Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 31, 2 August 1923 — Page 2
| This text was transcribed by: | Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun |
| This work is dedicated to: | Dr. Michael J. Chun |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
NUPEPA KUOKOA HONOLULU T H POAHA, AUGATE 2, 1923
Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home
Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka
NA KOMISINA
W. R. Farrington, Lunahoomalu;
Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;
Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo,
Meakaukau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,
JOHN H. WISE
Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia
ma@ keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. @laila @ loaa
ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisana ma keia aoao.
Ma eia aoao e ike ai ka poe helulhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala @na no ka hoo
maka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.
Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili @ keia hana mai na Hawaii mai, @ makemake ana e
ui i ke Komisina mea like @ i makemakeia e ninau mai.
NA HANA E IKEIA AI KE
ANO O KE KANAKA
I na la e hooikaikaia ana e holo kekahi kanawai e hoopomaikai mai ana i na kanaka Hawaii, a oia nohoi na la o ka noonooia ana o ka Olelohooholo Koi Aina Hoopulapu la, ua ikeia aku kekahi poe kanaka waiwai a kuonoono e hoike maoli mai ana no ko lakou kue i keia kanawai a i ole i kekahi kanawaipaha e haawi ana i na kanaka Hawaai i kekahi mau pomaikai kaokoa, e loaa ole aku ana hoi i na lahui e ae. A ke manawa no i holo ai keia olelohooholo, me ka ike ole ia o kona mau manao nui, ua hoomaka koke mai no o Carter, ka Luna nui o ka Hui Pipi O Parker e kue i ke kanawai, no ka mea e lilo ana kekahi o na aina aupuni e paaia ana malalo o ka hoolimalimaia kekahi mau loio e hele e kue i keia
hooholoia o keia kanawai.
He mea oiaio no e lilo ana kekahi o na eka aina aupuni e paaia ana e kela hui pipi o Parker, aka, o ka mea kamahao, he mau eka helu wale no na eka e kii ia aku ana o keia haawi aina no na kanaka Hawaii. Oiai e paa ana keia hui pipi he aneane 350,00 eka kuleana maoli @@@@ iho, a ia manawa no hoi e hoolimalima ana i kekahi huina eka e like no me ia ka nui mai ke aupuni mai. O ka huina on a eka aina i @@weia mai mai keia hui pipi mai he @3,000, a ua koe okoa aku no ka @@@@ aka, ua lilo nae keia i
mea kue loa ia e Carter a hiki no i keia la. A mamuli o keia lilo ana mai o keia mau eka, ke hele mau nei oia e hoino i ke kanaka nana i wai ai keia mau aina, ia John H. Wise, a ua nui na kanaka ana i hoike aku ai i keia kue.
Ma kekahi aoao ae hoi, o ka nui o na eka aina i laweia mai ka Hui Pipi mai o Molokai he 30,000, a o ka nui iho la no keia o na eka aina aupuni e paaia ana e lakou. Aka, i ka manawa nae o ka hooikaikaia ana e holo keia kanawai, a e laweia mai kela mau eka aina mai ko lakou malu mai, aole hookahi mau leo kue i loheia aku, mai ia lakou mai. E hoomanao mai kakou, aole keia Mokupuni o Molokai i like ka nui me Hawaii, a aole n@ hoi ka nui o na eka aina au pun i like aku me na eka e paaia ana e ka Hui Pipi o Parker, aka, eia ka olelo a na keiki a Cooke, i ka manawa i heleia aku ai e kuka pu no keia olelohooholo: "Ua oi aku ka ike ana i na kanaka maluna o ka aina, mamua o na holoholona. He oiaio no e pau loa ana na aina aupuni i ka laweia aku mai o makou aku mamuli o keia kanawai. aka, aole ia he mea e hoopilikia mai ana ia makou, no ka mea, he mai aina no hoi keia e paa ia nei ma ko makou inoa." I ka huli ponoi ana aku i ka oiaio o keia mai olelo, e loaa ana ia lakou, o ka nui o ko lakou mau eka kuleana ponoi he 90,000 wale no, a o ka lawe ana mai i ka huina o 30,000 eka aina aupuni mai ia lakou mai ua laweia mau he 1/4 o na aina apau malalo o ko lakou malu. Oia hoi he 120,000 eka ka nui e paaia ana e lakou, eka, ua lilo mai la he 30,000 a koe aku he 90000 wale no.
Eia nae iloko o keia lawe pau ia ana o na eka aina o ke aupuni mai ia lakou mai o na olelo i haiia mai oia kela maluna ae, ua oi aku ka ike ana i na kanaka maluna o na aina o na holoholona. Ma kekahi ao ao kue ino loa, a ma kekahi hoi ma olelo kokua mai.
Ma keia mau hana kakou e na kanaka Hawaii e ike iho i ka like ole o na kanaka e noho pu nei me kakou. O kekahi hapa e manao
wale ana no ko lakou mau pomaikai, a o kekahi hapa hoi, e noonoo pu mai ana i ka pono o na kanaka no lakou keia mau aina i na la i hala aku.
