Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 34, 23 August 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ELUA                                                             NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H. POAHA, AUGATE, 1923.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu:

Elizabeth K. Kalanianaole                                                      Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;                                                  Geo. P. Cooke, Kakauolelo

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE

 

         Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia nupepa, Kuokoa, L.A. Thurston (Kakina), ua haawiia keia aoao no  @a manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii.  Nolaila o loaa ana he mau mana @ pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao. 
          Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

         Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pilii keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana a ui i ke Komisina no na mea like @@ i makemakeia e ninau mai.

 

KAU MAU NA HANA KU-E KANAWAI

 

         Eia kakou ke hele loa aku nei no ka hoea aku i ke kulana e hoopauia ai ka hoolohe ame ka hookoia ana o na kanawai o kakou.  Ma ka nana aku, ua oi loa ka iini o na luna makai o kakou e loaa na baloka, mamua o ka hooko ana aku i na kanawai i kauohaia na lakou e hooko.  O ka hana a na luna makai ma na wai apau, o ia no ka ike ana i na kanaka haihai kanawai, a hooko aku i na kauoha a ke kanawai, no na hana haihai i ua mau kanwai la.  Aka, i ka nana ana aku i na hana a ko kakou mau luna makai, ke nana maka ia ne keia mau kauoha a ke kanawai, a ua kau aku ko lakou mau maka, no ka ikeia mai he kanaka oluolu, a manao iho la he kumu kupono ia no kona koho hou ia aku ma kela kulana.

         Aole wale no keia i ikeia ma ko kakou nei kulanakauhale ame kala@a aka, ua maopopo pu no ma na kalana e aku o kakou.  Ua pinepine ka ike makaia ana o na luna makai e ona ana, a e hele ana ma ke akea me kia ona rama.  I kekahi poe, he mau mea akaakaia keia, aka, o ka akaaka ana i na hana o keia ano he akaaka ana no ia i na kanawai i hanaia no ka papa ana aku i na hana o ia ano.  A i keia mau la o ke kapu o ka hanaia ame ke kuaiia ana, ame ke kapu pu o ka ona ana, ua lilo loa keia ona ana i mea koikou loa aku o ka hewa, no ka mea, ina aole @ hiki e hanaia a aole e hiki e kuaiia, a laila mai hea mai ka rama i ona ai oia?

         Ua hiki loa ia kakou ke ike iho, ua kuapapa aku na hewa maluna o kela luna makai, no ka mea, o ka hana ana i na waiona, he hewa ia i kauohaia aku i ua makai la, e hoopau, a e hopuhopu i na kanaka e ku-e ana i keia kanawai.  A ina ua papa ia ma ke kanawai ke kuai ana i keia me ae ka waiona, alaila, heaha hoi kek umu o kona hooko ole ana i keia kanwai a hopu i kela kanaka nana i kuai mai ka waiona iaia?  A o kona ona ana, no kona luna makai ana anei kona kumu i hiki ae e hopuia?  O keia mau ku-e kanawai ana, aole i ka luna makai ke nana maka aku.

         Aka, i ka ona ana o ka luna makai, a hopu ole ia, ua lilo keia mau hana ana i mea hoolana loa mai me na kanaka i ku-e aku i keia kanawai e pili ana i ka waiona ma Hawaii nei.  A o keia hooko ole ana o ka luna makai i na kanawai i waihoia aku nana e hooko, ua hoihoi aku oia iaia iho ma kekakhi kulana e ike ia mai ai e na kanaka makemake haihai kanawai, ina ua hiki iaia ke ona me ka hopu ole ia, pehe hoi makou ka poe e piliwaiwai ana?  No makou iho no ka makou mau dala, a ina ua makemake makou e lawe a hoolei aku iloko o ke kai, o ko makou kuleana ia.”  O keia na hana e hanaia mai nei i keia mau la, a e ike aku ana kakou i ka oi aku o na hana karaima.  ina e hoomauia keia mau luna makai ma ko lakou mau kulana e paa nei i keia la.

         He aha ke kumu o ke kohoia na o kekahi luna makai?  No ka mea@ ua manaoia nana e hooko aku na kanawai e haihaiia ana e ka poe ku-e kanawai.  A ina, e loaa ole ana kekahi kanaka nana e hooko ke kanwai, alaila, auhea ka malu i manaoia no na kanaka hoopilikiaia aku ana?  Aole he malu, a o ka hopena e oi loa aku ana na karaima mamua o ka mea hiki e hoomaopopoia a e lawe ae ana na kanaka i ke kanawai iloko o ko lakou mau lima, a hana mai i na @@ea aku.

         Aole paha he manawa o Honolulu nei, ame kekahi mau Mokupuni e aku no, i ei ae ai na hana haihai kanwai elike me keia e hanaia nei i keia mau la.  Eia na hale piliwaiwai ke hamama nei, a ke hana nei na kanaka haihai kanwai i ko lakou makemake maloko o keia mau wahi.  I keia mau la akul la no, ua hele aku ka Ilamuku Amerika, O. P. Cox, a ua hopuhopu i kekahi o keia mau wahi, a ua loaa o kekahi luna kalana keia e noho ona nei maluna o keia wahi.  He mau haneri omole waiona i loaa aku maloko o keia wahi, a e noho ana na wahine hookamakama ma keia wahi, me he mea la, ua loaa ia lakou na laikini e lawelawe i ka lakou mau hana haihai kanawai. a i ka ninau aku, ua hoikeia mai ke uku nei lakou no keia hookuuia mai e hana i keia mau hana ku-e kanawai.

