Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 32, 9 August 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

Mamuli o ka moe ole o Kahauolopua ilalo, ua papa'i aku la o Haumea i ka opu o ke aikane, a poha aku la ka nalu hoohua o ke keiki i kapaia e kakou i keia la, he inaina. I ka wa i poha aku ai ka inaina, ia wa i ike iho ai o Kahauolopua i keia mea ma-u, i ke alo o Kulainano, a olelo mai la i ke aikane: "Heaha la hoi keia mea i ma-u aku la ilalo o Halalii?" Olelo mai la ke aikane: "O ka nalu hoohua ia o ke kanaka, a o ke kanaka koe a hele mai iwaho. Moe aku ilalo, a hookuhela ae i ka honokua ilalo o Mauli newenewe, i akea ae ka ipuka o Halekumukaaha, o i mehameha kaua, a pau na mea apau iwaho mamua o ka hiki ana mai o ka malihini kipa, a he wa ia no ka hauoli." Nee aku la o Kahauolopua a pili i ke kumu o ka nu'a moena ma ka pili paia o ka hale, iaia no a hilinai, o ka wa no ia o ka lima hema o Haumea i kahi mai ai maluna o ka opu o ke aikane, ahiki i ka piko, hele ana kanaka iki o ka moku iwaho, a elike no me ke aiwaiwa o na hana, pela no na mea apau o kana aikane i nalo ai i ka wa pokole, a e paa aku ana o Haumea i ke keiki i ka lima me ka haawi ana aku i ke aikane. Hopu mai la o Kahauolopua i ke keiki me ka manao hauoli, ia wa i olelo aku ai o Haumea: "Auhea oe e kuu halelau pa kohai a ka malanai, ua ku ae la no ke keiki ia kaua a na kaua no e hea i kona inoa, aia ahiki mai ke kane a kaua me ke alii, na'u ia e hai aku i kou ma'i, i ole hoi laua me ke keiki e hele pu mai la me laua e komo i kou mau la waimakalehua keiki, e noho oe i ke kapu me ka lei kaikamahine a kaua, ka hua hoi a'u i hoola ai ia oe e ku i ka moku o Oahu nui."

Olelo aku la o Haumea i ke aikane; "Aole e emo ka kaua kaikamahine kaalaala, oiai he aalahina ka manawa o ka lei, nolaila e hele ae au e kau i ke kaupale no na kane a kaua, ame ke akua o laua e hoi pu mai nei."

Puka aku la o Haumea nui a ke aiwaiwa iwaho, a kauoha ae la i kona mau kini o ka po e kukulu i hale no na kane, ame ke kahuna o laua e hoi pu mai la o Haumea i ka pahu kapu o ke aikane mamua mai o ke alo o ka hale, a kau iho la i ka lepa i'a he Oililepa. I ka makaukau ana o keia mau mea apau, o ia ka wa i hiki mai ai o Ahiki ma i kahi o ka huakai e luana ana. Huli ae la o Kahinihiniula a ninau aku la i ke alii konohiki. "Auhea kou kulana hale e ke alii?" "Aia maluna o keia lepahu a kaua e nana aku nei, aia kakou ahiki aku iluna olaila, alaila ike aku oe i kulana hale o kou makua a ilaila e hoomaha ai ka luhi o ko kakou mau kapuai o keia helena mai la i ka loa." "Auhea olua e na 'lii, o kou hale ua kapu, aia ke ku mai la ka unuunu, ka laau hoomalu au a ko konohiki ai aina, a ke kau pu mai la me ka lepa, e papa mai ana ia kakou aole e kipa aku ilaila." I ka lohe ana o Ahiki ame Olomana i na olelo a ke keiki, ua manao no laua he mau olelo pololei ia. Ninau mai la o Ahiki: "Heaha hoi keia kapu honua o ko kakou hale kamaaina e hiki aku ai, oiai aia no hoi i ko'u hale ponoi kahi i noho ai o kuu wahine e hoao (male) aku ai, a heaha hoi keia kapu honua?" "He malihini no hoi maua me ke alii nei nau, ame keia anama nui e noho mai nei, e kakali ia olua a he malihini no hoi kela i kipa mua ae la i kou hale, he hookahi no nae ia malihini la e na makua alii, hiki ole ia kakou ke hookokoke aku, oiai ke kapu hua o ia malihini hiki, a mahani ko olua kapu e na lii." Oiai ke keiki e kamailio nei i keia mau olelo, ua lilo i mea hoopaha'oha'o nui ia Ahiki ame Olomana, i keia mau olelo a ke keiki, n ulu mai la iloko o Ahiki ka manao hilahila no ka hiki aku i ka hale, aole hoi e hiki ke komo aku iloko, a owai la hoi keia alii nui o ke kipa ana mai i kona alo alii, a hoolaa ae i kona kapu alii i kona ipuka hale? Ike mai la o Kahinihiniula i keia ano kaumaha o ke alii konohiki, olelo mai la oia: "Mai kaumaha oe e ke alii, no ko aikane ame au nei, no na olelo a'u i hoike aku nei ia olua, no ka mea o ka malihini kipa aole ia na haʻi, aka nau ponoi no ame ko hale aikane o ka la auauwai o ka wahine u'i." Olelo mai la o Ahiki i ke aikane ame ke keiki pu: "Ina he oiaio keia mau olelo au e ke keiki e hoike mai nei, ehia mea aloha o ko makuakane alii nei, i ko kakou hiki aku aohe hale kupono nona e noho ai, oiai o ko'u hale ponoi no ka'u i manao ai ilaila no maua e noho ai, ame oe pu, elike no me ko'u noho ana imua o

