Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 33, 16 August 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

I ka hiki ana i na hora liilii o ka " ehena kaiao, ua haule aku la na - ea apau i ka aina moeuhane o hoaka pukaihu a na ke ana o ka . iamoe i hoala ae i na mea apau ua r ahiku ka la iluna. Ua haalele aku kaua i ke kukini ke alii e huli hoi ana i ke ala, a :-c pokole "wale no kahi loihi i ki r.ui o ka mama, a mmaua nae o ka jaina ahiahi o ke alii ua hiki mai la Kapuaikahi a hai i ka olelo a kahuna i ke alii, e hiki mai aua kekahi la ae, a o ke kukini pu ke.ahi i ka po le'a o Halalii a kaua r ka mea h'eluhelu i ike ae nei. Mamuli o ka maopopo ole o ka :~n kauoha alii i ke kahuna, nolaila ;.n uiu ae la ka manao iloko o Po].olo e komo i ka hale akua, a ninau : ka manao o ke kauoha a ke alii. 'ie pono paha, aoie pahal Nolaila hoomakaukau ibo la oia 1 na mea apau e pono ai kana huakaihele no 1 r. kauoha a ke alii. Mamua o ka napoo ana o kā la, r.a ae la oia i kana huakai pii mai la oia mai ke kahawai mai' o Waimea, kona wahi noho, ma ka aoao pili a-aama o ke kahawal, a kau iluna hele aku la oia a komo i ka heiau o Puuomahuka. He heiau keia aia iluna o ka Bonna e mahiia nei i ka halakahiki aia ka aoao Pnpukea o ka aina. He heian keia na ke akua i kukuiu pela ma ka moolelo, elike no hoi me ka heiau o Hokuwelowelo i ka 'pali o Waipio.

O ka hana hoi a na akna o ka heiau o Hokuwelowelo, o ka hoouluhua i ke alii Keaweuuiaumi me ke kani o na pu liko ole, a lilo i mea hoohiaa i ka ona awa o ke alii, a uluhua me ke kuaki pu, a o ka hana hoi a aa akua o ka heiau o Puifl>mahuka, o ka ho-a i ke ahi ilako 0 keia heiau.. a o ka wela hahana ka i ka mokupuni o Kauai, a mamuli o keia ahi kupanaha a keia poe e hana nei, a hoopilikia hoi i ka mokupuni o Kauai, ua kukuluia iho la ka heiau o Kahikihannaka, e na kanaka o Kauai e noho ana 1 Honopuwaikanaka, e Kaaaiea ke kaula nui o Kauai, a nona hoi kekahi mau lalani mele iloko o ke kau hulihia a Lohiau, penei: O Lono la ke kino owau la ka maka, O ke kaula ulupuni ulu makana helehele, Ko apo (api) mai nei ia'u ke kaula mana o Waimaleanui. Ua hoike ae kekahi mau lalani mele o Kauai i ka wela hahana o ke ahi a ke akua iluna o keia heiau o Puuomahuka i Oahu nei, ke kumu hoi i kukulu ai ko Kauai keiki i ka heiau, a kapa i ka inoa o Kahikihaunaka. Alo mai Kama'e puukaua a Kawelo i paha ai, O hue/o k alaau a ke koa, Hp kilohana aahoaka no Maunakapu, Huli pau ka hele i ke one o Ali-o, Huikau na makau a ka lawai'a i Waialua, Lou mai la o Kawelowai ia "Waiphu, O ia hoi ke ahi a ke akua i ho-jf, Aia iloko o keia heiau o Puuomahuka iluna o ke kahawai o Waimea, e waiho la no ahiki mai i keia !a. Maloko o keia heiau ke kahuna Topolo i ku ai i kana pule nonoi i ke akua. 110 kana huakai i ke alo 0 ke alii, a ilaila i ike ai oia i na hoike apau mai ke akua mai, no ka pono o ke alii ame kona noho au-j-uni ana. A pau ka hana hoomana a ke kahuna noho iho la oia a kani ka leo oka a J o. ika pili oke ao, haalele aku la oia i ka hale o Puuomahuka, a kamoe mai la kana hua"kai no ke alaloa e hiki ai i kahi a ke alii e noho ana. T ka aui ana o ka la, a malu no hoi na pali o ke Koolau, eia no ke kahuna i ke nla e hele nei, ua hele no hoi a ha-lu'a, akahi no ahiki ke kahuna i kahi n ke alii e noho ana, ahiki ke kahunn, hoomaha a kuu ■ka nae, makaukau ka ai, 5a wa 1 'nuli ae ai ke kahuna a ninau i k<* alii: "Heaha neia hana nui a kuu haku i kauoha ae nei i ke kanaka!" f 'He hana nui," wahi a ko alii. "K hookomo ka ai i ka opu, a raa aku ka houpo. alaila wahi ka olelo." "Ac: he manao nui no. aka aohe r.ui ua hiki mai la no oe ka mea rana e hooko aku ia hana. E ai," •"-nhi a ke alii, "ua makaukau na mea apau. '* Ae," wahi a ke kahuna, lalau iho la kona lima i ka apu awa a paa ae la iluna, ia wa i pu'e iho ai oia i kana pule knhukahu i ke akua no ka hoola ana i na meaai a noa, e'ike pu no paha me kakou al ana i keia wa, aka he okoa no na haao ka kakou pul«, a h« okoa no hoi na huaolelo o ka lakou pnla, e.ike me keia mau olalo pule? Ai kapaaapa ka ai kookoo&a.