         Aole na ka Ilamuku Amerika keia hana, aka, na ka puali makai o kakou.  A ina ua hooko ole ia ke kanawai maluna o keia hana, alaila, o keia mau olelo ke uku aku e hana me ke kekakea oleia aku e na makai, he mau olelo pololei, a o keia poe luna makai e paa mai nei i ka lakou mau oihana, ke noho nei me ka ae aku e hanaia keia au mea, no ka mea ua ukuia mai lakou.

         Ina kakou e lilo ana i poe e makaaala a e hoike aku i ka Ilamuku no keia mau mea, e hiki ana e hoopau ia keia mau hana haihai kanawai.  He mea hoopoino keia i ko kakou noho maluhia ana.  O ke kanaka e ike ana aole oia i hopuia no, kana mau hana ku-e kanawai, e lilo ana oia i mea hoomahui, a komo okoa aku no e lawelawe pu ia mau hana karaima ma kekahi kekele i oi ae ke kiekie, no ka mea nawai auanei hoi e papa aku?  A o na kanawai o kakou e lilo ana i mea akaakaia e na kanaka haihai kanawai.

         Aka, he mau hana no nae keia e hoopauia.  A o ke alanui mua, o ka loaa o na Luna Makai i hiki e hooko i ke kanawai.  A eia iloko o ko kakou mau lima ka mana e hoopau aku i na luna makai hooko ole i ko kakou makemake.  I keia mau mahina aku e hoea mai ana ka manawa e hoho ai kakou i mau luna makai hou no kakou.  A ia la e nanan a e wae i na kanaka e hiki ana e lawelawe i ka lakou mau oihana me ka maka’u ole ame ka oiaio.  E loaa ana ke kanaka ina kakou e hoomau i ka hula ana ame ka hoao ana.  Ina aole e loaa i keia kau nana aku ia kau koho, a e ike ana kakou i ka loaa ana o ke kanaka kupono.

         O ka pilikia wale no o kakou, o ka poina wale.  I ka manawa pokole loa, ua poina kakou i na hana lapuwale i hanaia mai, a ua koho hou aku la no i ke kanaka i hooko ole i ka hoohiki ana i lawe ai, e hooko i ke kanwai i haawiia aku nana e malama.  He hewa keia na kakou no e auamo ana.  O ka loaa ana o ke kanaka hiki e hilinaiia, a he kanaka hoopono, he hana paakiki ka loaa ana o ke kanaka o ia ano.  Aka, ina kakou e huli aku ana, e loaa ana no.  Aole nae iwaena o na kanaka e wahahee mai ana, a e haawi mai ana i na hoopaa ana he lehulehu wale, me ka olelo mai ina oia e puka e hooko ana oia i kaua hoohiki, aka, o ke kanaka e olelo mai ana i na mea oiaio.

         Ke nui loa mai nei na kanaka e iloko o ko kakou aina.  A elike me ka nui mai o keia poe, pela no ka nui o na kanaka haihai kanawai.  A e ike pu iho kakou ke pii mahuahua mau ae nei ko kakou mau puali koa, a aole na kanaka koa apau he poe maikai wale no, aole loa.  Elike no hoi me ka ike ana iho, aole na kanaka apau he poe hoopono wale no, pela no ka oiaio o keia manao ana, he mau koa kolohe no kekahi, a eia kakou ke ike nei i kela mau mea i keia la.  Nolaila e ike mai kakou o ka wae ana ame ka loaa ana o na kanaka hooponopono he hana nui, no ka mea ina aole e loaa ana e lilo ana na kanaka kolohe i poe hoolana loa ae i ko lakou mau manao kolohe, a e oi aku ana na hana kalaima ma mua aku.

         O na hoopaa i waihoia mai imua o ka poe koho baloka i kna kau koho i hala aku ua lilo i mau mea ole i keia mau la.  Eia na karaima i oi ae ke hanaia mai nei me ke komo ole aku o ke kanawai i hooholoia, e papa ia mau mea, a o ka hopena aole e loaa ana he maluhia ma kia kulanakauhale i keia la.  Ua pepehi waleia na kanaka hele alanui.  Ua pu’e waleia na wahine ma na wahi like ole.  A o ke kumu no o keia mau mahana e hanaia mai nei, oia no ka hiki ole e maka’u na kanaka haihai kanawai, no ka mea ua ike aole he mea nana e kuekaa aku ia mau hana karaima.

         Aole manawa a na hana piliwaiwai i oi aku ai mamua o keia mau la e nee nei.  Eia na hale ua hamama no keia mau hana.  Aole no hoi he manawa i oi aku ai o na hana inu rama ame na hana puhi okolehao.  Eia no keia mau mea apau maloko nei o ke kulanakauhale, a he mau kapuai wale no mai ka hale paahao mai.  Aka, ike ole iho la no nae na makai, na kanaka i kohoia e hoomalu i ka noho ana o na kanaka o keia kulanakauhale.  A ina ua hiki e hanaia mai keia mau mea, pehea kakou e manao ai e makauia ana ua hana haraima e ae?

e mau kau ana ke ino o keia mau mea no ka mea ke lawe nei paha keia poe i na dala kipe, a e ae ana hoi e hapaia keia mau hana.