Ma ka aoao hoi o keia kanaka o Carter, e ike mai kakou, he mau aina hiki wale no keia e hookuonoonoia, ina e mau ana kona paa ana ia mau aina, no ka mea, eia no maloko o na hoolimalima i haawiia aku iaia, he mau kauoha e hoike mai ana, "I ka manawa e makemakeia ai e hookuonoonoia kekahi aina, ua hiki i na kanaka he 25 e kakau inoa mai i ke Komisina aina,a nana no e hoomaka e ana a e okioki i kela mau aina no ka hoolaha ana aku e hookuonoonoia." O keia ke kauoha a ke kanawai, aka, mamuli o ka holo ana o keia kanawai, ua hiki no ia Carter ke paa i keia mau aina a hiki i ka manawa a na Komisina Home Hawaii e lawe mai ai i kela mau aina no ka haawi ana aku i na kanaka Hawaii. Malalo o keia kanawai, aole paha e hiki ana i na Komisina Home Hawaii ke lawe i keia mau aina, aia wale no a hoea aku lakou ma ke kulana e hiki ai e haawi aina hou aku, no kamea ua uuku no hoi na dala e loaa mai nei i ke Komisina mai na wahi mai i hoakakaia ai e loaa no ka lakou dala. No keia kumu, e ulolohi ana no ka laweia ana mai o keia mau aina mai ia Carter mai. Aka, me kona ike no i keia kulana pomaikai e loaa ana iaia, ua lilo no oia i mea kue i keia kanawai, a ma ka nana aku, he manao ino pili kino no ko
keia haole.
O ka mea nui nae ma ko kakou aoao, oia no ka ike ana, i ka like ole o keia mau kanaka. Ma na hana ma Molokai. Ua lilo lakou
i poe e hiki i na kanaka Hawaii ke hilinai aku i na la o ka pilikia. A maloko o na hana kau kanawai, aole he kanaka holo mai e kokua i na Hawaii e like mai me C. H. Cooke, ka Lunahoomalu iho nei o ka Hale Lunamakaainana o ke kau i hala aku la. He mau ao maikai a hilinaiia kan i kona mau hoa
lala.
KA MOOLELO O KA HALAWAI
A NA KOMISINA HOME HA
WAII O KA LA 17 O IULAI.
Maniuli o ka loaa ana aku o na kope o ka moolelo a na Komisina o ka halawai i hala, ua aponoia ka moolelo me na hooponopono ole.
Ua hoike waha mai o Mr. L. T. Lyman, i na mea e pili ana i ka mea paa aina elua i hoomaka e kuai i kana mau meakanu, oia no o David Kamai. Ua okiia kana mauu alafafa a ua hooliloia aku no $2.25 o ka bena, a he 35 bena i kuaiia aku i ka mahina i hala. I keia oki ana aku e loaa ana he 70 bena, a e loaa ana no kela uku mua o $2.25 o ka bena hookahi.
Ua hoike mai ke kakauolelo, ua loaa mai ma kona lima na dala he $111.92 no na meakanu i hoonaia
mai no ke kuaiia.
Eia iho na inoa hou no na apana aina pa-hale:
Mrs. Kahea Maliu, Kaunakakai, Molokai; John Kaimiloa, Honolulu, Oahu; Mrs. Miala K. Meyer, Kalae, Molokai; Samuel M. Hinch, Honolua, Maui; Alaiki Apana, Kamalo, Molokai; Moses Burrows, Kaunakakai, Molokai; David A. Makekau, Watertown, Honolulu; David Burrows, Kanakakai, Molokai; Mrs. Emily Burrows, Kaunakakai, Molokai; Mrs. Rebecca Joao, Kaunakakai, Molokai; Mrs. Mary Kanealii Rawlins, Kaunakakai, Molokai.
Mamuli o ke noi a Komisina Duncan, i kokua ponoia, ua waihoia keia mau palapala noi ma ka papa no ka noonooia i ka halawai e hiki mai ana.
Mamuli o na noi i waihoia aku ua hoike mai o Mr. Lyman i ke kulana o na meakanu a na kanakama Molokai, oia hoi he maikai a ke mau la no ke ohohia o na kanaka no ko lakou mau apana.
Ua hapaiia mai e noonoo na hoolilo o ke Komisina ma Molokai, a ua hooholoia e hoouuku mai i na
hoolilo a kau pono me na loaa mahina o ke Komisina.
Ua hoike mai ka Lunahoomalu ua kuka oia me Mr. Stobie, kekahi o na canapa i noi mai i ke kulana malama buke o ke Komisina, a ua hooholo oia e kupono e ukuia aku i $200 o ka mahina, no ka manawa wale no nae keia kulana, a i ka pau ana o na hana iloko o ekolu paha mahina e pau no ia kulana. Mamuli o keia kulana ua waiho mai ke Kamaliiwahine Kalanianaole, i ke noi, "Oiai ua ike ia aole e hiki ana ia Mr. Geo. P. Cooke ma kona kulana Kakaulolelo a Manhooko, ke hoomauia, e hoohanaia aku no na hana a ke Komisina elike me keia malalo iho nei:
Kakaulolelo âme Unuhiolelo.
Kakauolelo âme Malama Buke.
Mea malama i na moolelo o na
buke helu.
Ua kokuaia mai keia noi e Mr. Akana, a ua hooholo lokahiia.
Ua noi mai o Mr. Duncan, o na hoolilo apau i manoia e na kanaka paa aina e waiho mua ia mai i ke Komisina no ka lakou apono ana.Ua kokuaia mai keia noi e ke Kamaliiwahine Kalanianaole, a ua hooholoia.
Ua heluhelu mai ka Lunahoomalu he leka mai ia Komisina Duncan mai no na hana ma Molokai, a ua waihoia ma ka papa.
