae la maluna. Aka, eia nae na hoike ana, ua hiki e hoouluia ua mea lik© keia mau aina me ka nele no i Isa wai.' O keia mau meakanu i kanuia mai nej, ua hpokomoia iloko o ka }epo iloko o ka malama o Feberuari, a pa okiia i keia mau ia mai la, o ia hoi he 100 la mai ke kapnia ana a hiki mai la i ka la i pkiia ai.

Mawaho ae o na meaai, ua hoouluia lie mau mauu hou ame na mea hanai hplphplpna*. 0 ka hanal ana q na holoholona p keia la, aole i like ine na la i hala aku. I na, la i hala aku, ua liookaawaleia aku na pipi na liio 7 na hipa ame na puaa, na lakou no e inji lakou meaai. Ika manawp u:a, ua hanle nui ka wai, ua ulu io no na mauu a ua loaa ka ai a na hoioholona; aka, i na la o ka haule ua ple, ua nele iho la, a ua wiwi mai na boloholona, I keia la, ke kanuia nei na mauu ame na mea e hanai aku ai i keia mau holoholpna, a ke ikeia nei ka waiwai ame ka ppmaikai o keia mau hana. Eia kakou ke iipi nei i kahi o loaa nui mai ka

wahvai; no ka mea he au ipii waiwai keia. ikeia nei ka waiwai o ka hanai ana i na Jio}oholona me na n»auu i hopuluia. I keia la, ua pa 10 ia iho ka nyi o na hoioholona e hiki aqa o hanaiia maluna o ka eka hookahi, a he alanui keia e hoonaauao piai apa i na kanaka e hoi aku ana ma keia mau aina. Aole he maka'u ana no ka holomua o keia mau hana e laweia mai nei. O ka hoomanawanui ka mea i makemakeia, ame ka loaa ana he qiau dala no na mahiiiA o ka npho mua ana akij.

Ina e hiki a»a ia Molokai, mamnli o na kanaka Hawaii 9 lipi aku ana e noho ma kela mau aina, e hooia mai i ka hiki ana e hpouluia na aina i makeniakeia no ka lioolawa ana m«ti i ua kanaka o keia Paeaina, e hiki io ana ka manawa, e lilo mai ai kekahi mau dala a kakou e hooiiloia nei ma Amcrika no ka ai a nakanaka e noho nei ma Hawaii nei. Eia he mau mili* ona o na dala 0 hooliloia nei no ka ai ua na koa e noho kiai nei i keia mau Papu e ku mai nei ame na koa ku-e aku i na enemi e hoao mai ana e komo i Hawaii nei. O keia mau dala e hooliloia nei ma Amerika, aole no paha e hiki ana e hoihoiia mai a pau, aka, e hiki ana no nae e hoihoiia mai kekahi nmhele nui maoli no.

He ninau ano nui leeia e noonooia mai nei e ka keena kaua ma Wakinekona, a ina o hiki io£ana ia Hawaii nei ke hoolawa i ka ai no lakou iho, alaila, ua lilo io o Hawaii nei i wahi waiwai e lilo i Papu no ka hoopakelo ana i ka aoao ka.aina o Amerika Huipuia.