Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 31, 2 August 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

he-oko aku la o Ahiki i ka a kona pailaka, a hele nihi aku la laua he palanaiki ke 0 ka ike ole mai o na kahu ,'iīi e noho mai la. . aua nei nae i kokoke aku ai kiowai a ke alii e auau ana, ].n la o Ahiki i ke alii iloko - w.ii, olelo mai la o Haipu: ':..nuei au e haalele ai ia oe, ;rt ike no oe, he kapu ke alo :;"u e na'lii, a o oe ke iho aku n ke kiowai e hui me ko aio ke kaha mai la no ia o . nalo i ka ike a k> maka. Ahiki e iho aku nei e hiki ma o ke kiowai a ke alii e auau , i-.o ka ike ole mai i' kana pu- ; -f. o ka wa ia o Ahiki ame 010-1 1 puiwa ae ai i ka halulu :-:a mea, nana ae la o Ahiki, a -.iai ia i keia pauku laau loihi j • oe ana maluna ae o ke kiowai. j alii e auau nei, a o ko alii pu I i- kekahi aoao, a kekahi aoao - <r.a kiowai. j : .e pu mai la no hoi oia i kana i - -ahele e ku ana ma kahi kokoke j kena kiowai e auau tei, a e nana : .ra hoi kona maka i ka laau kupae moe nei maluna o ke kiowai o ke alii. | !a Ahiki nao e nana nei iluna, mai la oia i keia keiki e hele r ii ana maluna o ka }aau, ike koke .- kn Ia oia me ka hoohewahewa ole, ke keiki keia ana e imi nei. la Kahinihiniula hoi e noho mai -ī me Haumea, a ia Haumea no -nha ka iko o ka wa kupono ia, o V: ona wa no ia i kena aku ai ia Karinihiniuia e hoala i ka laau a hoomoe ma kekahi aoao. I ka wa a Kahinihiniula i hooko si 5 ke kauoha, ua kau pono iho •a o Kookookumailani maluna pono ,i ke kiowai kapu o ke alii, ia wa •. kauoha mai ai o Haumea iaia e hele inaluna o ka laau, a kau ma ke-kahi aoao, he kauoha hōi i hookoia e Ka'ninihiniula, e ae ana i ke kapu o ke alii. la Kahinihininla i leokoke mai rr.a kahi a ke Konohiki e ku nei, kahea mai la o Ahiki: "E ke keiki e, e hele oe a kau ma kela aoao o Vo laau, ku iho oe malaila ahiki aku au, he manao ko*u ia oe!" Ao]je huaolelo a ke keiki i kamniiio mai, ke hoomau la no oia ī ka hele a kau ma kekahi aoao. a knha aku la no hele me ka aui ole ni.ii ihope. Oiai o Ahiki e hele aku nei no kaI i a ke keiki e hele la, ike aku la oia. aia no ke keiki ke hoomau la i ka hole me ke ku ole iho, a nana mai la hoi iaia, ua hahai aku la 0 Aahiki i ke keiki me ke kahea ana, aohe nae, he wahi mea a ku :ki mai o keia keiki. Noonoo iho la oia iloko ona, he keli paha keia keiki, hoomau; mai la no oia i ka hahai mahope ahiki 1 ka loaa ana o ke keiki. Kau iho la ka lima o Ahiki ma ka poohiwi akau o Kahinihiniula, nie ka olelo ana iho: "E ke keiki, ua loaa iho la oe ia'u. ka mea a'u i huli ai iloko o keia man la loihi, nolaila e hele kana imua o ke alii e auau mai la, e kou makuakane ia ame a'u, a nana e poni mai ia oe i keiki na maua no ka wa mau loa." "Heaha la hoi, ua lohe iho la ?.n i kou leo, e hele ana au me oe, a e hooko ana au i kau olelo, he ir,akana no hoi ka'u ia olua e na'lii. Huii mai la o Ahiki ame ke keiki II no ke kiowai auau o ke alii, ia laua i hiki mai ai, ua hoi ae ke a;ii mahai o ka wai, a e komo ana ' kona koupu. Inia i ike mai ai i ke aikane e l-.oi hou aku ana me ke keiki, kahea riai la oia: "Hele mai oe me ke k£iki ahiki maanei, ua laa kena keiki na kaua, a ua ae hoi i ke kapu o kuu leiowai no'aila hele mai." Huli ae la o Kaliinihiniula, a olelo ia Ahiki: "A