kona alo, a pela no hoi e noho ai, ke hiki mai imua o'u, a oia ka hoi ka malihini nana e kaupale mai ia kakou. He nui no na hale e ae no ko'u poe aialo, aole nae ia i kupono no ko makuakane alii nei, a o ka hale hoi o kuu hoa aina, ua kupono ia no'u, a o ia ka'u e kunana nei." ''Nowai ka hoi kela hale nihoaikaulu e ku kokoke mai la ma ka aoao makani o kou hale, i kapu i ka malihini kipa?" wahi a Kahinihiniula. "Aohe hale e ae ma kahi o ko'u hale e ku ai," wahi a Ahiki. Akaaka mai la ke keiki a olelo mai la: "Kupanaha no, i nehinei no kou kaawale ana mai, hala mai no paha oe, hoomaka mai no kou alo kanaka e kukulu i hale no ko aikane alii, he hale nui keia a nani hoi oloko (illegible)a'u e ike nei, he hale paula keia o ka iwi o ka uluhe mana o ke kuahiwi, o ia ka wa-hi oloko ua helo a nu'a i ka moena lau hinano o Puna paia aala i ka hala." "Ka ike wale oe e ke keiki, anoai o ka mea oiaio paha kau e olelo mai nei ia maua, aia nae hoi ahiki aku kakou iluna o ke ahua alaila ikeia aku kulana hale." Hoeu aku la o Ahiki i na alii ame na kanaka o knna aikana me ka olelo aku; "aole paha keia o kahi e hooluana ai, ina kakou ahiki i ka hale, ilaila kuu ka nae o ka huakai." Na na alii ka hele mamua mahope aku na mea apau. Ia Ahiki ma i kau aku ai iluna o ke ahua, ike i'o aku la lakou i keia hale nui e ku ana, i ane mamao mai ka hale noho mai, huli mai la oia a olelo i ke keiki: "E kala no kou ike aia me oe ke akua kahi i noho ai, lokomaikai wale hoi ka opu aloha, nana i kokua mai ia'u i kuu la maka kanaka." Ia lakou nei e hookokoke aku ana i kulana hale o na aialo o Ahiki, ua kahea aku la o Ahiki i kona hoa aina ia Paku'i. "Eia na kanaka o kuu aikane, a nau e hookipa aku i ka halauloa hanai aku ia lakou a maona, a o Nuhi ame Nihiole kau e hoouna mai ia'u nei." Huli ae la oia a olelo i ke aikane: "Aia ko kaua hale, he hale nui a e pau wale no ko kaua alo alii ilaila nolaila, e olelo ae au i na 'lii o ko kaua alo, e hele i ka hale."

Huli ae la o Ahiki a kahea aku la i na alii o ko laua alo:

"Auhea oukou e na'lii ai kalana, ai ahupuaa, ai koele, a hoa ai pu hoi o kuu lani aikane nei, e hoi kakou i kela hale nui e ku mai la, a ilaila e hookuu iho ai na mea apau e hoomaha, a makaukau mai kahi mea paina i na kamaaina."

Huli ae la o Ahiki a hele pololei aku la me ke aikane, ame ke keiki ame na alii apau o ko laua alo.

