Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 31, 2 August 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. [ARTICLE]
Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.
*** hooko aku la o Ahiki i ka *** a kona pailaka, a hele nihi *** aku la laua he palanaiki ke *** ka ike ole mai o na kahu *** alii e noho mai la. *** laua nei nae i kokoke aku ai *** kiowai a ke alii e auau ana, ***ku la o Ahiki i ke alii iloko *** wai, olelo mai la o Haipu: Maanei au e haalele ai ia oe, *** ike no oe, he kapu ke alo *** e na'lii, a o oe ke iho aku *** o ke kiowai e hui me ko ai- *** o ke kaha mai la no ia o *** nalo i ka ike a ka maka. *** Ahiki e iho aku nei e hiki ma *** o ke kiowai a ke alii e auau *** me ka ike ole mai i kana punahele, o ka wa ia o Ahiki ame Olomana i puiwa ae ai i ka halulu *** mea, nana ae la o Ahiki, a *** mai la i keia pauku laau loihi *** ana maluna ae o ke kiowai. *** alii e auau nei, a o ke alii pu *** mai kekahi aoao, a kekahi aoao *** kiowai. Ike pu mai la no hoi oia i kana punahele e ku ana ma kahi kokoke i kena kiowai e auau nei, a e nana ana hoi kona maka i ka laau kupanaha e moe nei maluna o ke kiowai auau o ke alii. Ia Ahiki nae e nana nei iluna, ike mai la oia i keia keiki e hele mai ana maluna o ka laau, ike koke aku la oia me ka hoohewahewa ole, o ke keiki keia ana e imi nei. Ia Kahinihiniula hoi e noho mai la me Haumea, a ia Haumea no paha ka ike o ka wa kupono ia, o kona wa no ia i kena aku ai ia Kahinihiniula e hoala i ka laau a hoomoe ma kekahi aoao. I ka wa a Kahinihiniula i hooko ai i ke kauoha, ua kau pono iho la o Kookookumailani maluna pono o ke kiowai kapu o ke alii, ia wa i kauoha mai ai o Haumea iaia e hele maluna o ka laau, a kau ma kekahi aoao, he kauoha hoi i hookoia e Kahinihiniula, e ae ana i ke kapu o ke alii. Ia Kahinihiniula i kokoke mai ai ma kahi a ke Konohiki e ku nei, kahea mai la o Ahiki: "E ke keiki e, e hele oe a kau ma kela aoao o ko laau, ku iho oe malaila ahiki aku au, he manao ko'u ia oe!" Aohe huaolelo a ke keiki i kamailio mai, ke hoomau la no oia i ka hele a kau ma kekahi aoao, a kaha aku la no hele me ka aui ole mai ihope. Oiai o Ahiki e hele aku nei no kahi a ke keiki e hele la, ike aku la oia, aia no ke keiki ke hoomau la i ka hele me ke ku ole iho, a nana mai la hoi iaia, ua hahai aku la o Ahiki i ke keiki me ke kahea ana, aohe nae, he wahi mea a ku iki mai o keia keiki. Noonoo iho la oia iloko ona, he kuli paha keia keiki, hoomau mai la no oia i ka hahai mahope ahiki i ka loaa ana o ke keiki. Kau iho la ka lima o Ahiki ma ka poohiwi akau o Kahinihiniula, me ka olelo ana iho: "E ke keiki, ua loaa iho la oe ia'u, ka mea a'u i huli ai iloko o keia mau la loihi, nolaila e hele kaua imua o ke alii e auau mai la, o kou makuakane ia ame a'u, a nana e poni mai ia oe i keiki na maua no ka wa mau loa." "Heaha la hoi, ua lohe iho la au i kou leo, e hele ana au me oe, a e hooko ana au i kau olelo, he makana no hoi ka'u ia olua e na 'lii. Huli mai la o Ahiki ame ke keiki hoi no ke kiowai auau o ke alii, ia laua i hiki mai ai, ua hoi ae ke alii mahai o ka wai, a e komo ana i kona koupu. Iaia i ike mai ai i ke aikane e hoi hou aku ana me ke keiki, kahea mai la oia: "Hele mai oe me ke keiki ahiki maanei, ua laa kena keiki na kaua, a ua ae hoi