laa au i ke kapu o olua e na "i : .i. alaila lilo au i keiki na olua ola au!" "Aole oe e make no ka mea, ua knuoha mai ke kahuna ia maua, e imi a loaa oe, alaila puka ka inoa > ke alii ame a'u i ke ao nei a kau i na mano. "O ia hoike a ke akua la, o ia ko kumu o ko'u imi nu' ia oe a poir*aikai ka loaa." Ia Ahiki e hele nei me kona ala■ka i, a iho ilalo o ke Kiowai a ke r.l:i e auau nei, ia wa i kena mai ai Haumea ia Kahinihiniula, me ka o.elo ana mai: "Auhea oe e kuu pulapula a'u i • r olaa ai e poni ia oo i ipu no ka i*e, a o kekahi hoi o ka manao i nhi iloko o ko kupunawahine, i ai oe i ka huli a ke Konohiki Kailua nei, ame Waimanalo, maR:u]i o ka manao kuhalahala o ko kupunawahine i ko nele i lea haai'a o ka la hana o ko Kono--s"iiki i ka loko o Kawainui e waiho niai nei. Hopuia ko laau a paa i ko lima, ."'laila aikapakapaku ae i kini o ka po, ia oe ia lakou, a ku iluna, alaila ka'ika'i ae oe a pahu aku i ke poo

0 ka laau i kahi ahua e puu mai la ma ko aoao hema, a ua kini akua ia e onou aku a nalo ke poo o ko laau 1 ka lepo. "Alaila kula'i aku oe i ka welau 0 ka laau a kau ma kela aoao o ke kiowai a ke alii e auau la ilalo, 110 ka mea, ke kokoke mai la ke Konohiki punahele a ke alii e hiki ma ha'i o ke kiowai a ke alii e auau la." Eu ae la o Kahinihiniula a ku iluna elike me ke kauoha a kona kumuhonua', liopu iho la kona mau lima a paa i ka laau me ke kulou ana iho ilalo, a hoopuka iho la i na oleloai kapakapa—ku elike me ka olelo: . Ai kapakapa—ku ai kookoona, E pau la hoi ka'u hakina ia oe, O holehole ka iwi o ka hale pau'la, O kulu'i a hinawenawe, O hamohamo kini a ke akua, O heu mo hoomalana, O kupulupulu i ka nahele, 0 hoalahia ka laauku hookahi, 1 ka newenewe apua o Mulihana, Eia ua hana e makua—iimi, E makua kikoo hoeu ia, I ku i, ka moku Oahu nui, No'u .ka leo no Kahinihini, He kapahi no ka laau ku hookahi, E makua kikoo e-ilu-na. Pau keia mau olelo a Kahinihiniula.ka'i ae la kona mau lima mai ka Jaau ae, hele aku la a mawaena, hopu iho la, me ka hoala ana ae iluna a ku. Hoom.ika ae la oia e ka'ika'i, he mama wale no, pahu aku la oia i ke! poo o ka laau, ma kahi a Haumea | 1 kuhikuhi mai ai, me he mea la j he lua ua hohonu mua, o keia noolu 0 ka lepo ka mea nana i hoaui i ka laau, a hina aku la ka welau a kau ( ma kekahi aoao o ke kiowai a lee alii e auau nei, a kau pono iho la ka laau maluna o ke kiowai. Kena mai la o Haumea, "E Ka-hinihiniula-kanikuamauna, eia ko 1 alanui, a'eia a hele maluna o keia , laau, a kau ma kela aoao, o ko ae ka hoi ia i ke kapu alii, a koe ke kapu akua me oe mai a'u aku, o ko la no hoi keia ku i ka moku." Ia Ahiki ame kona alakai e iho aku nei i ka hanahanai ahiki i ka honua, e hiki aku ni i ke kiowai, a t ke alii e auau ana me ka ike ole mai i kana punahele, ua hoopuiwaia ke alii ame na kahu i keia mea ha-, lulu, pela pu hoi me Ahiki ia haawina hookahi. Xa keia lialulu i hoaui ae ia.lakou, apau e nana, ike mai la na kahu' i keia laau ula o moe ana mai kekahi aoao a kekahi aoao, maluna pono o ko kiowai kapu o ke alii, a ike aku la o Ahiki i keia keiki ehu j nn'anu'a o ka lauoho e helo m'āi ana mai kekahi aoao mai. ' Nana pono aku la oia i keia keiki e hele mai nei maluna o ka laau, me ka manao menemene i ka a'e i ke kapu o ko alii, o ike mai na leahu o ke alii, o