Ia lakou i kokoke aku ai e hiki i ka hale, ike aku la o Ahiki i ka puka ana mai o kekahi kaikamahine mailoko mai o ka hale a Kahauolopua e noho ana.

Ku mai la oia me ka nana ana mai i ka huakai alii, a emi hou aku la a nalo iloko o ka hale.

I ka ike ana o Ahiki i kela kino wahine i komo aku la iloko o ka hale, manao iho la oia, aia a noho ke aikane i ka hale, a pau ka papaaina a ke alii, alaila hele mai oia e ike i ka pono o kana wahine ame keia malihini alii nui nana i pani i kona ipuka i ke kapu akua, a kapu alii paha.

Hiki ka huakai i ka ipuka o ka hale, ike aku la o Ahiki ame ke aikane Olomana, i na mea apau elike me ka olelo a ke keiki.

I na mea apau o ka huakai alii e hookani nei i ka u'i o keia hale i hana maiau ia me ka molowa ole o ka poe na lakou i o i ka iwi o ka Uluhe mana, ua lilo ia hana i mea na ka naau o ke alii Olomana e mahalo ai i kana aikane, a ia wa hookahi no hoi i upu ai oia e noho pu me kana aikane a na ka lepo e hookaawale. Ua oleloia iloko o keia moolelo, o keia hale i kapaia kona inoa o Kamakaokauluhe, o ia ka mea nana i au'a ia Olomana e noho ia Kailua a kupukalina aole ona wa i hoi hou ai ilalo o Waialee i kona kahua hale alii Kau'ilehua, mamuli paha o ia noho paa ana o ke alii ia Kailua, pela paha i kapaia ai kekahi ohuku o ke kualapa e kaupale la ia Kailua ame Waimanalo o Olomana. Elike no me ke ano mau o ke aloalii, ka noho me ka makaukau pela no keia, aole nae i mawehe ae ka ai ana a ke alii ame kona mau alii me na ohua hele o kana huakai. I ka makaukan ana o ka papaaina, aia na mea apau ke nuu la i 1 na kohi kelekele a ka puukolu, a koe aku ke awa kuaehu o Kaelepulu a'me ka Anae aloalolena o Kawainui, a ua lilo no lioi ka nele ana o ia mau i'a i ka papaaina a ke alii i mea e eha ai ka naau o Ahiki kana aikane punahele. I ke alii e ai nei ame kana pu' nahele, aia mawaena o laua kahi i noho ai o Kahinihimula, ua lilo no hoi kona ano malihini, ame kona ! noho ana ma ka aoao o ke alii a ; ai pu, i meā haoliao na ke alo alii i oOlomana. 0 ka helehelena nohea koele o keia wahi keiki i kipona ia e ka u 'i, ua lilo ia hidna i mea na ke anaina alii e mahalo ai, a e nune ai na mea apau o ka papaaina. I ka pau ana'o ka ai ana a na

mea apau, a hookuu ka papaaina, ua olelo aku la o Olomana i kana punehele: "Auhea oe e ke alii, e kahea aku oe i ke kukini a kaua e hele mai he olelo ka'u iaia." "E Paku'i e, e imi aku oe i ke kukini a ke alii iwaena o ka makolu kanaka o ka huakai a ke alii a loaa, olelo aku oe iaia e hele mai, he olelo ka ka haku o maua iaia," wahi a Ahiki e kahea nei. I ka lohe ana o Paku'i i keia leo a kona konohiki, ua imi aku la oia i ke kukini a loaa, hoopa iho la ma kona poohiwi me ka olelo ana iho: "I kauoha mai nei na'lii a kaua e liele aku oe, o ia ko'u mea i kii mai la ia oe!" "Ua pono," wahi a ke kukini, eu ae la oia a hele aku la ahiki imua o Olomana. I ka ike ana mai o Olomana i kana kukini, olelo mai la oia: "I kahea aku nei au ia oe e ahai oe i kuu olelo ahiki imua o ke kahuna, olelo aku oe iaia e hele mai ahiki imua o kuu alo nei, alaila hoike aku au i kuu makemake ame ka hana a'u i manao ai nana, e hoopau pono." "Ua pono ia leo ou e ke alii, a na'u e hooko aku, eia nae e ike oe e ke alii ua ahiahi ka la, aole paha e hiki koke mai ko kahuna a kakahiaka." "Aohe pilikia o ia," wahi a Olomana, "o kona lohe aku paha i ka olelo, a nana no hoi ia e kaukoo mai ahiki ia'u nei." Hakalia no a pau na olelo a ke alii, o ke ku ae la no ia o Kapuaikahi a maloeloe, a haalele iho la i ke aloalii no Waialee ka pahu hopu. Pupuu hooleiloa, ku ana keia i ke alo o Popolo i ke kahawai o Waimea, ike mai la ke kahuna i ke kukini a ke alii pa kahea, "maloko mai. "Heaha ka huaolelo o kahi alii, i hiki mai nei oe?" wahi a ke kahuna. "I kauoha mai nei ke alii ia oe e hiki aku imua ona, aia ke alii i Kailua me ke aikane, a ilaila ka pahu hopu o kau huakai," wahi a ke kukini. "Ua pono ia," wahi a ke kahuna, "he po hele he ao hele, a kakahiaka hiki aku au, anoai paha ua hoopua mai ia oe i ka manao nui o keia kauoha ana ia'u?" "'Aole la," wahi a ke kukini, "o hoi no ke alo alii o Kailua ka hiki aku imua ona. "Ua lohe aku la no oe i ka olelo, a nau no ia e hele ae, ke hoi nei au i ke alo o ke alii a kaua," o ka huli mai la no ia o ke kukini hoi no ke alo alii o Kailua ka ka pahu hopu. E waiho kaua e ka mea heluhelu i ke kukini e hoi nei i ke alanui, a e nana ae hoi kaua i kauhale o Kailua. I ka pau ana o ka papaaina, ua olelo aku la o Kahinihiniula i kona mau makua. "E hele paha kakou i kahi o ke kaupale i okiia mai ai olua, a i ike hoi olua i ke kapu o keia malihini a'u i olelo mai nei ilalo."