i ke kapu o kuu kiowai nolaila hele mai." Huli ae la o Kahinihiniula, a olelo ia Ahiki: "A laa au i ke kapu o olua e na 'lii, alaila lilo au i keiki na olua ola au!" "Aole oe e make no ka mea, ua kauoha mai ke kahuna ia maua, e imi a loaa oe, alaila puka ka inoa o ke alii ame a'u i ke ao nei a kau i na mamo. "O ia hoike a ke akua la, o ia ke kumu o ko'u imi nui ia oe a pomaikai ka loaa." Ia Ahiki e hele nei me kona alakai, a iho ilalo o ke Kiowai a ke alii e auau nei, ia wa i kena mai ai o Haumea ia Kahinihiniula, me ka olelo ana mai: "Auhea oe e kuu pulapula a'u i hoolaa ai e poni ia oe i ipu no ka ike, a o kekahi hoi o ka manao i ulu iloko o ko kupunawahine, i nalo ai oe i ka huli a ke Konohiki o Kailua nei, ame Waimanalo, mamuli o ka manao kuhalahala o ko kupunawahine i ko nele i lea haawina i'a o ka la hana o ke Konohiki i ka loko o Kawainui e waiho mai nei. Hopuia ko laau a paa i ko lima, alaila aikapakapaku ae i kini o ka po, ia oe ia lakou, a ku iluna, alaila ka'ika'i ae oe a pahu aku i ke poo
o ka laau i kahi ahua e puu mai la ma ko aoao hema, a ua kini akua ia e onou aku a nalo ke poo o ko laau i ka lepo. "Alaila kula'i aku oe i ka welau o ka laau a kau ma kela aoao o ke kiowai a ke alii e auau la ilalo, no ka mea ke kokoke mai la ke Konohiki punahele a ke alii e hiki ma ha'i o ke kiowai a ke alii e auau la." Eu ae la o Kahinihiniula a ku iluna elike me ke kauoha a kona kumuhonua, hopu iho la kona mau lima a paa i ka laau me ke kulou ana iho ilalo, a hoopuka iho la i na oleloai kapakapa—ku elike me ka olelo: Ai kapakapa—ku ai kookoona, E pau la hoi ka'u hakina ia oe, O holehole ka iwi o ka hale pau 'la, O kulu'i a hinawenawe, O hamohamo kini a ke akua, O heu mo hoomalana, O kupulupulu i ka nahele, O hoalahia ka laauku hookahi, I ka newenewe apua o Mulihana, Eia ua hana e makua—iimi, E makua kikoo hoeu ia, I ku i ka moku Oahu nui, No'u ka leo no Kahinihini, He kapahi no ka laau ku hookahi, E makua kikoo e-ilu-na. Pau keia mau olelo a Kahinihiniula, ka'i ae la kona mau lima mai ka laau ae, hele aku la a mawaena, hopu iho la, me ka hoala ana ae iluna a ku. Hoomaka ae la oia e ka'ika'i, he mama wale no, pahu aku la oia i ke poo o ka laau, ma kahi a Haumea i kuhikuhi mai ai, me he mea la he lua ua hohonu mua, o keia noolu o ka lepo ka mea nana i hoaui i ka laau, a hina aku la ka welau a kau ma kekahi aoao o ke kiowai a ke alii e auau nei, a kau pono iho la ka laau maluna o ke kiowai. Kena mai la o Haumea, "E Ka-hinihiniula-kanikuamauna, eia ko alanui, a'eia a hele maluna o keia laau, a kau ma kela aoao, o ko ae ka hoi ia i ke kapu alii, a koe ke kapu akua me oe mai a'u aku, o ko la no hoi keia ku i ka moku." Ia Ahiki ame kona alakai e iho aku nei i ka hanahanai ahiki i ka honua, e hiki aku ai i ke kiowai, a ke alii e auau ana me ka ike ole mai i kana punahele, ua hoopuiwaia ke alii ame na kahu i keia mea halulu, pela pu hoi me Ahiki ia haawina hookahi. Na keia halulu i hoaui ae ia lakou apau e nana, ike mai la na kahu i keia laau ula e moe ana mai kekahi aoao a kekahi aoao, maluna pono o ko kiowai kapu o ke alii, a ike aku la o Ahiki i keia keiki ehu nu'anu'a o ka lauoho e hele mai ana mai kekahi aoao mai. Nana pono aku la oia i keia keiki e hele mai nei maluna o ka laau, me ka manao menemene i ka