ka make no ia, eia nae aohe ka'uka'ulua iho o ka hele a ko keiki, nana pono aku la oia i ke keiki, ike aku la oia me ka hoohewahewa ole, aole keia he keiki e ae aka o ke keiki keia a ke kahuna 6 laua i olelo mai ai, oia nei ka mea nana i liuna i ka momona o Kawainui ame Kaelepulu. I ka iko ana mai o na kahu o ko alii i keia keiki e hele nei maluna 0 ka laau, a kau pono maluna o ke alii, hooho mai la na kahu me ka leo nui. "A—a'e e —, a a'e i ke kapu o ko alii a laa," me ka ike ole ae o ke alii i keia mea a na kahu e kuhea nei, ua laa a'e i ke kapu) ona, ua ninau aku la o Olomana i na kahu: "Owai ia a oukou e kuhea nei?" "Owai mai auanei kau o Kalani, e nana ae paha oe iluna la, i ike oe i ka hana a ke ino, nana e a'e nei i ko kapu e ke alii," oiai na'e na kahu e holo ae ana ma kekahi aoao a ke keiki © hele nei, me ka manao e hopu a paa pepehi a make. Ike mai la lakou i ka punahele a ke alii e ku aku ana, ia manawa 1 pane aku ai o Ahiki i na kahu 0 *kana aikane: "Auhea oukou e na kahu o kuu lani alii, ua laa i'o kela keiki na ke alii, a ua loho pu ae nei no hoi kakou apau i ka ninau a ke "Owai iaf" "O Ahiki ia, a ua laa ia keiki n«na, a i keiki hookama hoi na kuu aikane, o ka huaolelo ui ninau a kuu aikane, e lilo auanei ia olelo 1 iiana kaulana no keia aina a kau l ka mamo, Owaiauia, owai ia? No Waiauia ke keiki he a'e ku. Pela i puka ai ia huaolelo a ka Kailna keiki, aliiki mai no paha i keia la. He huaolelo ko'iko'i nae o ka manao, elike no hoi nie ka Molokai olelo, he Ka-lae au la, he piikoi, aole nao ia huaolelo na ke unu (pohaku) pehi iole, aka na ke koko aala i ka uahi nkin. He mau olelo hoopa'ipa'i koko alii keia e kii ana i ka papaku o ka hohonu mailalo mai. I ka wa a Ahiki o kamailio nei i na kahu o ke aikane, ike aku la o Olomana i kana punahele e olelo ana i na kahu, hoi awiwi aku la oia i kapa o ke kiowai, kakua ae la i kona malo alii i kapaia ka inoa o Kekahulipalalani, a hele mai la e hui me kana aikane aloha, a o kana punahele nui hoi imua o kona alo alii. O ka punahele paha ia o keia kaualta la, a kaua e ike ae la, ke hele

!a i kc alaloa, me kona alo alii upau; aolo nae i nana aku o Ahiki i ke aikane, aia kojia manaonui 1 ke keiki e kokoke aku la e kau īna kekalii aoao o ka laau ana e hele la. *" Hu!i ae la o Ahiki a kahea aku lā, i ke keiki e hele la, me kona hahai pu aku. "E ke keiki e, helo hoi oe a ku iho i lohe oe i ka leo o 'u nei o Ahiki ko Konohiki o Kailua nei amo Waimanalo, oiai ua ]aa oe na'u, ma o kuu aikane la e auau mai la i ke kiowai kapu o Moanihi, nana i, hoolilo ia oe i keiki na maua." Aole nae he wahi inea a aui mai 0 Kahinihiniula ke mau la no oia 1 ka hele me ka- aui ole mai i ka leo kahea a ualo a ka Lawakua (Kane) au paha e kuu mea heluhelu e paheahe iho ai i keia mau lalani: Auhea oe e ka makemake, E hoonaue nei i ke kino, Kuu kino no ka i alo aku, Ka moana kai hanupanupa, Puku'ilua i ka ilikai, Kalele hewa i ka huku ale, Aleale mai nei ka moana, A he kaikoo paha ko mua, Imua ihope kahi manao, I ke kaua mai a ke hoa, O ke ho aoo pii ka manene, Holo ka hahana i ka puuwai, O ka waiwai hea keia? O ke kumupaa me oe ia, O ke hoa oe pii ka manene, 0 ka pulea ka'u i manuahi. Oiai nae ka leo ka-ua o ke Konohiki e hea aku nei mahope i ke kokoke ana aku o Kahinihiniula e kau ma kela aoao, o kahi i kau ai ka wolau o ka laau, ua awiwi loa aku la ka Ahiki hele ana i kahi hanahanai pali a laua i iho mai ai a kau iluna, a ukali aku la mahope o ke leeiki e lrcle la me ka aui ole mai ihope i ka leo. Walowalo e hea ka leo o ka Lawakua, Walawalaau i ka pali o' Kolokini, Me he hanehane la ka leo i Waialoha, Me i ka uwe hoouwe a Kalawakea. 