Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 27, 5 July 1923 — NA KANAWAI O KAKOU [ARTICLE]

NA KANAWAI O KAKOU

He nui no na kauawai i hanaia e na Alii 0 Hawaii nei, mamua aku 0 ke komo ana mai 0 ua naauao hou iloko nei 0 ko kakou aina. O ke kanawai oi aku paha 0 ka naauao i hauaia 0 ia 110 ko kanawai "Mamnlahoa". He oiaio no aole he mau makai a luna makai paha e nana ana i ka liookoia 0 ke kanawai, aka, 0 ka lohe aua 3 mo ka heomaopopo ana o ke kanaka, he make ka hoopa'i ke uhaki i keia mau kanawai, ua lawa kela no ka papa ana mai i ke kanaka aOle e uhaki aku i ke kanawai. 0 ke kumu nae 0 ke kukulu ana 0 Kamehameha i keia kanawai, ua ike maoli oia i ka hewa 0 ka pakaha wale ana aku i pono o ka poe i hana 010 mai i kekahi mea e hoopilikia mai ana i kekahi ka* naka. Ua hanaia na kanawai i mea e hoopololei ai i ka hele ana 0 na kanaka ma ke alanui 0 ka pono, ka maluhia, ka noho oluolu ana 0 ke kanaka, ame ka loaa iaia 0 ka hauoli mamuli 0 kona noho pono ana. Ua komo mai paha iloko o Kamehameha ka hoomaopopo ana, 1 aneane oia e make i leela mau kanaka 0 Puna, manluli 0 kona hele ana e makemake e pepehi wale aku no i na kanaka o na Apana malalo 0 Keouakuaahuula. A mamuli 0 keia hele ana ona e hana i keia hana, a mai make ua komo iho la paha ka manao ahewa iloko ona, a ua kukulu koke ae la i keia kanawai ano nui a ho mau kanawai mai> kai no, a ua ike aku kakou i ka maheleheleia ana o ke aupuni iloko 0 ekolu mau Iala; ka manahokoo, k.e kau kanawai ame ka aha hookolokolo. Iloko 0 keia mau mana ekolu, o ka mua paha 0 ka hana ana 0 na kanawai; e ike aua kakou, 0 ka hana ana i na kanawai, aole e hiki a i ole e pono e huikau aku me ka lala o ka hooko ana i keia ma,u kanawai, a aole no hoi e pono ana e huikau aku me ka poe nana e ike ana ka hewa ame ka pono 0 keia hookoia ana.

Ua kukuiuia na hale ahaolelo o ka aina, a iloko o keia poe kanakā i kohoia e ka lehulehu mai o a o o ka aino, ua akoakoa ae keia poe, no ka haku ana i na kanawai. ma na wahi i ikeia, ua herrtahema, a ua pouo e Ioa& na kanawai nana e papa kekahi mau hana hoopilikia wale o ni hoakaka. I ka hanaia ana o keia mau kanawai aole e hiki e kukuluia me ka loaa ole o kekahi mau hoikeike ana he mea kupono e hanaia. L T a ike kakou, oka pepehi kanaka kekahi Jiexra koikoi loa, a mamuli o keia koikoi o keia karaima, Ua hanaia ke katavai e papa ana i na hana karaima o keia eno a o ka mea e ku-e ana a e pepehi ana no i ke kanaka, he make k» koopa'i

0 ko kanawai nae i kukuluia ai e Kamehameha, "aole e hoopilikia wale ia kekahi mea kino, kane a wahine paha, kanaka a keiki paha; ua hiki ia lakou ke hele a moe ma ke alaloa, mfe ka hoopilikia ole ia." Ma keia mau olelo pokole wale no, 1 ua nui nae ka manao. Aole wale no 0 ka papa ana mai i ka poe e pakaha walo ana, aka, o ka mea e aihue ana, a e hoeha ana, a e kimopo ana, i kekalii mea e liele aua maluna 0 ke alauui. Ua oi aku nae ma 0 ka hookoia aua 0 keia me ka ike ole ia 0 kekahi kanaka 1 e nana ana i ke ku-eia 0 keia kauawai. Me ka nui 0 na kanaka, pela no ka nui ae 0 na makai 0 kakou, ka poe na lakou e nana mai ]a ke ku-e ole ia o na kanawai. Aole makai i ke au 0 Kamehanieha i kukala ai i keia kanawai. Mamuli 0 lia makauia o na hoopa'i a ke alii, ua ku ke kanawai me ka mea ole nana 0 hooko aku, no ka mea, ua ike ke kanaka manao kolohe e ikeia ana no k{ina innu hana ino, a 0 ka make no ka hopena. Mamuli 0 keia, ua ku ke kanawai, a ua maluhia ka aina, me ka ike ole ia o ka aoao. e oleloia nei i keia au" naauao, ka mana hookb. Ke hana nei ko kakou ahaolelo i kela ame keia elua makahiki he mau haneri kanawai. Ua hana pu ia na hoololi, a oia, palia ka oi aku 0 na kanawai'e hooholoia oia hoi na hoololi 0 na kanawai i haua mua ia, a ike ia aole i kupono loa, a i ole ikaika kupono paha no ka hoo'koia ana 0 na mea i makemakeia. Aka, nie ka nui no nae 0 keia mau kanawai 0 kakou, ame ka nui 0 na makai, ka poe uana hoi e naua uiai i ka hooko ponoia 0 ua mau kauawai nei, ke hana nei no na kanawai, a ke haua pu mai nei no hoi ke kolohe i kana hana, e ku-e mau ana i keia mau kanawai i hanaia. Mamuli 0 keia ke ku nana nei na kanaka naauao 0 keia manawa, a e nuue nui ana heaha la k amea e hana aku ai i mea e hooko ponoia mai ai keia mau kanawai. Ke manao mai nei na luna aupuni na lakou e nana uei ka hooko ponoia 0 kei amau ka-

