Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 38, 20 September 1923 — KO MOLOKAI LEO KAHEA. [ARTICLE]

KO MOLOKAI LEO KAHEA.

•'M.ii Kela Pule mai.)

A iloko o hookahi wale no makafciki mai ka hanau ana mai o kekahi mau keiki puaa, ua hnnau hou mai l-.knu. a e hoenui ae ana i kau mau ,riki puaa. I"a kamaaina kakou, ua hiki e loaa i ke kanaka he elua haeaa ana o na puaa. O keia kekahi kumu nana e hoonui koke mai kana oTffana i na pomaikai, ke malama pono oia i kana mau kumulaa. I ka nunui ana ae o kau mau puaa. e hiki ana ia oe e hoomaka i ka ohi ana i na pomaikai he mau pule wale no mahope o ka hanau aaa mai o kau mau kumulau. Ma keia hiki koke ana i ke kanaka e ohi i kekahi mau pomaikai, ua lilo oia i mea kookoa, a uajiiki no hoi e hoomaopopo i na mea e loaa mai ana. A maluna ae o na mea apau, e ike nna no oe i ka nui o ke dala o ka puaa hookahi, a me ka nui o na dala iloko o kau kumu puaa. Ua kaawale aku kela hoomaopopo ole ana o ke kanaka i k* nui o kona loaa. Ua kaawale aku na alanui o ke annka ia mai o kou pomaikai, mamuli o na alanui hiki ole ia oe ke ike aku. TJa ike oe i kou loaa iloko o na manawa pokole loa, a ea ike oe i na hoolilo, a o ke koena msi keia mau mea mai, oia no kou pnka- f y ka. hanj? a*a no hoi | ipa pup% aole he hana nxrf- o >|olokai, no ka mea, iloko o eono mahina e ohi ana oe i na hua kiawe, a holhoiia aku la kou mau manawa hooikaika a he eono mahina wale no. He oiaio no o ke kanaka e makemake ana e mau ka ulu 'ana o kana mau puaa, e kanumau ana oia i na mea a keia poe puaa, aka, me ka nui o ka aina lepo momona, ame ka nui o na mea hiki e kanuia maxnn!i o ka nui o ka wai, aole e Hlo ana ke kanu ana i mea paakiki loa i ke kanaka manao hana. Xo koia mau komu, aole he oihana i oi ae o ka hoopomaikai nui mai i ke kanaka mamua o ka oihana hanai puaa. A o kekahi no hoi, ua hoolawa mai no ka puaa ia oe me ka ia, i kou mau la ( maka pololi. Aole kanaka hanai puaa i nele ka ai ana no i ka luhi o kona man lima. Ua hiki ! loa ia oe e kapi i kekahi puaa holookoa, a hni iho me kau mau puu j kapiki, ua hoolawaia mai ka ono o kou ptiu, ame ka hoomaona ana mai i kou pololi. j ka nana aku a ka poe ike i na oihana o keia mua aku. aole he manawa e nele ai ka manawa e ma-' kemakeia ai keia mea o ka io puaa. Eia ke hoounaia mai nei ma ke kino ola he mau haneri puaa o ka makahiki i Hawaii noi, no ka nele mai no keia i na puna ma Hawaii nei. Aua hiki e hoounaia mai keia puaa no ke ua oi aku ka pii o k« kumnkuai mA Hawaii nei ma»ua o ko lakou wahi i hanaiia ai. A ina o keia iho la ke kumu, alaila, •ua nui ka makeke no keia holoholona ma Hawaii nei. O ke kumukuai o na pnāa ka mea nana e hoonui ae a e hoemi iho i ka hanaiia ana o keia holoholona ma Hawaii nei, a ma na wahi no apau. A eia no hoi na hoike o na wai--wai e laweia mai nei iloko nei o Hawaii ke hoomaopopo mai nei, ma--waho o keia mau puaa e hoounaia mai nei me ke ola. eia no he mau hoounaia mai maloko oka hau. He haneri a tausani o na aoao puaa e loike maopopo mat ana ia kakou, i ka nui hewahewa maoli o ka makemakeia o keia io ma Hawaii nei. Xa keia mau hoike ae la e hiki ai ia kakou ke ike iho, aole he makau ana i ka nui ino loa o na puaa e hanaiia ana ma Hawaii nei. Ua nui na kanaka makemake i ka puaa ma. Hawaii nei, a o ke alanui hookahi keia e kono mai ana ia oe, ua palekana oe ma kou imi ana i koU pomaikai mai ka oihana hanai puaa. Aole no hoi ka puaa he mea e koopoiao mai ana ia oe mamuli paha o kou paa loihi loa ana iaia. 0 na waiw-ai e ae a ke kanaka e malama ai, e hiki mai ana ka manawa e hlki ole ai e paa, a o ke kuai wale akn bo alanui pono. Aka, aole pela ka puaa. Ina us nul loa na puaa ma ka makeke, a ua ik«' oe