Ua noi mai o Komisina Duncan, no kekahi manawa o ekolu mahine, aole e oi aku na hoolilo malalo o na hana o Molokai, e hui pu ana me ka uku o Lyman ame ka poe ana aina, maluna o $3700.00 o ka mahina hookahi. Ua kokuaia keia noi, a ua hooholoia.
Ua noi hou mai o Mr. Duncan, oiai aole o Mr. Geo. P. Cooke, ke lawelawe nei i ka hana kakauoleloa manahooko, he mea pono e hoihoiia mai kona uku, a like me na Komisina e ae, oia hoi i $500.00 o ka makahiki.
Ua kokuaia keia noi a ua hooholoia.
Ua noi mai o Mr. Lyman, he mea pono e hoihoiia aku no ka malama ana o na papainoa o ka poe hana malalo o Mr. Jorgensen, malalo oia Enekiaia, oiai ua lilo mai keia malalo o ka Mr. Lyman mau hooponopono ana mamua aku nei. Ua hooholoia e lilo no keia mau hooponopono ana malalo o laua, na laua no e hooholo na mea e hana aku ai.
Ua heluheluia mai ka waiho kulana o Mr. Vannatta, a mamuli o ka manao o na Komisina ua hooholoia e apono kona haalele ana mai, a ua koiia aku oia e hoihoi mai i na buke apau a ke Komisina malalo o kona malu, i loko o ka lima o ke Kakauolelo.
Oiai aole he hana i koe a ke Komisina, ua hoopaneeia ka halawai, a noho hou i ka Poalua, Iulai 24, 1923.
KO C. F. CURRY MAU MANAO
Aole paha he kanaka koikoi i hiki mai i Hawaii nei, no ka nana ana i na mea i makemakeia e keia Teritore, e loaa ko Mr. Curry ano. He oiaio ma knoa ano Lunahoomalu no ke Komite Teritore, ua makemake oia, a he hana kupono nana ka heleana mai ikemaka i na mea i makemakeia e Hawaii nei, a ua hoomaopopo no hoi oia i keia mau mea. Aka, o ke komo ana aku o keia kanaka nui, a hoike mai i kona mau manao piha oiai no oia ma na on@o Hawaii nei, me ke kali ole, elike me ka hapanui o lakou, ahiki i Wakinekona, a i ole ma kekahi wahi kaawale iki aku, alaila, hoike mai i ka manao; aka, aole pela keia kanaka. Ua hoike piha mai oia i kona manao no kana mau mea i ike ai.
I keia mau la o ka nee ana o ka honua nei mahope o kekahi o na kaua ikaika loa i ikeia iloko o ka moolelo o ke ao nei, a mahope no hoi o ka oni ana iho o ko kakou aupuni no ke kahua hou, o na hana aupuni, ua hoomaopopo no kakou i na pilikia like ole, a ua ike maopopo no hoi kakou, i ka nele ana o keia Teritore i kekahi o na haawina dala maa mau i ka loaa i na Mokuainaame na Territore, aka, me keia mau ema maopopo no nae, ua hooneleia mai o Hawaii nei, i keia mau haawina no kekahi mau makahiki oiai
no nae, he kaena mau o Amerika i ko lakou makemake e hanaia na hana me ke kaulike, aka, i keia, ua hooko ole ia keia mau manao ana pela. Oia hoi, iloko o keia mau makahiki o ka nee hou ana o ko kakou aupuni e loaa ke kulana oni paa, mahope o keia mau makahiki o ke kaua, ua hiki nae, a ua aa no keia kanaka e hoike mai i ke kuleana ole o keia hooneleia o Hawaii nei, a ua hoike mai i kona manao e hoi a hooikaika no ka loaa mai o keia mau haawina dala.
Eia oia ma kona alanui e hoi ana no kona home. Ua ike iho nei oia i na mea apau i makemakeia e ia e ike. Ua kaahele oia mai Hawaii a Kauai. Ua pii ma na mauna, a ua iho ma na awawa o Hawaii nei. Ua ike i na kanaka nui ame na kanaka liilii. Ua ike i ke kulana o na awa o kakou. Ua hele ma ko kakou mau alanui. Ua ike i na kula, a ua ike i na oihana ko âme halakahiki. A me keia hookamaaina ana ma kona aoao ke hoike mai nei oia i keia mau mea, "He mea loaa hikiwawe ke dala ma ka oihana halakahiki; he mea paa mau no ka loaa ka oihana kopaa; a he hana kaulike ka haawi ana mai i na aina i na Hawaii oiwi o ka aina." Aole paha
he mau olelo pokole e haawi mai ano a i ke koikoi ame ka hohonu o ka manao elike me keia ana i hoopuka mai ai.
Ua hoi aku oia no ka noho hoomaha ana no kekahi mau pule ma Kaleponi kona mokuaina, a hoi aku no Wakinekona, no ka hui o na Lunahoomalu on na komite like ole, no ka mea, i keia noh ana aku o ka Ahaolelo Nui i Dekemaba ae nei,oia ka noho mua ana a na lala i puka iho nei i ke koho ana o 1922. A he hana mau na na Lunahoomalu o na komite like ole. Eia no ka hapanui i na Repubalika a e lilo ana no na alakai ana apau na keia aoao kalaiaina.