nawai, aia o ku nui o na niakai ke kumu e maluhia ai ka aina. Aka, aole no kftkou c ike aku ana i ka maluhia o ka aina, ina e manomano ana ka nui o na makai, no ka mea, kc inanao nei ko oukou meakakau, aole ilaila ka pilikia o ka noho ana o na kanaka o keia au nanuao hoi e kehaia nei. I keia mau la ke ili aku nei ka hoahewaia ana īnaluna o na lunamakaainana ame na senntoa o. kakou, no ka hana ole ia mai o keia kanawai, ame ka hana ole ia mai 0 kela kanawai. Oiai no nae, ua lawa loa na kanawai e ku nei».o ka pilikia wale no o ka liooko ole ia. No keia kumu leuhikuhi aole paha e ike maopopo ia ana na kumu o ka nawaiiwali o ka hooko ia ana o na kanawai. Ja kakou e halo iho ai me ka imi nui i ke kumu o ka hooleo ponoia ana o ke kanawai a Kamehameha 1 kukulu ai, i ka manawa i oi aku ka naaupo o na kanaka, ame ka loaa ole o ka naauao e alakai aku ai ia lakou ma na hana e pau ai ka pakaha wale ana, e ike ana kakou i keia mau mea: Ka mua, ka mana o ka mea nana e kau mai ke kanawai. Ila ike kakou, iloko o keia mau 3a e noho ana na alii like ole, a e nui ana no koi na kanaka makemake mana nialuna o ka aina, lie mea paakilii ka hiki ana e nianao e iilo ana kekahi kanawai i mea hooko pouo ia e na kanaka, oiai e nolio ana lakou malalo o na alii liko ole. Aka, ua hooko ponoia no nae keia kanawai. A heaha ke kumu o ka liooleo ponoia ana? Ka mua, ua kaukahi ke kanawai. Aole i pohihihi ka Avcheweheia ana o keia kanawai i mea e loaa ai kona manao. Aole he mau loio nana e wehowehe mai ana ke kanawai me na olelo imi epa i mea e hemo ai kana mea e ku pale ana. I keia la, ua hiki no i ke kanaka ke aihue, a i ka hele ana aku imua o ka lunakanawai, ua hiki iaia ke hoole aole oia i aihue, a mamuli o ka loaa ole ana o na hoike, ua hookuuia t aku la keia kanaka aihue, e akaaka ana, a e ku-e mau ana i ke kanawai, no ka mea, aole ke kanawai i ahewa mai iaia i kona hana hewa ana. Ma keia kakou e ike mai ai, aole ka i mana ka mea nana i hana mai ke kanawai. Ma keia kakou e ike mai ai, uk hiki ka i ke kauaka ke hele me ka h<jppunipuni imua o ka aha a hoole aku, aole oia i hana. i kela karaima. keia mea hookahi no, ua lilo ke kanawai i mea ole. No ka mea, e ike aku ana no kakou, aole ke kolohej3 kakali ana a ikeia mai kana hewa karaima i makemake ai e hana aku. E kakali ana oia a mehameha, a ike kanaka ole ia, alaila hana oia i kana mau hana ekaeka. A ina e hiamoe ana, a e hele ana ka makai ma kekahi wahi okoa aku, aolo iho la ka raea hewa e Joaa arta. Ua pau ka mana o k6 ua hiki wale no e na kanawai