a'e i ke kapu o ke alii, o ike mai na kahu o ke alii, o ka make no ia, eia nae aohe ka'uka'ulua iho o ka hele a ke keiki, nana pono aku la oia i ke keiki, ike aku la oia me ka hoohewahewa ole, aole keia he keiki e ae aka o ke keiki keia a ke kahuna o laua i olelo mai ai, oia nei ka mea nana i huna i ka momona o Kawainui ame Kaelepulu. I ka ike ana mai o na kahu o ke alii i keia keiki e hele nei maluna o ka laau, a kau pono maluna o ke alii, hooho mai la na kahu me ka leo nui. "A—a'e e—, a a'e i ke kapu o ke alii a laa," me ka ike ole ae o ke alii i keia mea a na kahu e kuhea nei, ua laa a'e i ke kapu) ona, ua ninau aku la o Olomana i na kahu: "Owai ia a oukou e kuhea nei?" "Owai mai auanei kau e Kalani, e nana ae paha oe iluna la, i ike oe i ka hana a ke ino, nana e a'e nei i ko kapu e ke alii," oiai na'e na kahu e holo ae ana ma kekahi aoao a ke keiki e hele nei, me ka manao e hopu a paa pepehi a make. Ike mai la lakou i ka punahele a ke alii e ku aku ana, ia manawa i pane aku ai o Ahiki i na kahu o kana aikane: "Auhea oukou e na kahu o kuu lani alii, ua laa i'o kela keiki na ke alii, a ua lohe pu ae nei no hoi kakou apau i ka ninau a ke alii, "Owai ia?" "O Ahiki ia, a ua laa ia keiki nana, a i keiki hookama hoi na kuu aikane, o ka huaolelo ui ninau a kuu aikane, e lilo auanei ia olelo i iiana kaulana no keia aina a kau i ka mamo, Owaiauia, owai ia? No Waiauia ke keiki he a'e ku. Pela i puka ai ia huaolelo a ka Kailua keiki, ahiki mai no paha i keia la. He huaolelo ko'iko'i nae o ka manao, elike no hoi me ka Molokai olelo, he Ka-lae au la, he piikoi, aole nae ia huaolelo na ke unu (pohaku) pehi iole, aka na ke koko aala i ka uahi ukiu. He mau olelo hoopa'ipa'i koko alii keia e kii ana i ka papaku o ka hohonu mailalo mai. I ka wa a Ahiki e kamailio nei i na kahu o ke aikane, ike aku la o Olomana i kana punahele e olelo ana i na kahu, hoi awiwi aku la oia i kapa o ke kiowai, kakua ae la i kona malo alii i kapaia ka inoa o Kekahulipalalani, a hele mai la e hui me kana aikane aloha, a o kana punahele nui hoi imua o kona alo alii. O ka punahele paha ia o keia kanaka la, a kaua e ike ae la, ke hele
la i kc alaloa, me kona alo alii upau; aole nae i nana aku o Ahiki i ke aikane, aia kona manaonui i ke keiki e kokoke aku la e kau ma kekahi aoao o ka laau ana e hele la. Huli ae la o Ahiki a kahea aku la, i ke keiki e hele la, me kona hahai pu aku. "E ke keiki e, hele hoi oe a ku iho i lohe oe i ka leo o'u nei o Ahiki ke Konohiki o Kailua nei ame Waimanalo, oiai ua laa oe na'u, ma o kuu aikane la e auau mai la i ke kiowai kapu o Moanihi, nana i hoolilo ia oe i keiki na maua." Aole nae he wahi mea a aui mai o Kahinihiniula ke mau la no oia i ka hele me ka aui ole mai i ka leo kahea a ualo a ka Lawakua (Kane) au paha e kuu mea heluhelu e paheahe iho ai i keia mau lalani: Auhea oe e ka makemake, E hoonaue nei i ke kino, Kuu kino no ka i alo aku, Ka moana kai hanupanupa, Puku'ilua i ka ilikai, Kalele hewa i ka huku ale, Aleale mai nei ka moana, A he kaikoo paha ko mua, Imua ihope kahi manao, I ke kaua mai a ke hoa, O ke ho aoo pii ka manene, Holo ka hahana i ka puuwai, O ka waiwai hea keia? O ke kumupaa me oe ia, O ke hoa oe pii ka manene, O ka puka ka'u i manuahi. Oiai nae ka leo ka-ua o ke Konohiki e hea aku nei