ua emi ke kuniukuai, ua hiki no ia | oe e paa i kau mau puaa, a e | kakali ana i ka Ia o ka pii ae o kt j kumukuai. A i kou ike ana, he ku--7 | mukuai kupono keia, ua hoolilo aku oe i kau mau puaa. ifa keia kulana j 0 keia mea o ka puaa, ua hoopakele I mui i ke kanaka hanai puaa, no ka īnea, aole no keia holoholona e hoopilikia wale malana ia oe, a ua hiki no e hanai mau aku iaia ahiki i ka la o Hona hooliloia ana, a o keia hanai ana, e pii mau ae ana kona kaumaha, a o ke kaumaha o ka puaa ka mea nana e hoonui ae i kou pomaikai. Aolo paha he holoholona i ikeia ka pii mau ana ae o kona kino elike me kau hanai ana aku iaia. O na holoholona e ae, aole e pii mau ana ke kino ame ko kaumaha ma kau hanai ana. 0 ka puaa, ina oe e hanai ana iaia he mau paona kulina a mea paa paha, e hoike mai ana no ke kino o kela puaa i ka nui o ka ai i aiia e ia. Aole wale no keia ma na hua kulina, aka, ma, na mea j ai e ae no. O ka mauu alafafa ke- 1 kahi o na ai hoolawa loa mai i ka momona i na puaa. Aole no paha ho manawa e hiki ai e loaa ke kaumaha i na puaa, ke loaa ole ho mau paona kulina iaia. Aka, ma Molokai, ua hiki loa e loaa i ke kanaka mahiai ke kulina i kona manawa e kanu aku ai i na hua iloko o ku lepo. 0 na kulina ma Molokai, ua ikeia iloko wale no o na mahina helu ua 00, a ua kupono no k3 oki ana. Aole wale no o ke kulina i kamaaina ia kakou, aka, o na kuiina hou kekahi ma Hawaii nei, na kulina hoi i kanuia ma Aikupika i ke au ia loaepaii Eia keia ko kanuia, mai nei ma a ua ikeia lea holopono o keia kulina. He kulina keia i hiki e loaa ma na wahi apau a ke kanaka e makemake ai e kanu. Iloko o keia oihana o l%a hanai puaa ana, o ka hiki ana 3 loaa ka ai i ke kanaka me ka maalahi, ke alanui hookahi o ka pomaikai. Ina ke kanaka e manao ana e kuai 1 kana ai, a e hiki ole paha iaia e kanu i kana ai, e loaa ana no ka pomaikai, aole nae e nui loa ana. Aka, ina he aina kekahi o kela kanaka i hiki e hooulu lnai i na meaai ]ike ole, e hiki ana i kela kanaka je hoemi mai i na hoolilo o ka hanai ana i kana mau puaa, a o ka emi ana mai o na hoolilo o ka hoonui ana ae no ia i na pomaikai ma kona aoao. Ke kahea mai nei o Molokai i na kanaka Hawaii. O na kanaka no e lohe ana i keia leo kahea, e ike ana no lakou i na pomaikai he nui wale, a o kela poe no hoi e makemake ana no e lilo i poe kaukai aku na hai mai ka hana aole no e lohe ana. A o keia leo kahea i ke kanaka 0 hoi i Molokai, aole wale no no Ka hanai puaa, aka, ua hiki e loaa 1 kela ame keia kanaka na oihana e hiki ai iaia e loaa kona pomaikai. Mawaho ae o keia oihana. o ka hanai puaa, eia iho no ia oihana ano nui, oia ka oihana hanai moa. I keia la, ke kuai nei kakou i na huamoa a ka poe hanai moa, ma kahi o ka 80 keneka o ke kakini hua. He mau keneka pii maoli keia o keia mau hua a kakou e makemake nei, aka, ua hiki loa e ioaa ia oe he mau kakini he lehulehu ina oo e komo ana iloko o keia oihana. Ma ka hoike a Lrman, o na moa keiki i kuaiia aku i na kanaka ma na Home ma Molokni, i hoohanauia mai eia mai na kinana moa kiekie loa o ka hanau ma Hawaii nei, na hanau mai keia mau moa i kuaiia aku i na kanaka i ko lakou manawa he elima me hapa mahina, a ke hanau mai nei i na hna he lehulehu. 0 ke koko o keia mau moa e malama ia mai nei, mai na koko kiekie mai no ia o ka hanau ana, e hiki ana o loaa he 250 hua o ka makahiki hookahi. Ma kela aina laula o Molofcai, i haawiia aku %e 23 a oi aku eka i ke kanaka hookahi, ua hiki e loaa na wahi nui a kau mau moa e hele ai, a na hiki no ho\ e loaa ka ai na lakou i ko lakou hele ana ma na aina e helu at Aole ka oihana moa he oihana nui o ka hana. He oiaiō no na oi ae ka hana mamua o ka manao o kekahl poe aka, i ka makaala ana o ke kanaka hanal moa, aole no e nui loa ana hana, 0 ka mea nui no, o ka ike ana o ke kanaka i ka hookaawale ana 1 na moa klekie o ke koko mai na moa haahaa mai o ke koko. '0 ka malama mftu ana 1 kahi ai, a o ka Ike