A oe la hoi e ai ke akua 1 ka'u, O muli elo o eleue, 0 Haakonakona o ke ko lau nui, 1 laa i kapu na kane waha nui, Na kini akua i Kunali'a, O walinuu wali manoanoa, O Kahekili Kaakaa, O Naleolo wahi lani, Kanilanui-maka-eha-i-ka-lani, 0 kupinai o ka pu-ke, O ka lonalona nui ai makua, 0 Kane ma-kua o Hiona, Na akua o ka popolo a Kane, 1 hamau (kanu) i Hawaii, Kani Hawaii ia'u e o Hawaii ka moku, Hanau ekahi k apo o lua ka po. Hanau elua ka po o kolu ka po, rfanau ekolu ka po o ha ka po, Hanau eha ka po o lima ka po, Hanau elima ka po o ono ka po, Hanau ehiku ka po o walu ka po, Hanau eiwa ka po o lele ka po, A lele wale a noa, Amama u anoa. A pau kana pule hoolaa, inu ae la oia i kona apu awa, a ai iho la i na mea apau o kana papaaina. A pau ka ai ana a ke kahuna,ia wa i ui aku ai oia i ke alii Olomana, me keia mau olelo: "I na-na ko leo e ke alii, wahia ka olelo!" "Ae, e hoike aku au i kuu manao i kauoha aku nei ia oe, e hele mai, a he mau olelo nui no hoi. "īa'u no ilalo o Kau'ilehua, hiki ae kuu punahele nei me kona mau hoahele, a hoiko ae i ka hune o ka aina o aiaua, ke kumu hoi o kou kiiia ami aku, a hoike mni oe i na mea apau. "I ka hoi ana mai o kuu aikaire nei, kauoha mai au e imi oia a loaa lea mea au i kuhikuhi mai ai, alaila lawe au iaia i hanau kania na'u, anoai paha oia keia keiki au e ike mai Ia e noho nei ma kuu aoao." Nana mai la ke kahuna i ke keiki, a pane mai la i ke alii: "Aole au e hooiaio aku i ka ike a ka maka kanaka, o ka ike i ke aka a ke akua, o ia ka'u e hooiaio aku ai ia oe e ke alii, nolaila o olua no ka mea kanaka e kii i wai i ke po'i a lawe mai, a ilaila kaua e ike ai, o ke keiki i'o keia a ke akua i hola ai i ko aikane." I ka makaukau ana o ke poiwai imua o ke alo o Popolo rna ka ipuka o ka hale a ke anaina alii e noho nei, o ka wa ia o ka ohu pohina a'ia'i i poipu iho ai i ka ipuka o ka hale a nalo na mea apau oloko. I ka mao ana ae o ka ohu, kakna powehi, ia wa i ike iho ai ke kahuna i ke akaku o ke keiki iloko o ke poiwai, e noho ana me kekahi kaikamahine u'i ma ka hai o ke kiowai. a e waiho ana kekahī lāau nla o ke kino mai kekahi aoao a kekahi aoao o ke kahawai, a ike pu iho la i ke aka o ke alii iloko 0 ke kiowai. Ea ae la oia iluna a nana aku la i ke keiki me ka olelo ana aku 1 ke alii. "O ua keiki i'o nei no keia, aia la ihea kona kokoolua, a'u e ike nei, he. kaikamahine u'i, mahai o ke kahawai, a he laau loihi ula o ke Kino elike me ke kauila ke moe nei maluna o kekahi kiowai, a o kou aka e ke alii, eia la ke ku nei iloko o ke kiowai." "Ua pololei ka hoike a ke akua." wahi a ke alii ame kana aikane e olelo nei i ke kahua, "nolaila ko'u kumu kauoha ia oe e hele mai, a he kahi hoi ia ua hoike mai la ke akua ia oe i ka oiaio, nolaila e poni mai oe iaia i keiki hookama na'a, elike me ka'u i upu ai, a ua loaa hoi, a nau e hooko i keiki na'u ame kuu aikane nei." "Heaha la hoi, e hooko aku ana au ia makemake ou e kuu lani, mamua nae o kuu