1 ka ike ana mai o Olomana i ka huli ana o ke aikane a hahai mahope o ke keiki, i iho la oiat iloko ona, "Heaha la hoi keia hana nui a kuu aikane e hahai nei mahope o kela keiki? O ua keiki nei ka paha kela nana i hao" ka momona o ka aina o maua, hele no hoi a oia kela, aole i'o no i ka uuku, eia nae ina .0 ke kino kela a'u e ike aku nei, pehea e liiki ai iaia ke hoomoe i keia laau loihi ana e hele ae nei maluna o'u? Anoai he : mana i'o ko keia wahi keiki," ia wa oia i kaukau aku ai mahope o ke aikane e hele la, ( 'Kiiia a loaa ka kaua keiki hanau kama, he keiki ua nui i ka la hookahi, makepono hoi kau alualu ana e ke aikane, ina oia i'o kena, aloha no hoi ke akua ia kaua, ua ho'iho'i mai i ka mea i ka-ia ai ou e kuu punaliele i ka ulaloa, owai ole manao ole ia no hoi, ina oiaio kena wahi keiki, ka ka uuku maoli i'o no, o ia nae hoi: "O ka iki ulu ia o ka Papaloa. "Ua kaaia e ke aka&iai." Eia ke alii ke nu-ne nei ia mau oleio iloko ona, a ke ku nei hoi e nana i ke aikane e hele la mahope o ke keiki. Ke mau la no ke keiki i ka hele a eia no hoi o Ahiki ke hele aku nei mahope, ahiki i ka loaa nna o Kahinihiniula. I k-a wa i kau iho ai ka liina o ke Konohiki maluna o ka poohiwi, ua | ku malie iho la ke keiki me ka huli ana mai e nana i ke Konohiki. I ka ike ana o Ahiki i *na hiona ! nohoea o ke keiki, i huli mai ai e : nana iaia, olelo aku la oia: I "E ke keiki nana i a'e ke kiowai kapu o ke alii, ua laa oe na ke alii ame a'u, nolaila e hoi hou kaua ihojpo o ke kiowai, aia ilaila ko ma- ! kuakane e kali mai la, a o ke alii Olomana hoi o na Koolau nei, a majblo o ia leo alii la, ua imi au ia oe ma na wahi apau o kaua nei, a liala ae nei na lono makahiki ekolu, a o ke ku ae no hoi koe o ka ha ' huhuhui ana i ka hoike a ke akua, pehea oe e ke keiki i keia leo?" "Heaha la hoi, he noi na ke'kua, a ma kuu alo hoi, a lilo au i keiki na olua i ka welelau o ka leo, heaha ka hana o ka upu ana ia Kahinihiuiula, e liooko ia ai ka manao o na'lii?" "Aole manao nui aole nae ianei e j wa-hi ai ka olelo, o Kulelepooi keia, | o helelei ke oho, a o Puukahuahua Ike kahua aina aohe olelo e pomai- , kai ai kaua ianeū ' <f Xolaila e ko keiki, aia ke alii ke nana mai la ia kaua, ua kukulu ae la no oe i kou alanuihele, a ua a'e ia e oe ke aka kapu o Lihue, | ke kini hoa wahie lala koa o Halemano, a o ka mano alii hoi o Oahu 1 nui, a ua noa ke kapu ia oe ; ka mea i lilo i keiki na maua, a ma ou la. e huli ai kē au o ka aina iluna ke alo.'' Ia wa i ike aku ai o Kahinihiniula ia Haumea i ko ani ana mai o ka lima, a nalo aku la huli ae la o Kahinihiniula a olelo aku la i ke Konohiki: "Heaha la hoi, anoai he pono kau olelo o ke kanaka makua, a e hele i'o an me oe imua o ke alo o ke alii, k o kana olelo o ka kaua ia e hoolohe aku, ina no ka pomaikai ola, a ina no ka ole o ia iho la no." Paia iho la o Ahiki i ka lima o ke keiki a hele aku la laua i kahi a ke alii e ku mai ana.