me ka loaa ole ho hoopaiia 0 ka mea kolohe. Ka lua, 0 ke kumu i ikaika ai ke kanawai a Kamehameha, 0 ia no ka ikaika 0 ka hoopa'i. Ma keia kakou e ike iho ai, ua loaa na haaa karaima apau iloko 0 keia kanawai a Kamehameha, "E hele ka elemakule auie ka luahine anie na keiki a moe i ko ala, aole mea nana e hoopoino." Ho uuku keia mau olelo 0 kein kanawai, aka, ua lehulehu 1 nae na kanawai 0 knkou i keia la e ku nei 110 ka hoouialu ana i ua mea like ole maloko 0 keia kanaAvai a Kamehameha. Ka mua, ua hiki ole e hoopilikiaia aku na elemakulo. 0 ka manao 0 ia, aole kane opiopio a elemakule paha, e hiki e pepehiia, powaia, aihueia kona waiwai, liao waleia kana lako, hoehaia, hooku'iia j e ko kaa otomobile, hehi. ia e na lio, a he nui wale aku na kanawai 1 hanaia i keia manawa no kela mau olelo uuku wale no. A pela no hoi ko na wahine. Aole e pu'e waleia, aolo e limanui aku, aole e kolohe waleia, a he nui wale aku na kanawai i hanaia no ka hoopakele ana i na waliine ma na kanawai o kakou i keia manawa. Aka, he hookahi wale no nae kanawai a Kamehamelia i hana mai ai. A elike me ka'u i hoike ae nel, ua koikoi a ikaika ka hoopa'i 110 ka tnea 0 hana ana i kekahi 0 keia mau hana i ku-eia, oia hoi 0 ka make no ka hoopa'i. Elike me ke koikoi 0 keia mau lioopa'i, pela paha na kanaka 0 ia au i manao ai he mea pono e waiho malie aku i na kanaka e moe ana ma na alanui, a e hele loa no ka mea kolohe me ka liooko ole i kekahi mea, no ka mea he maka'u ia ka make. Aole pela i keia mau la. Lla haawiia aku i ka lunakanawai ke kulear.a e ana mai i ka hoopa'i.. mai ka haahaa loa a i ke kiekie ae. 1 ke komo ana 0 keia maua iloko 0 ka lunakanawai, ua haawi mai ola 1 kana hoopa'i elike mo kana i manao ai he inea pono, a hoopoinaia iho Ia ka hewa i hanaia aku njaluna o ka mea i poino. Ke -manao nei ko oukou nieakakau, ina no e uuku niai na kanawai 0 kakou, aka, e koikoi nae na hoopa'i, e maka'uia ana na hana hewa, no kn mea, aole e hiki e alo ae ua ikaika loa ka mea e hooknuia mai ana, ina e ikeia ana ua hewa oia. I keia mau la 0 ku nui 0 ka naauao, ina e noho maikai ana ka mea i hoopa'iia ma ka halepaahao a liala kekahi mau makahiki, a i ole mahina paha, ua hookuuia aku la kela kanaka. Ua ike no ke kanaka 0 keia noho maikai ka mea naua e hookuu iaia ke hana oia i kekahi karaima. Ua ike mua oia 1 keia mamua 0 koua hana ana i kela hewa. A no keia kumu, ua aa ae kona. manao e hana aku i kela karaima, no ka mea e uUku ana no ka hoopa'i, e loaa mai aua iaia. Aole he hookuu ana ma ke kanawai a Kamehameha. Ke ku nei oia me kona mana nui, 0 ka mea e uhaki ana i keia kanawai he make ka hoopa'i Aole lie hoopaahao, a hala kekahi mau makahiki, a ko kanaka e hoopunipuni ai, 0 ka ikeia mai he maikai ka mea nui a o ka hemo no ia. Aole loa, o ka make ka hoopa'i Aole no hoi he mau loio nana e kuekaa mai ke kanawai, a e imi ana me ka lioopunipuni i wahi e hemo ai ka lawehala. Aole no hoi he lunakanawai puuwai pepe nana e haawi mai ana ka hoopa'i uuku no kona aloha i ka ohana 0 ka mea i hana i ke karaima. Aole loa, ua kau aku ka make maluna o keia kanaka, me ka iko ana mai 0 ke kanawai, 0 ka mea i hewa, aole he kumu pale ma kona aoao, no ka mea eia ke kanawai ke ku nei, a ua ike oia mamua 0 kona uhaki nna i kela kanawai, he make kona hoopa'i. Mamuli no hoi q keia ikaika 0 ka hoopa'i, aole mau makai 1 makemakeia no ka mea 0 ka niana no 0 ke kanawai ame ka maka'u i kona ku-e ia na makai nana mai ka hooko ponoia o keia mau kanawai. A mamuli o keia e uuku loa ana na hoolilo 0 ke aupuni, no ka mea mamuli 0 keia e uuku loa ana na hoolilo 0 ke aupuni, no ka mea mamuli o keia mau leanawai naauao 0 kem la t ua loaa loa he mau puka a ke kololie e puka r.i. I keia mau la 0 kakou e hele noi, aole paha he manawa i oi aku ai 0 na hana haihai kanawai eīike me keia mau la. Ua oi aku ka piliwaiwai mamua o na la i hala wale aku. Ua oi ka inu rama malu ana mamua 0 na la i hala aku. Ua oi ka poe ame ka hoopilikia i na kaikamahine, | mamua 0 na la i hala wale aku. Ua oi aku na hana hookamakama e ! lawealweia mai nei mamua 0 na la 1 hala wale aku. A ina e mau ana ka pii ana o keia mau hana karaima, aole kakou e ike aku ana i ka hopena e hoea mai ana maluna 0 na kanaka 0 keia Paeaina. Eia no nae ke ku mai nei na kanawai e papa ana i keia mau hana hewa. Eia no hoi ke aupuni ke uku nei i na kanaka nana e hooko ka maluhia o keia mau kanawai.