         He mea kupaianaha ka hoomaopopo ana, e hiki ka ia O. P. Cox ke hele a e hopuhopu i keia mau wahi, a o ka puali makai hoi o keia kulanakauhale, aole loa ka e hiki e hana ia hana.  I ka hopuia ana, ua olelo ae kekahi poe, pela mai ko makou lohe, ke uku ia nei na luna makai, e aeia lkaou e hana i keia mau mea.  Aloha wale kakou na kanaka e makemake ole ana i keia mau hapa.  Aloha wale ke koho ana i na kanaka e hana mai i na kanawai e pale ana ia oe mai na haihai kanawai like ole ana, a o ua mau kanawai maikai la, he mau mea nanamaka wale ia aku no me ka akaaka e ka mea ku-e kanawai, no ka mea, aole he mea nana e hopu aku iaia.  Ae, aka, aole no nae e hiki e hooi ia ia mau hana mamua o ka hiki, no ka mea aole paha e hai ana ke kua o ke kamelo i ka pua mauu hookahi, aka, e like me kou kau mau ana aku i ka pua mauu, e hoea mai ana ka manawa e oi aku ai mamua o ka hiki, a e ha’i io ana no, me ka maopopo loa.  Pela no na kanaka e hiki ai keia hoomanawanui, a e lele aku ana lakou e lawelawe i ka hookoia ana o na kanawai elike me ka hiki ia lakou.

         Eia kakou i ke ahiahi o na hana koho ana i na kanaka na lakou e malama mai ana i ko kakou maluhia.  Ua ikeia na hemahema a na luna makai e paa mai nei i keia mau lulana i keia la, a no ia kumu he mea pono e noonoo kakou me ke akahele, a e loaa na kanaka e hiki e hooko mai i keia mau kanawai i hanaia no ko kakou maluhia.  Aia no ia kakou ka puka ame ka puka ole o na kanaka maikai.  Ina kakou e hoomau aku ana i keia mau luna makai a kakou no e like nei aole he hooko ia o na kanawai, alaila, maluna no o kakou iho na ahewa ana no ia mau hana pono ole.  A maluna pu no hoi o kakou e haule mai ai na hoopa’i o ia mau hana ku-e i ko kakou maluhia ponoi iho.

         Ua lawa paha ko kakaou hoao ana i keia mau luna makai, a ua loihi loa paha, no ka mea, ke hoohemahema mai nei i ke kulana a lakou i hoohiki ai e lawelawe me ka pololei.

         Ma ka maluhia o kekahi wahi e ikeia ai ke kulana hoopono o na luna aupuni.  Ina aole maluhia o ia wahi, alaila, ua hiki e ikeia aole he malamaia o na kanawai.  A o keia ke kulana o ko kakou noho ana o keia mau la.  A e mau aku ana no, ke ole kakou e ala ae, a e hoopau i ka mea ino iwaena o kakou.

 

         Ua hoi loa aku nei paha o Geo. B. Cooke no Molokai, no ka mea, ua loaa ole kana kanaka i makemake ai i Lunanui no ka Hui Pipi o lakou.  Ua minamina nui no makou i ka nalo ana o kona mau maka mai o makou aku, no ka mea, he kanaka makaukau i na hana like ole.  Aka, malia no hoi o loaa ke kanaka, a oka hoi mai no ia.  Ua haalele oia i ke kulana Kaukauolelo a Manahooko, aka ke paa nei no i ke kualana Komisina.  Eia no oia ke kuka mau mai nei me na kanaka nana e hoohana mai nei keia oihana nui, ka hooholomua ana i ka ninau hoopulapula.

 

A aia no hoi makai ma na aina o Palaau he mau eka kupono no ka nohoia ana e na kanaka, he mau aina momona o ka lepo i like aku no me ko Kalamaula.  O ka mea i koe o ka loaa o ka wai hoopulu meakanu.  Aia no nae he waipuna ke kahe la ma keia aina, i hiki aku kona mau ana paakai i ke 62 grains iloko o ke galani hookahi.  He ana uuku loa keia, no ka mea o ko Kalamaula wai he 58, a o ke ana hiki e hoopuluia na meakanu me keia wai he 100, nolaila, aole no e lilo ana ka imi ana aku i wai i mea paakiki loa.  A o kekahi no hoi, ua hiki no e laweia mai ka wai mai Kalamaula mai, ina e manaoia ana aole e loaa ka wai nui lawa kupono ma Palaau.

 

KA HOIKE A KA PAPA OLA NO NA MAKE

 

         Ma ka hoike a ka Papa Ola no na hanau ame na make, ua hiki loa ke ikeia iho, kahi o ka nawaliwali ma ka aoao o ka lahui Hawaii, ame ka mau o kee emi ana o ka helu kanaka o na Hawaii, ame ka pii mau ana o ko na hapa-Hawaii.

         He mea waiwai nui ka loaa mau ana o na hoike mai ka Papa Ola mai maluna o ka helu kanaka ame na hanau o na lahu like ola ma Hawaii nei.  Aole no hoi he mea kupanaha ka ike ana iho i ka pii mau ana o na lahui, e aka, he mea nae na kanaka i makee i ka ike iho e pii mau ae ana na heluna kanaka Hawaii, a e hoehaeha mai ana hoi, no ka ike ana iho, i ka mau o keia emi ana.  A iloko nae o keia ehaeha i ka ike iho i keia emi mau, ua hookanaha ia ae ia ehaeha mamuli o ka ike ana iho, i ka pii mau o na Hawaii.  Aka, he kumu ahuwale no nae ko keia mahuahua mau ana o na hapa, no ka mea, ua ikeia eia na kanaka Hawaii, o ia hoi na kaikamahine, ke mare mau nei i na kanaka o ko na aina e, a o ka lakou mau keiki e hanau mai ana, e komo ana ko lakou heluia ana iloko o na kolamu o na hapa-Hawaii.