Ma na olelo hope a Mr.Curry kakou e hoomaopopo ai, aia iloko o kona puuwai ka pomaikai o na kanaka Hawaii. Ke olelo nei oia, "He hana kaulikeka haawiia ana o na aina i na kanaka Hawaii oiwi o ka aina. Aole paha he mea oi aku mamua o keia. Ua lilo mai keia mau aina i hawaiia mai ma ke kanawai hoopulapula i mea eha i kekahi poe aole he põe oiti no Hawaii nei. Ua kue nui na Pukiki i keia loaa ana o keia kanawai e haawi wale ana no i na aina i na kanaka Hawaii. Ua hele ka lakou kue a iluna o na kahua kalaiaina, a he mea ponono i na kanaka Hawaii ke ike i keia poe Pukiki i kue ikaika mai i keia kanawai, a e hoopau i ke koho ana aku ia lakou. He oiaio no, aole i pau loa na Pukiki i ke kue, aka, ua ike maka akuno kakou i na Pukiki i ku e mai, a malaila no ka kakou ku e ana. He hana kaulike ole ka lakou i hana mai ai maluna o kakou, a pela no kakou e hana aku ai i ko lakou manawa e
makemake mai ai i ka lakou mau kakoo ana.
Ua kaahele iho nei o Mr. Curry i na Mokupuni apau. A eia iho ka na mau olelo no keia huakai ana. "Aole au i hele ma kekahi aina i loaa na wahi nani lua ole elike me Hawaii nei. I koʻu pae mua ana mai i Oahu nei, a hele ma kona mau wahi kaulan, ua manao iho la au, o ka oi aku keia o ka nani. I ko'u hele ana hoi i Hawaii, a ike i ka luaopele, ua hooholo iho ko'u manao,
aole paha he mea oi aku o ka hoomakaukau elike me kela wahi. Ina he kanka hana hewa kekahi a ike i kela luaopele, e hoopau ana oia i kona mau hana hewa, no ka mea, oia ke a'o a kela lua. A i ko'u kaapuni ana i kela mokupuni nui, ua ike iho la au, he nani ano nui a kilakila ko kela mokupuni. Huli mai la hoi a kaapuni ia Maui, ua hapaiia ae ko'u naau e ike hou he mau nani i ike ole ia e a'u. A o ka oi aku paha o na mea nani a'u i ike ai ma Maui, oia no ka ike ana aku i ka hele a noho huikau o na lahui like ole, kekahi o na mea hiki ole e ikeia ma na aina e ae o keia honua.
Ua ike aku au i na kanaka Hawaii e hulahula mai ana me na kanaka ili keokeo, a o na luana ana, aole he hoike ana mai i ka like ole o ko lakou noho ana.
Mai ka ike ana i ka nani o Maui, ua holo mai ka'u huakai i Molokai, a o ka mokupuni hoi keia a'u i makemake loa ai e ike, no ka mea, ua hoikeia mai ia'u he aina kupono ole i ka nohoia e ke kanaka, no ka mea he wela a he pohaku wale no. I ko'u pai ana ma Kaunakakai i ke ahiahi o kekahi Poaono, a ike i ka waiho mai o na kaheka, ka malie o ke kai, ka lele mai o ka i'a i loko o ke kai, a i ka pii ana ma ke alanui ahiki i kahi o Geo. P. Cooke, ua kau aku au ma kekahi kiekiena o 1400 paha kapuai, a ua waiho wale mai na wahi o Molokai ma kela aoao. Ua ike aku i na aina nani a kupono no ka mahiai ana. Ua iho aku ko makou kaa no na pali, ia ahiahi no, a kiei ia Kalaupapa. Aole paha he wahi oi aku o ka nani e loaa mai keia kiekiena e huli ala a nana ia Kalaupapa. Ua hoi mai i kela ahiahi, a hiamoe ma kahi o Mr. Cooke. I kekahi kakahiaka ae, ua iho aku e nana i na aina o Palaau ame Hoolehua. A ma keia wahi ke makemake nei au e hoike aku i na kanaka Hawaii aole he wahi ma na aina i hele ia e a'u i loaa mai ka maikai a nani o ka wai ho ana o ka aina elike me keia mau aina. He lepo momona ka'u i ike, a aole he pohaku o keia aina. Ua holo aku ko makou kaa ma na wahi like ole e nana ana i na lua wai hookio, in a e makemakeia ana, a ua hiki ia'u in@ e loaa ka wai ua hiki e mahiia kekahi mau eka he 10,000 o keia mau aina maloko o keia kanawai hoopulapula a he 3,000 ahiki aku i ka 5,000 eka no na poe aina kuleana. Ina o keia iho la ka nui o na eka aina e hiki e hoopuluia i ka wai no ka mahi ana, ua kupono e loaa ka wai no keia mau eka aina.
Ua hoi mai ko makou moku, i kela ahiahi, aka, mamua o ko'u kau ana maluna o ka moku, ua hele aku makou e ikemak@ au i na kanaka Hawaii e noho la ma kela mau aina. Ua kuka like me lakou ma ko lakou mau aina. Ua ai i ka lakou mau ipu momona. Ua malamaia he halawai a ua kamailio aku ia lakou. I keia hui ana, ua hoomaopopo aku i ka nui o na keiki liilii e holoholo mai ana. Ua hoikea mai no hoi ia'u ua hanau iho nei he ekolu mau keiki Hawaii mai ka manawa mai o ka hoomaka ana o ka hoi ana o na
kanaka ma Molokai. O keia mau mea apau, he mau mea keia e haawi mai ana ia'u i ka manao ua hana mai ka Ahaolelo Nui o Amerika i kekahi mea ma ke ano e hookaa ana i ka aie i keia lahui, i kailiia aku ko lakou mau mea apau.