Eia no hoi ke aupuni ke uku nei i na dala nunui hewahewa i na lunakanawai no ka wehewehe ana mai i ka uianao o keia mau kanawai i hauaia. A īue ka laupai no 0 keia mau mea ma ka aoao 0 ka mea i hoopilikiaia, e hele laelae ana no nae ka mea pakaha wale. lua eia keia kulaua ke ikeia nei, hookahi no mea pouo e hana ai, ka hoihoi ao i na hoopa'i a like ko koikoi me ke karaima i hauaia. A pela paha kakou e ike aku ai i ka hooko ponoia i ka manawa e noho naaupo ana ua kauaka. A 0 ke kumu nui iho la uo ia, o ka ikaika o ka hoopa'i ka lola ole 0 na loio naua e imi ua puka poholalo o ke kanawui; auie ka loaa ole 0 na lunakunaw«i puuwai pep<?, « lilo ka manao aloha i ka mea haihai kauawai, a poina i ka pilikia o ka ohana 0 ka mea i hoopilikiaia. He mau mea nui nae keia • poao no e noonoo ponoia mai 0 na kanaka 0 keia muu la. O ka ikaika 0 ka aina, aia no i ka hooko ponoia 0 kona mau kanawai. 0 na dala e hooliloia nei i na kanaka nnna e malama ka maluhia 0 ka aina, he mau dala hoopau waleia, mamuli 0 ka hiki ana i ke kanaka ke papani i kona maka i ka manawa 0 hana* ia mai aua ke karaima. Eia keia ke ikeia nei i keia mau la. Eia ae no na hana hewa ke ku , mai nei ma na pukaihu 0 na makni, aole nae he hopuia aku. No ke L'iha? Xo ka mea. ua paa na maka | 0 na poo i ke (lala a ke kauelea ma- | kemake haihai kanawai. O ka pi--1 liwaiwai he alanui hoowaiwai mai Ji ka mea e lawelawe «Tna ia hann me ka manao kolohe. Ua hiki iaia ke haawi aku i na poo oia oihanu i na dala e polnaia ai ia miu hana. A mamuli o keia maalahi o ka loaa ana 0 ka waiwai iaia, ua hiki iaia ke haawi mai i kekahi mau dala nunui maoli n0 vo ke paui nna i na maka 0 na kanaka ma ke poo oia |mau oiha.na. I He oiaio no palia, aole no e pau loa nna na hana hewa like ole. ina |no e ikaika ana na kanawai ame na hoopa'i, aka, e ike ana ke kanaka, nole he alanui o kn hemo ina [ oia e hana ana ia mau hewa, a e .•ilakaiia ana ka manao 0 ke kanaka e haalele ia mau hana hewa. | I mea hohalikelike na kakou, eia I ke kanawai nui o ko Akua ke ku nei, 0 ka "uku 0 ka mea hewa he make". Ilookahi 110 hoa 'ke Akua, nole he elun. Mai ke kartawai mua ahiki i ke kanawai umi, jhe hookahi no hoopa'i, he make. i A mamuli 0 keia ke lilo nei ke ku-eia ana 0 kona mnu kanawai i mea maka'u ia e ka poe i makemake ole ia mea he make. Ke koi ikaika aku nei ka oukou I meakakau i ike mai kakou i keid pilikia nui 0 kakou i keia mau la, a e huli mai kakou 3 na mea e hiki 1 ai e hoopauia keia mau liana karaima e ku mau nei i kela ame keia la 0 ko kakou noho aupuni ana? He mea ano nui keia. Ke ku nei ke kumukuai 0 ka aina, e homaike- ! ika mai ana i na noho hauoli ana o na kanaka malalo 0 ka malu 0 keia aupuni, o ka mea apiki nae, aolo 0 ka maluhia ka kakou e ike nei, aka, 0 ka pilikia, amO ka nele maoli i na mea e loaa ai kela mea 0 ka noho hauoli ana.