"Ae," wahi a na makua alii. Kauoha aku la o Olomana i kona mau kahu ame kona aloalii apau e hoi no ka hnle alii, a e hele ana oia me ke aikane a hoi koke mai no. Ua pono ia i ka manao o kona aloalii, kaha mai la laua hele me ke keiki a hiki i kahi i ku ai o kekahi apahu laau he Olapa ka inoa, a ua hoopiliia aku ka i'a he Kapuhili ma ka amana o ka laau, a maluna pono o ke poo o ka apahu laau e ku ana, e kau ana ka i'a he Oililepa. I ka ike ana o Ahiki ma i keia mau mea, nui iho la ko laua hanu, a ninau mai la i ke keiki: "Pehea keia kapu ku honua, aole hoi i hiki aku i ke kapu akua." "He kapu kaupale keia ia olua e na alii, a he kapu hua hoi no ke alo o ko aikane Ahiki nei. E noho ana olua i keia kapu me ka ike ole aku o olua i ka maka o ka wahine a ko aikane e hoao aku ai, a pau ia mau la ekolu alaila hui ka aha alii. "Ua ike iho la olua a mai uluhua ka noonoo no ka ike ole aku iaia ame kana malihini." Hoi mai la lakou a ka hale, luana iho la me ke anaina ahiki i ka wa o ka paina ahiahi, hele aku la na mea apau no ka papaaina, ilaila no a lawe o Malio i ka ike, haule aku la na mea apau i ka halauloha a ka makemake, e ike i na puule'a o ke anaina hoohauoli o kahi alii, o ka poe no hoi i lehia ia hana, ke pahupahu nei ke kani o ka pahu, ke ulili nei ke kani a ka puniu, a ke kuokuolo mai la ke kani a ka hakeo, e hea mai ana i na mea apau iloko o ke anaina: Eia mai au o anoi, O ka eueu o Hale Rose, A he rose lei na'u ke aloha, Koolua pili me ka manao, He manao no ko'u e kepa, E huipa a lilo o You. Elike no me ka noho ana o ke alo alii o Hawaii nei, pela no keia anaina e lupea nei e na hoaolelo hoeueu manao iloko o na huaolelo o ke mele, a e hookunahihi ana hoi i ka manao a loko me he mea la e i mai ana ia mau huaolelo lealea ia oe ame au: Kaua i ka oni a ka moku, I ka lawe a na peaheke, Eia ka makani mahope, O ka mikioi o Kawaihoa, Ike i ka nani o Kaala, Kikaha ka iva i Leahi, Pono nui aina Honolulu,

Haiki ke awa e komo ai, Hookahi wale no kalepa, Piha pono ka nuku i Mamala, Hi-o na kela oluna, Ua ku ka ihu i Halekuke, Ke kolo hou nei no o Pele, Ua ku'e hemahema ka huila. (Aole i pau.) .