I kela ahiahi no ua hoi mai ka'u huakai i Oahu nei, a ma ka moku o ka Poaha o ia pule mai, ua holo aku au no Kauai. A ua ike aku i ka nani oia mokupuni. Ua hele au e ike i na pali o Colorado, a ua manao au o ia ka oi aku o ka nani, aka i ko'u ike ana i na pali o Waimea, ua hoihoi mai au i ko'u mau manao, a ua hiki ia'u ke hoike aku i ke ao nei, ua oi aku ka nani o na Pali o Waimea, mamua o na pali e ae. Ua ike no hoi au i na wahi pana apau o Kauai. A ke hoi nei au me na manao hoomaikai no ke kona i loaa ae ia"u e holo mai e ike ia Hawaii nei.
Ma ka hoihoi ana mai i ka manao, a kaupaona iho i na nani o Hawaii
nei, ke hooia aku nei au, aole e hiki ia'u ke hoike o ka mokupuni hea la ka oi. Ma ko"u hoomaopopo ana iho, ua loaa i kela ame keia mokupuni he nani i loaa ole i kekahi mokupuni aku. Ua ka nani o kela ame keia mokupuni i mea hooia mai, aole he aina ma keia honua i loaa mai ka nani o Hawaii nei.
Ke minamina nei au i ko'u elemakule e ana, mamua o kou hele ana mai nei e ikemaka ia Hawaii nei, ina i ko'u mau la opiopio, ina laua hoi mai au anoho kupa no Hawaii nei. Ke ohi nei au me keia mau manao, oia hoi e hoi mai a i Hawaii nei e noho ai a kanuia ma keia mau aina nani a ke Akua i lokomaikai mai ai a oi aku mamua o na aina e aku.
Ma ko'u aoao ua pomaikai au i ka hele ana mai e ike pu hoi i ka hana ana no na kanaka Hawaii ma kela kanawai i hana ia e a'u
ame ko'u komite. He oiaio no, na ke Alii Kuhio âme Wise kela kanawai, aka, ina aole ko'u komite i komo aku a hooikaika, in a la aole no e loaa ka holopono o ka hakuia ana o ke kanawai. Na kela kanaka nae na Wise i haawi mai i na ma
nao o ka hakuia ana o ke kanawai.
Ua hiki ia'u ke ike aku i na hana o keia mua aku, ke loaa ia'u ka ikaika e hoohana aku ai a o ka hana oi aku o ka loaa ana o ke dala
no ke kii ana i ka wai e lele wale la no ma kela aoao hikina o Molokai, a hoihoi mai maloko o na au waha âme na paipu a hookahe ae maluna o kela mau tausini eka e waiho wale mai la mo. Ina e loaa ana kela dala, e hiki ana ka huina nui o na kanaka Hawaii e hiki e hoihoiia aku ma Molokai i ka papalua iho i ka heluna e noho ana, ke loaa ole kela wai.
Ua ike au i na tausini e@a i ma naoia no ka haawiia ana mai i na kanaka Hawaii no ke kanu halaka hiki. Ua hiki ke ike iho ua oi aku ka momona o ka lepo ame kona honu mamua o ka lepo o kekahi mau aina a'u i ike ai e kanu halakahiki ia ana. He mau hoailona keia no ka holomua o na hana i manaoia no na kanaka Hawaii. A ke hoi nei au me ka manao, ua pomaikai ka'u hooikaika ana no oukou e na kanaka Hawaii. Ke hoomaikai aku nei au i ke Kiaaina âme ka Ahaolelo o ke Teritore no ka mea ma o lakoula i loaa ai ia'u keia hele ana mai la e ike ia oukou ame na oihana nui o ko oukou aina.
Me keia mau olelo a keia kanaka nui o ka Ahaolelo o Amerika, ua hiki ia kakou ke ike iho, i ka pomaikai i ili mai maluna o kakou na Hawaii.
MOOLELO HALAWAI A KE KO
MISINA.
Ua heluhelu mai ke Kaauolelo i ka moolelo o ka halawai i hala, a ua aponoia.
Ua heluhelu ia mai ka leka hoike a ka Lunanui Mr. Lyman, no na mea i hanaia i ka pule i hala, a ua kuka kamailioia no kekahi manawa.
Mamuli o ka hoike ana mai a ka Lunanui ua makmake kekahi mau kauaka e haawiia aku ko lakou mau aina ma ka hana ukupau i kekahi Kepani, oia hoi o K. Watanabe, e hoiliwai no ke kanu mauu alafafa, ua noi mai o Mr. Duncan e aeia aku keia noi, aka, ma keia hope aku, e kauohaia aku na kanaka na lakou no e hana kela mau hana, a ina aole e hiki ia lakou, na kekahi mau kanaka Hawaii.
Mamuli o ke noi a Mr. Duncan, ua hooholoia e kuai aku i na pahu gasolina i kauohaia mai e Mr. Lyman.
Ka papainoa o na kanaka noi aina pa hale. Ua waiho aku ke kakauolelo he papainoa o 23 inoa he poe noi aina pa hale.
Ua loaa mai kekahi mau koi papa ame na mea like mai a Daniela Hipaame Harry Hanakai mai.
Ma ke noi a Mr. Duncan i kakooia mai e Mr. Akana, ua hooholoia e hoounaia aku keia mau mea i makemakeia elike me keia malalo iho nei:
Daniel Hipa, ………. $95.99
Harry Hanakahi………65.81
Ua hooholo pu ia no hoi e kuai aku i na mea paahana mai ka Hui mai o Schuman Carriage Co., no ke Komisina o na Home Hawaii.