         Ma kekahi kulanakauhale ma ka Mokuaina, ua hoikeia mai i ka makahiki 1918, ua hoea aku ka heluna make o na keiki malalo o hookahi makahiki i ka 105 iloko o kela ame keia tausani.  He helu kiekie keia ma ka lakou hoomaopopo ana, a ua imi aku na kanaka koikoi oia kulanakauhale i na mahina o ka hanau ana mai o ke keiki, ame na mea i hanaiia aku ai.

         O ka waiu ka mea ma mau i ka hapaia e na makua mea keiki ma na aina haole o kakou. Ua lilo ka waiu ia lakou i mea maa mau ma na home, a i ka lawa ole ana o ka makuahine me ka waiu, ua hanaiia aku na keiki liilii i ka waiu pipi.  No keia kumu, ua kaukahi no kahi e huli aku ai i kahi o keia pilikia, a ua loaa ia no i ka malama ole ia o na omole.  Aka, he kakaikahi wale no paha na wahine Hawaii e hanai mai nei i ka lakou mau keiki me ka waiu pipi, a o ka ai nui e hanaiia nei o ka waiu kini, a waiu kia hoi ma kekahi olelo ana.

         Aole io no iloko ka waiu ka pilikia, aka, aia i na omole ame na omo e komo nei iloko o ka waha o na keiki liilii.  O ke omo, aole e hiki e hoomau ka hookomoia ana iloko o ka waha o ke keiki, ina aole e hookomo mua ia iloko o ka wai wela, a e holoi mau ia i kela ame keia hoopaa ana iho iluna o ka omole.  Aia i keia wahi e hoohemahema nei ka hanaiia ana o na keiki liilii, aole ma kekahi mea e ae.  I ka huli ana a na kanaka naauao o kela kulanakauhale ma Misouri, o keia ke kumu, ame ka maikai ole o ka waiu.  A mahope o keia hooikaika ana e makaala na makua no na omo, a e hooikaika hoi na luna o ka Papa Ola o kela kulanakauhale no ka hoopa’i ana i na kanaka malama i na waiu inoino, ua hoomaka o na keiki liilii, mai ka hookahi haneri me elima (105) iloko o ke tausani, ahiki iloko o na makahiki elima, he 45 make wale no iloko o ke tausani.

         He aha la k amanao o keia mau huahelu?  Mai ka 105 a ke 45 o ke tausani?  O ka manao o keia ua loaa hou he 60 keiki i ola mai, mai na hanau ana o kela ame keia makahiki.  He heluna kanaka nui maoli keia he kanaono o ka makahiki, no ka mea, i ke koe ana mai o keia 60 e pii ae ana ko lakou ola, a ia ka loaa ana o na kane ame na wahine i ko lakou oo ana, ua hanau mai mailoko mai o keia heluna he mau keiki hou.  Ma keia kakou e ike iho ai i ka pomaikai o ke ola ana o na uhane apau e haawiia mai ana e ko Akua.

         Ke olelo mau nei au, a e olelo mau aku ana no hoi, aole i ka hanau ole o na wahine Hawaii ko kakou kumu o ke emi ana, aka, aia ma ka malama ana aku i keia mau keiki i hanau mai.  Ina o na kanaka koko Hawaii, ame na wahine koko Hawaii e noho mai nei maluna o ke dala, a e haawi mai lakou i kekahi i noonoo ana maluna o keia kumuhana, a e haawi mai i kekahi o na dala a lakou no ka loaa ana o kekahi mau wahine Hawaii, i ike a i kamaaina i keia mea, o ka malama keiki, a e hele keia mau wahine ma ke ano kumu e a’o a e kuhikuihi i na makuahine Hawaii i hanau mai i na keiki, ke manao nei ko oukou meakakau e hiki ana e loaa ke emi ana o na make iwaena o na keiki liilii Hawaii, a o na uhane e hoopakela ia mai ana mamuli o keia mau hana, ua oi aku ia mamua o na mea e ae e hanaia nei no na Hawaii.  Aka, eia keia poe dala ke noho wale mai nei, a ke lilo nei paha ka lakou mau dala ma na hana manawalea e ae, aka, aole nae i hooia mai na hoolilo ana o ka lakou mau dala, no ka pomaikai o ko lakou lahui.  Ae, aloha wale kakou e na Hawaii.  Iwaena o na lahui e aku, eia lakou ke a’o mau nei i na makuahine o ko lakou mau lahui, i ke ano o ka malama ana i n akeiki liilii.

         Ma keia hoike hoi a ka Papa Ola o Hawaii nei, ua ike maopopo iho kakou i kahi o ka pilikia.  O na Kepani no ka oi o na hanau, no ka mea he nui no ko lakou heluna kanaka.  O na Pake kekahi e pii mahuahua ae nei, a he nui no ko lakou hanau ana.  Aka, pomaikai nae kakou, o na koko hapa-Hawaii aku mahope o keia poe.  Eia na keiki koko hapa-Hawaii ke pii mahuahua mau nei.  A ua hookaawaleia no hoi ke koko o na Asia-Hawaii mai na keokeo-Hawaii ae, a o na keokeo-Hawaii ka oi.