mahope i ke kokoke ana aku o Kahinihiniula e kau ma kela aoao, o kahi i kau ai ka welau o ka laau, ua awiwi loa aku la ka Ahiki hele ana i kahi hanahanai pali a laua i iho mai ai a kau iluna, a ukali aku la mahope o ke keiki e hele la me ka aui ole mai ihope i ka leo. Walowalo e hea ka leo o ka Lawakua, Walawalaau i ka pali o Kolokini, Me he hanehane la ka leo i Waialoha, Me i ka uwe hoouwe a Kalawakea. I ka ike ana mai o Olomana i ka huli ana o ke aikane a hahai mahope o ke keiki, i iho la oia iloko ona, "Heaha la hoi keia hana nui a kuu aikane e hahai nei mahope o kela keiki? O ua keiki nei ka paha kela nana i hao ka momona o ka aina o maua, hele no hoi a oia kela, aole i'o no i ka uuku, eia nae ina o ke kino kela a'u e ike aku nei, pehea e hiki ai iaia ke hoomoe i keia laau loihi ana e hele ae nei maluna o'u? Anoai he akua mana i'o ko keia wahi keiki," ia wa oia i kaukau aku ai mahope o ke aikane e hele la, "Kiiia a loaa ka kaua keiki hanau kama, he keiki ua nui i ka la hookahi, makepono hoi kau alualu ana e ke aikane, ina oia i'o kena, aloha no hoi ke akua ia kaua, ua ho'iho'i mai i ka mea i ka-ia ai ou e kuu punahele i ka ulaloa, owai ole manao ole ia no hoi, ina oiaio kena wahi keiki, ka ka uuku maoli i'o no, o ia nae hoi: "O ka iki ulu ia o ka Papaloa. "Ua kaaia e ke akamai." Eia ke alii ke nu-ne nei ia mau olelo iloko ona, a ke ku nei hoi e nana i ke aikane e hele la mahope o ke keiki. Ke mau la no ke keiki i ka hele a eia no hoi o Ahiki ke hele aku nei mahope, ahiki i ka loaa ana o Kahinihiniula. I ka wa i kau iho ai ka lima o ke Konohiki maluna o ka poohiwi, ua ku malie iho la ke keiki me ka huli ana mai e nana i ke Konohiki. I ka ike ana o Ahiki i na hiona nohoea o ke keiki, i huli mai ai e nana iaia, olelo aku la oia: "E ke keiki nana i a'e ke kiowai kapu o ke alii, ua laa oe na ke alii ame a'u, nolaila e hoi hou kaua ihope o ke kiowai, aia ilaila ko makuakane e kali mai la, a o ke alii Olomana hoi o na Koolau nei, a malalo o ia leo alii la, ua imi au ia oe ma na wahi apau o kaua nei, a hala ae nei na lono makahiki ekolu, a o ke ku ae no hoi koe o ka ha huhuhui ana kaua i ka hoike a ke akua, pehea oe e ke keiki i keia leo?" "Heaha la hoi, he noi na ke 'kua, a ma kuu alo hoi, a lilo au i keiki na olua i ka welelau o ka leo, heaha ka hana o ka upu ana ia Kahinihiniula, e hooko ia ai ka manao o na 'lii?" "Aole manao nui aole nae ianei e wa-hi ai ka olelo, o Kulelepoo keia, o helelei ke oho, a o Puukahuahua ke kahua aina aohe olelo e pomaikai ai kaua ianei. "Nolaila e ke keiki, aia ke alii ke nana mai la ia kaua, ua kukulu ae la no oe i kou alanuihele, a ua a'e ia e oe ke aka kapu o Lihue, ke kini hoa wahie lala koa o Halemano, a o ka mano alii hoi o Oahu nui, a ua noa ke kapu ia oe, ka mea i lilo i keiki na maua, a ma ou la, e huli ai ke au o ka aina iluna ke alo.'' Ia wa i ike aku ai o Kahinihiniula ia Haumea i ke ani ana mai o ka lima, a nalo aku la huli ae la o Kahinihiniula a olelo aku la i ke Konohiki: "Heaha la hoi, anoai he pono kau olelo o ke kanaka makua, a e hele i'o au me oe imua o ke alo o ke alii; o kana olelo o ka kaua ia e hoolohe aku, ina no ka pomaikai ola, a ina no ka ole o ia iho la no." Paia iho la o Ahiki i ka lima o ke keiki a hele aku la laua i kahi a ke alii e ku mai ana.