Ua hooholo pu ia no hoi e paono aku i na koi papa i waihoia mai no ka hale o Mr. Jorgensen.
Ua hoike mai o Mr. Duncan ua loaa mai ma kona lima kekahi leka a aole nae i kakauinoaia kela leka, a ua noi mai e heluheluia aku paha.
Ma ka hoakaka a ka Lunahoomalu,ua hooleia ka heluheluia ana ame ka noonoo ia ana o kekahi leka i kakauinoa ole ia, imua o ke Komisina.
Ua waiho mai ka mea malaama buke helu i kana hoike no na mea e hanaia ne e ia. Ma ke koi a Mr. Duncan, ua hooholoia e koi aku i ka mea malama buke helu e wiki wiki mai oia i kana hana i hiki ai e ikeia ke kulana o ke Komisina ahiki i keia la.
Ua hoike mai ka Wiliki Mr. Jorgensen i kana hoike no ka palapala aina pili i na poo wai ame ka hana e loaa ai keia wai. O keia mua hoike âme keia mau palapala aina he mau mea i hoomakaukauia no ka hoolako ana aku ia Mr. Curry.
Oiai aole he hana i koe ua hoopaneeia ka halawai a ke Komisina a noho hou i ka la 31 o Iulai, 1923.
KE AUPUNI KOMISINA NO HA
WAII.
He ninau ano nui keia no Hawaii nei, a maculi o keia koikoi, e ulu
mau mai ana no na kukai kamailio ia ana i na manawa apau.
Aka, he mea ano nui ka ike ana i na manao o Mr. Curry maluna o keia ninau. Ua hoike mai oia me ka moakaka, aole e haawiia mai keia ano aupuni e Wakinekona, aia wale no a noi ia aku e na kanaka o Hawaii nei.
He oiaio no, i na la i hala aku, ua pinepine ka hoopua ana mai a na nupepa namu o kakou no ka loaa o keia ano aupuni, in a aole na kanaka Hawaii e hana ana i na hana naauao ma ka hooponopono aupuni ana." Oiai o keiamau houpuupu ua hoea mau mamuli paha o ke ake o kekahi põe kanaka Hawaii e lilo mai na hooponopono ana malalo o na kanaka Hawaii. Aka, ua hiki loa no naë e ikeia aku, aole oia ka mea i makemakeia e lakou, aka, he mau manao hoomakaukau wale no.
Ua kuhihewa no nae ia hoomakaukau ana, no ka mea, aole manawa a na kanaka Hawaii i makemake ai e lawe mai i na kulana apau malalo o ko lakou malu, oiai no nae, eia ia lakou ka hapanui o ka mana koho baloka@ A i keia la, ua hoopau ua mau nupepa namu nei i keia mau houpuupu ana no ka loaa mai o ke Aupuni Komisina.
Ke oleio moakaka mai nei o Mr.Curry, aole e loaa ke aupuni Komisina ia kakou, koe wale no a noiia aku e kakou. He mea oiaio keia, aka, he nui na ano noi ana ma keia au naauao. Aole wale no o ke noi pololei aku wale no, aka, o na hana kekahi e hoike aku ana he noi ia.
Eia kekahi poe lawelawe oihana nui o kakou, oia hoi ka poe Mahiko, ke ui mau mai nei e loaa ma Pake hanalima no na mahiko o Hawaii nei. Ua hula aku kekahi Komisina i Wakinekona e noi ai e hoohamamaia mai na ipuka o Hawaii nei, no ka ae ana aku i kekahi mau heluna Pake e komo mai, i mau limahana no Hawaii nei. Iloko o kela komite i ka manawa i waihoia aku ai keia noi, ua hoike mai ka Luna hoomalu o kela Komite, o Johnson, kekahi o na lunamakaainana i hoea mai nei i Hawaii nei, i na malama i hala aku, i keia mau huaolelo: "He mau makahiki ko makou makemake ana e loaa na kokua lima hana no ka Mokuaina o Wakinekona, aka, aole loa makou i kii aku i na kanaka Italia, a mau kanaka paha o Europa, a lahui e ae paha e komo mai i loko o ko makou mokuaina no keia kokua mai. Aka, ua hooikaika iho no makou no makou iho a ua kukuluia na oihana nui o ko makou mokuaina me ko makou mau lima ponoi. He mea pono no e hana o Hawaii pela."
O keia na olelo a ka Lunahoomalu o cela Komite Hoopaelimahana. Aole he mau olelo e hiki ia kakou e hoomaopopo ole i ka manao, oiai ua hemolele loa na mea ana e ma remake nei e ike iho kakou. Ke olelo mai nei oia, na lakou ponoi i kukulu na kahua o na oihana ano nui o ko lakou mokuaina. A oia hana no keia e makamakeia aku nei, oia hoi ke manao aku nei kakou, e komo mai na Pake e kukulu i keia mau oihana no kakou. Ma kana mau hoike, aole loa e hikiana, ia kakou e hookome mai i na limahana o ko na aina e no Hawaii nei.