         Aole no paha e lilo ana keia pii mahuahua ana o na keiki a na keokeo-Hawaii, i mea hoopahaohao mai i na kanaka Hawaii.  O ke kumu mua, oia no ka mare mau ana o na kanaka Hawaii, oia hoi na kaikamahine, i ka poe ili keokeo, a mamuli o keia ua hanau mai na keiki, a ua komo aku maloko o ka papa o na hapa-Hawaii, a ua nele hoi na koko piha.  O ka lua, o na kumu, oia no paha ka makaukau loa ame ka naauao loa ana ae o na kaikamahine hapa-Hawaii i ka malama ana i ka lakou mau keiki liilii.  He hoailona nae keia na kakou e hoomaopopo iho ai i kahi o ke emi ana o na koko piha.  O keia iho la no na kumu nui, oia hoi, aia ma kahi o ka hanaiia ana o keia mau keiki.

         Ma ka aoao o ka poe koko hapa iwaena o na Hawaii, ua hiki ia kakou e ike pono iho i ke kumu o ko lakou naauao ana ae a oi mamua o na makua Hawaii.  O ka mua o na makua haole, ua lilo lakou i mea makaula i ka lakou mau wahine, a e ao mau ana i ka manawa e ma’i ai na keiki.  Ua lilo na wahine i mare i na kane haole i poe a’o mau ia mai maluna o keia ninau.  A o kekahi no hoi, o na wahine i male aku i na kane haole, o na wahine Hawaii no ia i hoonaauao maikai loa ia.  A mawaho ae o keia, o na wahine koko hapa o lakou keia e hoonaauao ia mai nei ma na mea oi ai.  Ina kakou e komo ana iloko o na kulua hoonaauao o kakou, o na kanaka ike mau ia e kakou, e na hapa Hawaii keia e noho mai nei iloko o na kula, a o keia mau kaikamahine Hawaii i hoonaauao maikai ia, ua male aku lakou i na kane haole, ua pii mau aku kela koko hapa, mamuli o keia male ana pela.

         Aka, aole o na koko hapa wale no ka kakou e makemake e like aku i ka pii mau ana a ka hanau, aka, o na koko piha kekahi.  A he hana hiki wale no keia, no ka mea, ina aia ka pilikia ma ka malma ana, ua hiki loa keia ma na hana hoonaauao ana aku i kela mau makuahine Hawaiii.  He mea na kakou na Hawaii e haaheo ai, ka ike ana iho, he mau wahine hanau keiki na wahine Hawaii.  Ina paha i nele ma keia alanui ina la aole he manaolana no kakou, aka, aole pela.  Eia no na wahine Hawaii ke hanau mau mai nei i na keiki, a o lakou paha ka oi ma keia haawina, a o ka pilikia aia ma ka malama ana aku i na keiki liilii.

         Ma keia ninau, o ka malama ana o na keiki liilii, aole no keia he mea paakiki, no ka mea e kaukai ana no ka huli ana aku i ha laau lapaau, a hookahi no laau oi aku o ke a’o aku i ke ano o ka malama ana.  Oka mea nana i hooi mai ka paakiki oia no ka loaa ole aku o keia poe hanau keiki, aia no a komo aku iloko o na Home a he hana nui ka hele ana e komo kauhale.  A oia hoi ka mea a ko oukou mea kakau e kaukau ae nei, ina no hoi o na makuahine waiwai o kakou e noonoo mai ana i keia pilikia, a haawi mai i kekahi o ko lakou mau waihona n oka loaa ana o kekahi mau wahine Hawaii, i ike i ka malama keiki ana, a o ka lakou hana o ke komo aku iloko o na kauhale i hanau keiki, a ao aku i na makuahine i ke ano o ka malama ana, ame ke koi ikaika aku i na makuahine oia ano e makaala i ka waiu ame na omo, ame ka ai a na keiki liilii e ai ai.

         E hoomanao mai kakou, aole no i na keiki ai waiu wale no keia make.  Ke hoike hou mai nei ka hoike a ka Papa Ola, eia kekahi make i na keiki i pii ae i ka elua o na makahiki, a i ka ekolu, a pela aku.  Aka, o ka oi aku aia i na keiki ai waiu.  Aka, i ka loaa ana o na wahine elike me k@ia a’u i hoikeike ae la, a e loaa ia lakou ke kmo mau ana iloko o na home i hanau keiki, e hiki pu ana e a’o ia aku ke ano o na ai e hanai ai, i ka ukuhiia ana o na keiki liilii.

O na mahina mahope koke iho o ka ukuhiia ana o na keiki kekahi manawa e pono loa e makaala na makua hanau keiki.  O ka ai, aole o ka ai kupono ole i k aopu oia mau keiki liilii.  Ke hanaiia mai nei na keiki Hawaii liilii i ka ai no a ka makua e ai ai.  Aole keia o ka hana pono, no ka mea, ua ikaika loa paha ka awaawa o ka poi a na makua, no ka mea o ka ono ia a kekahi poe.  O kekahi pilikia nui, ehia la makua e ai mai nei i ka poi kalo wale no?  O ka hapanui paha ke awili nei ka poi kalo me ka palaoa, a o keia awili ana, e lilo ana kela poi i mea hiki pono ole i ka opu o na keiki liilii.

         O kekahi no hoi, he wahi ma’i hiki no paha hoi i ke ola, ina keiki e malama maikai ia ana, aka, o ka hapanui, o na makua, aole i ike ua mai na keiki aia no ke keiki a waiho i kahi moe.  A i keia ike ana aku, i kekahi manawa ua lohi loa ka loaa ana o ke kauka, a ua make aku la ia keiki.  Aole kakou e na makua Hawaii e hiki e manao ua huikalaia mai ko kakou hewa hoohemahema i ke ola o keia mau keiki liilii a kakou, no ka mea o kou kuleana ia e ka makua o ka malama i ke ola o keia mau keiki liilii.