I ke kokoke ana aku o Ahiki me ke keiki, ike mai la o Olomana i ka u'i o ua hiohiona o keia wahi keiki ehu, kahea mai la oia i ke aikane: "Hele mai me ke keiki a kaua, nui no hoi kou hoomanawanui e ke aikane, i ka imi i ka mea a kaua i kuhikuhiia mai ai. "No ke keiki hoi ka huakai, hihia i ke ala wele a ke kaupu, eia ka keia hu'ihu'i o kuu manawa, ua laa kou koolua o ka poli, o Kiha, i Kahalahala e." A hui lakou kau iho la o Olomana i kona lima iluna o ke poo o ke keiki me ka haawi ana iho i ke MAKALEI—4 aloha, me ka ninau ana iho: "Owai kou inoa e ke keiki a'u e lawe nei i hanau kama na'u a mau aku?" "O Kahikiula ko'u inoa," wahi a ke keiki: "Aia ihea kou mau makua?" wahi a ke alii. "Aohe o'u mau makua, he wahi tutu wale no." "Ua pono, e hoi kakou i kahi o ko kokoolua i hele mai nei, a o kuu aikane hoi, ilaila au e hoolaa ai ia oe i keiki na'u, a o kuu huaolelo ninau ilaila e ku ai kou kapu alii mai a'u aku, a kau i kau mau mamo." Hoi pu aku la lakou loaa na kahu o noho mai ana me ke ano hakanu, no na mea a lakou i ike ai, hoeu aku la ke alii i ka huakai hele, o ko lakou kamoe aku la no ia no kahuahale o Ahiki. Ia lakou nei i hiki aku ai i ka haalu malalo mai o ke kiekiena e ike aku ai i kulanahale o ke Konohiki, ike aku la lakou nei i na mea apau o ke alo alii o Olomana e hooluana ana, no ke kali i ke alii. Au ae la o Olomana e ike i kana malihini ame kona mau aialo, ike aku la ke alii i na aialo o ke kaikamahine hoepa e pohai mai ana ma kahi kaawale mai ko Olomana poe aku. Ike aku na na mea apau i ka hele ana mai o ka elele a mua o ke alii, hai mai la i ka olelo: "E ke alii e, i hoouna mai nei ko malihini ia'u e lawe mai i ka olelo ia oe, aole e komo pu mai ana ke aliiwahine me oe i keia mau la ekolu, a pau kona waimakalehua, a pau oia i ka hooma'ema'e, alaila kipa mai e ike ia oe ame ko punahele." I ka lohe ana o ke alii i keia pilikia o kana malihini, ua lilo ia i mea kaumaha i kona manao, aka aole e hiki ke alo ae, oiai he ma'i kau ia no ka wahine. Olelo aku la oia i ka elele, "E hoi oe a i ke aliiwahine, haawi aku i ke aloha, a na kuu aikane e pulama aku i na mea apau o kona alo alii, a pau kona mau la kapu.'' Aolo nae ia o ka mea oiaio, oiai ia Haumea no ka ike, ua loaa o Kahinihiniula i ke kane a laua, o kona wa no ia i hoi mai ai a hui me kana aikane. I ka ike ana mai o Kahauolopua i kana aikane punana a ke onaona, hopu mai la oia me ka puili ana aku iloko o kona poli ma ka olioli, a olelo mai la ia Haumea: "Kaele ua noho ana i ka huakai ka-eke-eke, lupea ai ke kanaka i ka lau o ka makemake, make wale iho no ia ipo i ka nolu a ka leo, haalele aku la nae oe i ke kane alii a kaua, ina ke kane a kaua la ua imi aku nei i ke aikane." "Ae," wahi a Haumea, "ua ike mai nei au ina aku a hoea mai me ke keiki, ame ke aikane. "Moe aku ilalo," wahi a Haumea, i ke aikane, "i pa'i aku au i ka opu a kaua a hemo ae iwaho, i hoea mai laua me ka kaua kaikamahine." "Pehea auanei e hiki ai e hemo ia mea, aole paha i hiki aku i kona manawa?" wahi a Kahauolopua. "I keaha hoi ka mea e hiki ole ai o ia mea ke hanaia, he liilii paha ia mau mea i ke aiwaiwa o Nuumea, o ka wa maikai no kena a i koko nui ole, aole e ka-alo ka opu." (Aole i pau.)