Ua lohe iho nei no hoi kakoui ko Mr. Curry manao maluna o keia ninau, aole paha maluna pololei o ka ninau, aka, eia kana mauolelo: "He mea pono e hoopau kahookomoia ana mai o na lahui i makemake ole ia e lilo i mau kupamakaainana no Amerika nei." O ka manao maoli o keia mau olelo, oiano ka makemake ole ia o na lahui i hiki ole e lilo i mau kupa Amerika,a owai ia mau lahui@ O na Pakeno ame na Kepani. Eia keia mau lahui ke makemake mai nei e lilo i mau kupa Amerika aka, aole loae ae ia ana. A o keia mau lahuina kanaka na kanaka e makemakeianei e komo mai i mau limahana. He oiaio aole o na Kepani keia e koiianei ma o kela Komisina ihele akuai i Wakinekona, aka, o na Pake.Ua like no nae ko laua hookaeia ena kanaka Amerika. A oiai o keiamau kanaka i hele mai nei o Mr. Curry âme Mr. Johnson, no na kapacai nei na Mokuaina mai e noho ku eloa ana i keia mau lahui, aole ehookomo hou ia mai, mahea iho lakakou e hiki ai e manao e loaakekahi ae ia ana mai e komo mai naPake, i loaa na limahana no naoihana nui o Hawaii nei.
Aka, aole anei e lilo ana keia hoonaukiuki ana aku i na kanaka o Amerika i makemake ole e komohou mai kekahi o keia mau lahui,i mea e ukiuki ai, a huhu, a haawiia mai i Aupuni KomisinaiaHawaii nei, ame kela kumu i hoike mua ia aku i ka poe heluhelu o keia mau aoao. O ia hoi, o kanele o Hawaii i ke kanu ana ameka hooulu ana i na meaai no lakouiho.
O keia Aupuni Komisina e loaamai ana, in a e haawiia mai mamuli o keia mau kumu, he AupuniKomisina, mana Koa paha. O ke@@o o kela, he mau Alii@oa na Komisina, a e lilo ana ka hooponoponoana o ke aupuni malalo o ia oihana.He aupuni hoopilikia mai, no kamea, ua ike no kakou i ke ano o naaliikoa, he makee mana.
Ina e hiki mai ana keia ano aupuni, aole no kakou na kanaka Hawaiie pilikia loa ana, aka, o naoihana o kakou ke pili pu ana i kapaia. Aole e hiki na hana ana e ku e aku i na rula o keia oihana, a o ka mea hiki e hoomaopopo ia oiano ka lilo ana aku o na hooponoponoapau malalo o ko lakou mana.
Ke hoakaka mai nei nae o Mr. Curry, aloe e loaa mai kela aupuni ia Hawaii nei, aia wale no a noi aku o Hawaii. Ina o ia iho la ke ano o keia kulana, alaila, aole no kakou e hoolilo ia mea i mea hoomakaukau mai ia kakou. No ka mea, o ka mua o kahi e lilo ai i mea mana ke noi ana, oia no na hale kauka nawai o kakou. No ka mea, o ka mua o kahi e lilo ai i mea manake noi ana, oia no na hale kaukanawai o kakou. O na olelo hooholo apau e hooholoia ana e ko kakou ahaolelo, o ia ke noi mana. A ina @ela, aole he makau ana, no ka mea ke manaolana nei ko oukou mea kakau, e mau ana no ka paa ana o na kanaka Hawaii i keia mana maloko o ko lakou mau lima, a aole loa lakou e makemake ana e loaa mai keia ano Aupuni.
Aka, o keia mau hana hoonauki uki mau aku a ko kakou poe oihana nunui ka mea aku a ko kakou poe oihana nunui ka mea makau. Ua ike no kakou, aole e loaa mai ana na Pake a lakou e makemake nei, aka, ke noi nei no e loaa mai. Ua ike no hoi kakou, ua lawa no i na limahana, ina lakou e uku mai ana i na uku kupono i na kanaka hana. Ua ike no hoi lakou, iloko o keia mau makahiki i hooulu ae ai lakou i ko lakou waiwai maluna o na lepo o Hawaii nei, ua loaa ia lakou na mea apau i makemakeia e lakou. A i keia mau la ke ohi nui nei lakou i na pomaikai he lehulehu mai keia mau lepo ae o Hawaii. Aka, o kekahi põe o lakou, aole he mau hoomaikai i ka honua kahi i loaa mai ai keia waiwai nui ia lakou.
Ina lakou e mahelehele ana i na aina nui o lakou, a haawi aku nana lahui e makemake ana e mahi, a o na loaa e mahele like me na kanaka limahana, aole loa lakou e hooneleia i na waiwai nui. Aka, aole. Ke makemake nei no kekahi poe o lakou e hookomo mai i mau kanaka o na lahui e aku, i emi iho ai na hoolilo, a i piha mai ai ka aina me na kanake hand, a mamuli o ia piha, e emi iho ka uku hana me ka nana ole ae nae, e loaa ana paha ke ola maikai ana me keia mau uku liilii, a aole paha. O keia ka ninau nui mailoko o ko lakou noonoo o ka emi o na uku o na kanaka limahana. Aole hoi, o ka lawa pono o ko lakou noho ana. He oiaio no ua haawiia aku na hale maikai ame na mea e phono ai ka noho ana, aka, o ka meaai ka ninau an@ nui, âme ka lao ana he mau dala @@@ waho ae no na la elemakule o @@@@ põe limahana. A mamuli o @@@@ mau mea, ua omi mau mai ka @@@ luna o ka poe e hele ana e lawelawe i na hana maloko o na mahiko.