         Ma keia wahi, ke hoike aku nei ko oukou meakakau eia ma ko kakou aoao he keiki Hawaii i hoonaauaoia ma ka oihana kauka, ke Kauka Hanchett, o Kaumu kona inoa Hawaii, he kauka nou e ke kanaka Hawaii e haaheo ai, a e hiki ai hoi e hilinai e hanaia mai ana ka pono, no ka mea o kou koko ame kou ewe no hoi ia iloko ona.  Aole kauka ma Hawii e hiki e oleloia ua oi ae kona naauao ame kno akamai mamua o keia keiki Hawaii.  Ua ike maka ko oukou meakakau, no ma mea, mai make oia ina aole i komo aku iloko o kona mau lima i ka manawa kupono.  O ka hilinai ana o kekahi kanaka mai i kona kauka kekahi o na mea, ano nui loa iloko o keia mea o ka imi ola ana.  Ina ua hilinai ole oe i kou kauka, e lilo an akela hilinai ole i mea e kanalua ai oe, a o ke kanalua ana, he kulana ia e hoonawaliwali mai ana i ka poonoo o ke kanaka mai, a o keia kumu nawaliwali e lilo ana i kekahi manawa i mea hoolilo i ka mea ma’i i mea ikaika ole o ka manao e ola ana oia. I ka manawa o ke kanaka e lilo ai i mea kanalua, ua hoike mai oia i kona pilikia.  Aka, ina ua manao oe he kanaka hiki keia e hilinaiia e lapaau nei ia oe, a e loaa ana ia oe ke ola, u aikaika kou mau aa kino apau a ua ikaika pu ke pana ana o kou puuwai.  Na keia mea kakou na kanaka Hawaii e hoopilikiaia mai nei.  Ua hilinai ole aku kakou i ko kakou mau kauka, a ua lilo leia kulana hilinai ole i mea nana e hoonawaliwali mai i ke pana ana o ka puuwai a ua haawi pio kekahi poe, a ua make, me ke kumu kupono ole.

         Mamuli o ka loaa an ahe kanaka Hawaii ma kekahi kulana o keia ano, ua loaa mai ia kakou na kanaka Hawaii he manaolana e hiki ole e loaa ma na ano e ae.  Eia oia ke lapaau mai nei ma keia kulanakauhale, a he kanaka naauao.  Ke manao nei au, ina kakou na kanaka Hawaii e haawi ana i ko kakou hilinai ana iaia a e kii aku kakou i ka manawa kupono, e loaa ana no ka lanakila.

         He ninau ano nui keia.  Ina la i hala aku, na la hoi aole he kanaka Hawaii iloko o kekahi oihana o keia ano, ua ikeia no ka hilinai ole o kekahi poe kanaka i na kauka, a ua hele aku e imi i ke ola ma na alanui e ae, a o ka hopena, ua make aku ia poe.  I keia la, aole e hiki ia oe e ke kanaka Hawaii e manao aole e hiki ia oe ke hilinai aku i keia kauka no ka mea, aole paha ona makemake e ola oe.  I keia la ua pau kela mau kumupale, a o ke alanui e hiki ai e loaa ia oe he manaolana, o ia no kou hiki aku i ka manawa kupono, aole o ke kali a hala ka manawa, alaila manao ae ke kii i ke kauka.

         Eia ko oukou meakakau, ke ku nei maluna o ke kahua, e imi ikaika kakou i na alanui e hiki ai e hoopauia keia hooemiia iho o ko kakou heluna kanaka, mamuli o ka malama pono ole ia o na keiki liilii a kakou.  E lilo ana na kakou ka hana o ka imi ana i na mea e hoopakele ai i keia mau keiki liilii, a o ke alanui oia no ka loaa ana o kekahi mau wahine Hawaii na lakou e hele e komo i na home o ka poe hanau keiki.  Mawaho ae o na wahine waiwai, e pono no na Ahahui like ole o kakou e komo pu mai iloko o keia hana o ka hoola ana i na keiki liilii.  O na dala mai ia lakou mai no kekahi waihona e lulu likeia ana e na Ahahui o kakou kekahi alanui e loaa ai keia dala.  A e hana paha na Ahahui Hawaii i kekahi hana imi dala no keia waihona.  Ua oi aku keia mamua o n ahana e ae e manaoia mai e n aAhahui Hawaii like ole o keia mau la.  Ua oi aku mamua o ka imi ana i kela ola no na elemakule o kakou, no ka mea ua hala mua no hoi ko lakou mau la.  Ua pili aku keia hana mahope koke iho ka Hale Hoohanau Keiki o Kapiolani.  O keia hana e kuhikuhi aku nei ma keia mau manao pepa, he hana no kakou na Hawaii e haaheo ai, a he hana no hoi na na Hawaii e ike iho ai he hana e hapai ae ana i kou lahui iluna.

         Eia ma ko kakou aoao he mau wahine Hawaii, a he koko Hawaii iloko o ko lakou mau koko, i loaa na hoopomaikai ana ia he nui, a ua ikeia ke noho mai nei maluna o na kulana kiekie me ke dala he nui wale.  Eia kekahi mau keiki Hawaii ke noho mai nei ma na kulana e hiki e kokua mai i na hana o keia ano, a e loaa ana no na kokua ana mai a lakou mai, ina e hoao ana na Hawaii e hapai i kekahi hana o keia ano.