hooko ana aku i ko leo alii, e hoike aku au ia oe i na mea apau a ka po nui hoolakolako e hoike mai nei i ke aliaku. "E ke alii e, he uuku wale no ke kino o ko hanaukama au e lawe nei, i keiki nau, eia nae o ka hoahele, hoa noho a hoa olelo keia o ke akua, ua imi ko aikane i ke keiki a»hala ae nei na lono makahiki ekolu, a hooku i ka ha hui no hoi. "0 keia kaikamahine aka a'u e ike nei he kumuhonua, ma o keia wahine u'i la i loaa ai i keia keiki ka ike ame ka mana i oi aku i ko'u aia k ahale o keia wahi keiki la ke ku mai la i ke kai, a o ko manao awiwi e hoolaa (poni) koke aku au, ke ka-ua mai nei k« akua, a kakahiaka ka la okoa a e imi olua i ka i'a a ke akua he kalamoho. ,, I ka pau ana o keia mau olelo a Popolo ke kahuna, ua:, huli mai la 0 Ahiki a nana i ke aikane me ka olelo ana mai: "E noho oe me ke alo alii e Kaua, a e hele ae au e kii i ka i'a a ke kahuna ilalo o Ewa, kahi o ka loko i loaa ai." p "Alia," wahi a ke ,alii, "e kāli kaua a pau ka olelo a ke kahuna."" Olelo hou mai la ke alii i ke kahuna, r< ua maopopo ae la ka'u keiki a o ka hoao hoi o kuu aikane, ke knmu hoi o ko'u hiki ana mai pehea ana Jaf" . Ia wa i nana hou ilio ai ke kahuna i ke poiwai, a ilee iho la oia 1 keia mea nui eleele iloko o ke po'iwai. Hoomau iho la oia i Ka nana ana ahiki i ka mahiia ana ae, a waiho akaka ae la ka wai me kekahi hoailona ole. Huīi mai la ke kahuna & olelo mai la 1 ke alil; "Auhea oe e ka laa.'l, eohe hoike 1 kee a ke akua ua pan, anoai e kA hoae o ko aikane i ka i*ahlne a

olua, ua makemake like no laua, a ua hu-na mai ke akua ia mea ia'u, eia la ke waiho nei ka alaneo i ka ipuka o ka ike, a'u e hiki ai e hoike imua ou." I ka pau ana o ka hoike a ke kahuna, huli aku la o Olomana ia Kahinihiniula, me ka olelo ana aku: "Ku ae iluna a hele mai a noho imua o kuu alo, oiai ua hooko mai la ke akua i kuu upu, a loaa ae alaila lawe au ia oe i keiki na'u ; imua o kuu alo alii nei, aia hoi a loaa ka i'a mawaewae a ke akua, alaila hoolaa mai ke kahuna ia oe no ko'u lalani a kau i kau pua." Hele mai la o Kahinihiniula ahiki mamua o ke alii, kulou iho la oia a honi iho la i ka lae o Olomana me ka noho pupuu ana iho o kona mau wawae, me' he mea la e hula ana. Olelo aku la o Kahinihiniula i ke alii: "Auhea oe e kuu makuakane, eia kaua i kului po, a ao ae he hana nui ko ia la, i ka po no hoopau pono na liana o ka po, a koe na hana o ke ao no ke ao ia." "Pehea auanei e hiki ai e loaa ka i'a a ke akua, a ke kahuna i olelo mai nei'?" "I keaha hoi ka mea e loaa ole ai?" wahi a ke keiki, "o ae inai oe ia'u na'u e kii ae a loaa ka makemake o ke kahuna ō olua e na makua, ua ike au i kahi kokoke, aole e li'u a hoea mai au." Pau no keia mau olelo a Kahinihiniula, o ka palamimo aku la no ia iwaho me ke kahea ana i ke aiwaiwa o Nuumea e kena aku ia Haipu amo Keoahimakaokeakua e kii a hapai mai i kona tutu aliiki i Kailun, a i'a hoi no ka papaaina a ke kahuna. Hoi mai la oia a nolio mawaena 0 kona mau makua alii, aole i li'uli'u iho, ma-u ana keia mea i ka n-ha o ke kahuna, oiai oia e noho ana ma ka ni'o akau o ka puka. Nana iho la ke kahuna a ike i ka mea iluna o kona uha he limukala loko, nolaila lalau iho Ja oia me ka hooho ana ae. "Nawai la hoi keia puolo limukala 1 hoolei mai nei a kau iluna o ko'u u-ha?" Wehewehe ae la oia i ka limu, a ike iho la i ke awakalamoho e ana, liuli mai la oia imua o ke alii a olelo mai la:

"Eia ka i'a la, ua makaukau, ua haawi mai la no ka po, aohe wa e kukali ai, a hooko aku au i ko upu e ko alii, o ka ai a ke akua a makaukau." lie manawa ole, makaukau ka aw ailoko o ka apu, oli (pule) aku ke kahuna a amana, ku ae la iluna a hele mai la ma kahi a ke alii e noho ana mo ke keiki.. ; Kukuli iho la ke kahuna ilalo, j lalau aku la i ka lima o ke alii ame ke aikane a hookau iho la iluna o ke poo o ke keiki, kau iho la ko kahuna i kona lima me ka pule ana i na hua pule ano holiolio o ka inanao: O poni uli i poni ele, 0 poni aualii, Ka onohi ula i Mooloa, Ka puku'i laau alii, I ulu i ke one lauana, 1 ka puukiukiu i ka mana, 0 manaiahuena o papi'o, Ka wahine lele pali, Lele a pili i ka pali nui, 1 ka pali iki, I ka pali hooku'i o ka hono alii, He pua na Hawea, ka pahu iloko o Kekeleiaiku, Na ka aha alii o Hulahula, Laa ia kapu moe no huna ka po, No ke kaha malu ou e ke nkua, Eia ko pulapula e ke akua na Olomana, He mamo alii na oukou e ke akua a kau i kana pu-a, a noa. I ka amama ana o ka pule a ke kahuna, kau mai la ke ano meha iluna o na mea apau, a liuliu, ua mao ae la ia mau hiona ilihia iluna 0 ke anaina, a hookuu no hoi ka aha oiai ua aumoe ia manawa, ua hooninipo mai la ka makehiamoe, a haule aku Ja kela ame keia no ka hooluolu ana. E haalele* kakou ia lakou nei e hiamoe, a e nana ae hoi kakou i ke kauoha a ke keiki i kona kupunawahine. I ka .waiho ana o Haipu i ka i'a 1 ka uha o ke kahuna, ua kamoe aku la ka laua, liuakai no ka uka meha kanaka ole o Makawao, elike me ke kauoha me ka ike ole ae o eia oia ke hap"hi kumu ia nei kau i ka poho o ka lima, ahiki ma kahi o ka pahu kapu e ku ana mamua o ka hale o Kahauolopua. I ka hiki ana o Haipu ma malaila me ka laua ukana, puka mai la o Haumea iwaho ahiki ma kalii a I Haipu ma e hii nei i ka Jaua ukana, halii iho la i ka moena kalukalu 0 Mokulana, hoomoe iho la ia Niula, uhi iho la i ke kuina kapa pa'ikukui, a kukulu iho la i ka hale lau lehua a pa-a, me ka ike ole ae o ka poe hiamoe o ka po i keia mau hana a ke aiwaiwa. 1 Oka moo nae ia o Niula a puoho i keia leo kahea mawaho i kona inoa, kaakaa ae la kona maka a nana aku la iwaho ua ao. Owai la hoi keia e hea nei i ko 'u inoa o ka wa poniponif" Nana ae la oia i ka hale a ha'oha'o iho la, ala ae la oia a noho iluna, nkna iho la i kona kapa e moe nei, he kuina kapa pa*ikukui, a o ka hale hoi he uuku aole elike me kona hale ke akea. "Kahuhu owai la hoi ke kalohe nana i lawe mai nei ia'u a hahao iloko o ke nna a Kaualehu!" (Aole i pau.)