O keia ninau Komisina no Hawaii nei, aloe no e pau ana i keia @@@ makahiki. Ulu mau mai ana keia ninau i na manawa apau. O ka nui loa ae o na Kepani e loaa @@@ ka mana koho, oia hoi na keiki @@ pani i hanau i Hawaii nei. I k@@@ huahua loa ana o keia auna, a o@@@ mamua o na kanaka Hawaii @@@@@@ kanaka kupa Amerika e ai, @ @@@@ ana keia ninau i mea ano nui @@@@@ o Hawaii nei. Aole paha kakoua i ike aku ia mua o keia ninau. No ka mea, eia no na Kepani ke @@@@@ uni mai nei, a eia no nae ko @@@@@ mana koho ilalo loa.
Ma ka manao o kekahi poe n@@@@@ a i imi i na huahelu o keia p@@ @@pani, ke manao nei lakou aole @@ hoi, ke hoi nui nei na keiki K@@@@@ keia he ninau e maka'u ai. O @@ i Iapana no ka hoonaauao h@u ia ma ka lakou olelo, ame ke ak@ @@@ o kela aupuni e loaa ka ike oihana koa i keia mau keiki Kepani. Ke hoomaopopo mai nei keia poe @@@ eia no na keiki Kepani apau i hanauia ma Hawaii nei, ke noho nei no i Hawaii nei, in a la i keia la, ua oi aku mamua o 4,000 poe koho i keia lahui. Aka o ka mea oiaio i keia mau la, aole i oi aku mamua o ka 1,000 põe o keia lahui e koho nei i eia la. He oiaio, e oi aku ana paha mamuli o na kaikamahine e loaa nei ka hoonaauaoia ma Hawaii nei, a oiai aole he hoi o keia hapa o keia lahui, no ia kumu e p@@ mahuahua ae ana paha ko lakou @@ luna koho i keia makahiki e @@@ nei. Aka, no na keikikane, he @@ luna uuku wale no o keia poe e noho nei i Hawaii nei, o ka hapanui eia ke hoihoi mau ia nei i Iapana e na makuakane, no ka loaa ana mai o ka hoonaauaoia ma ka lakou olelo, a me ka makemakeia e na alak@@ o ia aupuni e loaa ka ike hoonaauao koa i keia poe keiki i hanau ma Hawaii nei.
O keia iho la na mea e ike ia nei i keia mau la. O keia ka hoomaopopo ana a kekahi poe e huli nui nei i eia ninau. A mai manao mai kakou no ko kakou @@@@ ole aole he poe nana e buli nei, he põe no a ua makaukau mau eia põe, ao ka mea o kekahi ia o na ninau ano nui maluna o ka oihana koa.
Mamuli o keia, aole no paha i hiki mai ka manawa e komo mai ai ka makau iloko o na houpo o na kanaka Hawaii. Eia no kakou ke ai nei i ke kalo, a eia no hoi kakou i ka aina nei kahi i ku ai. Ina paha aina kakou iloko o ke kai alaila pololei ka maku ana, no ka mea, ke kahuli ka waa, he mano kekahi mea maka'uia oloko o ka moana.
O ka mea nae e hiki ai e hoopau loa i keia mau hoomakaukau ana, o ia no ka loaa ana o na aina i na kanaka Hawaii oiai e loaa ana ia mea, a noho oe maluna o kou aina, aole au mea e maka'u aku ai. Ua hiki ia oe e noho kuokoa nou @ho a in a e komo mai ana ke aupuni Komisina, aole ia he mea e hoo@@@@ mai ana ia oe i na mea e ola ai @@ ame kou ahana. O ka lona o ka honua, kahi e ku ai kou mau wa wae ka mea oi aku, a e lilo ana oe i mea maka'u ole i na ano aupuni apau e hoea mai ana.
I ka lilo ana i Aupuni Komisina e mauana no ka ai ana o na kanaka. E nui mai ana na kanaka Hawaii nele ana ko lakou pololi ana. A ina he aina kou e hiki ai e hooulu ia na meaai, o oe ka moi, a e noho ana oe he haku aina.
No keia kumu, ke koi ikaika @@@ nei ko oukou meakakau, e @@@@@ kaukau, @ houluulu, a e loaa @@ dala o ka noho mua ana aku o @@@ aina. Aole no i ka nui loa, ak@@@@ kekahi mau dala @@e e lawa ai @@ noho ana o na la mua. Eia @@@ poe ke noho mai nei maluna @@@ lakou mau aina aka, iloko wa@@@@ o na mahina he 6 ua lawe @@@ me na ai o ka noho ana. A muli o na mea ulu i hooliloia ak@@@@ eia põe ke ai mai nei i na @@@ hooulu ole ia e lakou, aka, o @@@ mau dala i loaa mai mamuli @@@ lakou luhi, na ia mau dala e @@@ lako mai nei i na mea i ne@@ lakou. He mau dala uuku wal@@@ ka lakou i hoi pu aku ai, aka @@ lawa no nae ka noho ana, no ka mea he nui na mea loaa wale ma @@@@ aina. Ina ua ono oe i ka i'a. @ na ano apau, e loaa ana me ka nui @@@ o ka luhi.
Ina o ka io kau i makemake @@@ e loaa wale ana na io kao am@@@@ io puaa ahiu, no ka mea ua nui keia mau holoholona maluna o keia @ @ kupuni. O ka ai ka mea pilikia a ke hoounaia aku nei ka poi @@@ Honolulu nei aku. Aka, no ka nin@@ ia aole ia he ninau ano nui ma Molokai. Ke kanu la na loi kalo @ kekahi põe, i mea e hoolawa mai @@ ia lakou i ka ai no keia muaak@@
(E nana ma ka aoao 3.)