         Eia na Ahahui Hawaii o Kakou, ke ku nei, a heaha la na hana, mawaho ae o ka pomaikai pilikia@ iho no o na lala.  Aole paha, a ina aole, anei hoi e komo pu mai kakou maloko o kekahi mau hana kokua ana, e loaa kekahi waihona no keia hana nui, no ka mea auhea la ka mea i oi ae mamua o ka hoao ana o kekahi lahui e hoopakele i na ola o na uhane a ke Akua i haawi mai ai no ka hoonani ana aku iaia.

         Ke manaolana nei ko koukou meakakau, e lilo ana keia mau hana i mau mea na kakou e hoomaopopo mai ai.  Ua nui a ua lawa na Ahahui Hawaii e ku nei, ina kakou e pupukahi mai ana, a e loaa ke ala like ana mai o na Ahahui o Kakou, ke manao nei au, ua hanaia kekahi hana oi aku o ka hoopomaikai ana mai i ko kakou nei lahui.

         E hookomo aku ana ko oukou meakakau i keia kumuhana iloko o ka ahahui ana e noho nei he lala, oia no ka Ahahui Kamehameha.  A e komo aku ana hoi iloko o na nupepa haole o keia mau la aku.

         Me na manaolana e lilo ana ke Akua i mea kokua mai ia kakou na Hawaii e komo mai ana iloko o k@@ hana nui, ka hoola ana i ko kakou mau keiki liilii mai ka hel@ ana aku iloko o na lua kupapau mamua o ko lakou mau la, a ke Akua i haawi mai ai, ke hooki nei au, me ka pule ae i ke Akua, e kokua mai.

Amene.

 

KA MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA O KA LA 14 O AUGATE 1923

 

         Ua malama ia ka halawai a na Komisina Home Hawaii Ma kahhi maamau, a ua hoea ae na komisina apau koe o Mr. Cooke.

         Mamuli o ka loaa ana o na kope o ka moolelo o ka halawai i hala, iloko o ka lima o na Komisina, ua aponoia me ka heluhelu ole.  Aole no hoi he mau hooponopono ana.

         Ua a’o mai ka lunahoomalu, e pono no ke kakauolelo e imi aku ma na ninau, i keia mau mea mawaho ae o na ninau i waiho mua ia aku:

1.                        Ke koko o ka wahine a i ole kane paha o ke mea e hoi noi aina mai ana.

2.                       Ina paha ua hoo@aaia kona auhau, kino a waiwaipaa paha.

         Ua a’e pu ia mai no hoi ke kakauolelo, e hoike aku i na kanaka noi apana aina pa hale, aole e hiki ana e loaa na kokua ana a pau loa ma na dala mai ke Komisina aku, aka, e loaa ana no nae kekahi.

         O ka hoike a ka lunanui i kakouia i ka la 13 o Augate, 1923, ua heluheluia aku e ke kakauolelo.  Ma loko o keia hoike e waiho mai ana i na koi e ae ia keia mau hoolilo malalo iho nei:  Ma ke noi a Mr. Duncan, i kokuaia e Mr. Akana, ua hooholoia penei:

         10 pahu aila............$ 25.00

         15 pahu gasalina......125.00

         100 kapuai 1/2 iniha

         kaulahao ..................9@.50

         40 paona hua mauu..40.00

         Ua noi mai o Mr. Duncan, e pono no e hoikeia mai nawai la keia hua mauu i hiki ai e hoomaopopo ia ia wai la e kakiia aku ai.

         O ke kauoha a Mr. Puaoi no kekahi mauu ame kekahi kaupaona o 50 paona ua hoopaneeia ka hookoia ana aku, a hiki i kona kakauinoa ana mai maluna o na palapala noi aina i hoomakaukauia e ke Komisina.  Ua koiia ke kakauolelo e hoolawa aku i na kanaka noi aina i keia mau kope o na palapala.

         Ma ke noi a Mr. Duncan, ua hooholoia aole e aeia na hoaie dala, aiawale no a hoopaa mua ia na inoa e keia poe maluna o na palapala paihakahaka.

         Ua loaa mai na palapala mai kekahi poe mai e hoike mai naa i ko lakou wae ana i na apana aina pa hale penei iho:

         John Kaimi Kualapai Jr., leka o Augate 1, 1923, ua wae i ka Apana Helu 5.

         Mrs. Matilda Rodriques, leka Angate @, 1923, ua wae i ka Apana Helu 7.  Ua waiho na leka ma kahi o na leka.

         Ua heluheluia he leka mai a Mrs. Mary Kanealii Rawlins mai o ka la 2 o Augate e hoike mai ana i ke Komisina o kana kane he Pukiki a oia iho he Hawaii piha paa.  Ua waihoia ma kahi o na leka.

         O ke koi a mrs. Clara K. Brito na kekahi pa-hale, ua loaa mai ma ka leka o Augate 2, 1923, a ua aoia aku ke kakauolelo e haawi aku ia Mr. Brito i na paihakahaka o keia mau palapala noi.

         Ua hoike mai ka mea malama buke i ka waihona o ke Komisina penei iho:

         Koena ma ka lima o ..........

         ka Puuku...............$ 19,422.47

         Na bila kaa ole o Mei..4,080.98

         Na bila kaa ole o Iune, 4,782.31

         Na bila kaaole o Iulai..9,726.26

         Ua noi mai o Mr. Duncan e ukuia na bila penei:

         Aelike waha no ka hoomaemae ana i na aino @o ka mahina o Mei, $1,429.60

         Aelike waha no ka hap@ alanui o Iulai, 2,058.35

         Aelike waha hoomaemae aina o Iulai, 255.25.  Huina nui $3,733.20.

         Ma ke noi a ke Kamaliiwahine Kalanianaole, ua hooholoia keia.