I ke koleoka ana aku o Ahiki me ke keiki, ike mai la o Olomana i ka u'i o ua hiohiona o ke'ia wahi keiiei ehu, kahea mai k*. oia i ke aikane: "Hele mai me ke keiki a kaua, nui iio hoi kou hoomanawanui e kt* aikane, i ka imi i ka mea a kaua i kuhikuhiia inai ai. "Xo ke keiki lioi ka huakai, hihia i ke ala wele a ke kaupu, eia ka keia hu'ihu'i 6' kuu manawa, ua laa kou koolua o ka poli, o Kiha, i Kahalahala e." A hui lakou kau iho la o Olomana i kona liina iluna o ke poo o ke keiki me ka haawi ana iho ke MAKALEI—4 aloha, me ka ninau ana iho: "Owai kou inoa e ke keiki a'u e lawe nei i hanau kama na'u a mau akuf" "O Kahikiula ko'u inoa/' wahi a ke keiki: "Aia ihea kou mau makual" wahi a ke alii. "Aohe o'u mau makua, he walii tutu walo no." "Ua pono, e hoi kakou i kahi o ko kokoolua i hele mai nei, a o leuu aikane hoi, ilaila au e hoolaa ai ia oe i keiki na'u, a o kuu huaolelo ninau ilaila e ku ai kou kapu alii mai a'u aku, a kau i kau mau mamo." .Hoi pu aku la lakou . loaa na kahu o nolio mai ana me ke ano hakanu, no na mea a lakou i ike ai, hoeu aku la ke alii i ka huakai hele, o ko lakou kamoe aku la no ia no kahuahale o Ahiki. Ia lakou nei i hiki aku ai i ka haalu malalo mai o ke kiekiena e ike aku ai i kulanahale o ke Konoliiki, ike akn la lakou nei i na mea apau o ke alo alii o Olomana e hooluana ana, no ke kali i ke alii. Au ao la o Olomana e ike i kanamalihini amo kona mau sialo, ike aku la ke alii i n*a aialo e ke kaileamahino hoepa e pohai mai ana ma kahi kaawale mai ko Olomana poe aku. Ike aku na na mea apau i ka hele ana mai o ka elele a mua o ke alii, hai mai la i ka olelo: "E ke alii e, i hoouna mai nei ko malihini ia'u e lawe mai i ka olelo ia oe, aole e komo pu mai ana ko aliiwahino me oe i keia mau la ekolu, a pau kona waimakalehua, a pau oia i ka hooma'ema'e, alaila kipa mai e ike ia oe ame ko punahele." I ka lohe ana o ke alii i keia pilikia o kana malihini, ua lilo ia i niea kaumaha i kona manao, aka aole e hiki ke alo ae, oiu? he ma'ikau ia no ka wahine. Olelo aku la oia i ka elele, "E hoi oe a i ke aliiwahine, haawi aku i ko aloha, a na kuu aikane e pulama aku i na mea apau o kona alo alii, a pau kona mau la kapu.'' Aolo nae ia o ka mep. oiaio, oiai ia Haumea no ka ike, ua loaa o Kahinihiniula i ke kano a laua, o kona wa no ia i hoi mai ai a hui me kana aikane. I ka ike ana mai o Kahauolopua i kana aikane punana a ke onaona, hopu mai la oia me ka puili ana aku iloko o kona poli ma ka olioli, a olelo mai la ia Haumea: "Kaelo ua noho ana i ka huakai ka-eke-eko, lupea ai ko kanaka i ka lau o ka* makemake, make wale iho no ia ipo i ka nolu a ka leo, haalele aku la nae oe i ke kane alii a kaua, ina ke kane a kaua la ua imi aku nei i. ke aikane." "Ae," wahi a Haumea, "ua ike mai nei au ina aku a hoea mai me ke keiki, ame ke aikane. "Moe aku ilalo," wahi a Haumea, i ke aikane, "i pa'i aku au i ka opu a kaua a hemo ae iwaho, i hoea mai laua me ka kaua.kaikamahine." "Pehea auanei e hiki ai e hemo ia mea, aole paha i hiki aku i kona manawa?" wahi a Kahauolopua. "I keaha hui ka mea e hiki 010 ai o ia mea ke hanaia, he liilii paha ia mau mea i ke aiwaiwa o.Nuumea, o ka wa maikai no kena a i koko nui ole, aole e ka-alo ka opu." (Aole i pau.)