         Ua koi mai ka mea malama buke, ina e hoopaaia maluna o na kauoha mea kuai, ka inoa o ka mea e makemake ana ia mea, alaila e lilo ana keia i mea e malaalahi ai ka loaa ana o ka mea e kakiia aku ai ia mau mea.

         Ua waiho aku ke kakauolelo i keia mau pa’i hakahaka malalo iho nei:

1.                        Na pai hakahaka o na ai@o na Aina Home aelike, B.

2.                       “              “                     “                    A.

3.                       Koi aie.

4.                       Na auhau pa@ui.

5.                       Kuai ana o na hoolimalima

         Mamuli o ka lohe aole i loaa mai na kope o na bila o Mei ame Iune. ua kauohaia ka mea malama buke e holo i Molokai a e koi aku e hookomo kokeia mai keia mau bila i hikiwawe ai na hana i makemakeia no keia pule ae.

         Ma ke noi a Mr. Akana i kokua ia e ke Kamaliiwahine Kalanianaole, ua hooholoia e koiia aku o Mr. Lyman, e noonoo hou i kana palapala haalele oihana, a ua hooholoia.  Ua hoike mai ka luna hoomalu, ua ae oia ma kekahi halawai i hala aku e hoihoi hou ia aku kela palapala haalele oihana, a e haawiia mai iaia he ekolu pule hoomaha.

         Ua noi mai o Mr. Akana, mamuli o ko Mr. Lyman hoike ana mai i kona ae e paa hou i kana hana, ae ia aku oia e hele no keia mau pule ekolu.  Ua hooholoia keia nei.

         Ua heluheluia mai ka palapala nei a Mr. iaea, a ua waihoia ma kahi o na palapala.

         Ua hoike mai ka lunahoomalu ua loaa mai he palapala haalele mai a Geo. P. Cooke mai no knoa haalele i ke kulana kakauolelo a luna hooko.

         Oiai aole he mau hana i koe, ua hoopaneeia ka halawai a noho hou i ka la 21 o Augate, 1923.

                                     Kakauolelo, Komisina,

 

Aia ma Hamakua, Hawaii, he mau hui mahiko i aneane e hiki ole e hoomauia aku ma keia oihana no ka mea, ua uuku loa ka wai, a ua uuku loa na limahana.  Ina e mau ana keia mau mea e ikeia nei, a e emi mai ana hoi ke kumukuai o ke kopaa, ke hiki nei e ikeia aku, o kela mau aina kekahi e pau mai ana i ke kanuia i ka halakahiki.  O keia mau aina ma Hamakua, oia kekahi o na aina waiwai nei ma keia oihana o ke kanu halakahiki.  Ua ikeia keia mau mea, ma na mea i kanuia i na makahiki i hala aku.  Ua ikaika ka ulu ana o ka halakahiki, a au momona no hoi na hua hala.  Aole ka oihana kanu ko e mau ana ko@@ pookela o ka pomaikai ma Hawaii nei, no ka mea hiki ke ko e ulu ma kekahi mau aina okoa aku mawaho nei o Hawaii, a e loaa ana no hoi na kanaka emi o ka hana ana ma ia mau wahi.  No keia kumu, e hoea mai ana ka la e emi loa mai ai keia oihana, a kau wale no i na hui i hiki e hoohnaia me ka uuku o na hoolilo, a me ka maikai o na aina.  Mamuli o keia, e ike aku ana kakou o ka oihana kanu halakahiki ana ka oihana pookela ma Hawaii nei.

 

         Eia aku na aina mahi halakahiki a weheia mai, aole e hiki e haawi liiliiia mai kela mau aina, no ka mea, aole  e hiki ana e ulu na mea kanu i na manawa apau, aia wa@@ no i ka manawa hauule ua.  A o na halakahiki hoi, ua ikeia i keia manawa, o ke kanaka e uuku ana ka aina, e hoea mai ana ka manawa e hiki ole ai e ulu ka halakahiki maluna o kona aina, no ka pau loa o ka momona o ka lepo.  Aka, ina e loaa ana he manawa e hoomaha ai kekahi mau eka mamuli o ke kanu ana aku i ka pinunu@@, e loaa hou ana ka momona o kela aina, a e hoea mai ana kekahi manawa mahope @ eha a i ole ekolu makahiki, e hiki ai ke kanu hou ia kela aina i ka halakahiki.

 

         Ma na lono e @@@@ mai nei, o ka oihana halakahiki aku ana ke alii o n aoihana ma Hawaii nei ma keia mua aku.  I keia la, aole i lawa ka makemake o ka poe ai halakahiki.  Eia nae kakou ke hoouna nei ma kahi o 6,000,000 kini i ka makahiki.  I na la mua o ke kanuia ana o keia hua ai, ua poho na kanaka paionia mua.  No ka mea aole i ai nui ia keia hua ai.  A mahope o ka hoolahaia ana o keia hua ai, maloko o na nupepa o Amelika, ua hoomaka mai e pii ka makemakeia o keia hua ai, a i keia la, ua oi aku ka makemakeia o keia mea o ka halakahiki, ma mua o na mea ai e ae.  O na manao lanahauoli nae, aole kakou i hoea aku i ka hopena o ka ikaika kanu ame na aina kupono no keia mea, eia no kakou ke naku aku nei me ka waiho mai o kekahi mau tausani eka, aole i hoopa ia.  A no keia mau makahiki aku e nee nei, e hoea io mai ana no ka la e pau lea ai na aina kupono i ke kapu halakahiki, i ke kanuia i keia hua ai.  A o ka la hea @@ ia.