i ka hoomoe ana i na hua maikai, nailaila mai e loaa ai na keiki moa maikai, a e hookaawale ana hoi i na moa kane mai na moa wahine mai. Aole no e loihi loa ka nianawa ina ke kanaka o inakemake ana e ike i na loina hanai moa ana, ke hiki mai i ka Ia e lilo ai kela kanaka i mea ttk;unai i ka malama ana i kana mau moa. O ka ike ana i | ka manawa pii o na huamoa, a me' ka mauawa e hiki ai e hanau mai j kana mau moa i ka manawa pii o na hua, kekahi ia o na loina o keia oihana. A ua hiki loa e l'oaa keia i ke kanaka e makemake ana j e loaa keia ike. Me na moa wahine kakaikahi walo no, ua hiki i ke kanaka ke hoonui ae i kana mau moa, mamuli o ka malama akahelo ana, a me ka loaa ana o na loi& o ka hanai moa ana. Eia ke hoounaia mai nei i Hawaii nei he inau miliona huamoa, a ke pii mau nei no hoi ke kumukuai o keia mea. Aōle paha he mea oi aku o ka onoia e like me ka huamoa. A o ka io o na moa kekahi mea makemake loa ia. O ke kanaka e komo ana iloko o keia oihana, e ohi koko ana no oia i na pomaikai, me ke kali ole no kekahi manawa loihi aku. Mawaho ae o na hua, ua makemakeia na io, a ua hoomaka ka aiia ana o ka io moa mai kona manawa liilii ahiki i ka uunui loa ana. 0 keia mau oihana o ka hanai puaa ame ka hanai moa, aolo ia i manaoia he mau oihana nunui, a i manaoia paha e hele wale ana o kokahi wale uo, me ka hiki ole i ke kanaka mahiai e lawelawe i kekahi oihana nui e ae. Me ka momona 0 ka lepo, ame ka nui o ka wai, ame ka ikaika o ke kanaka, ua hiki loa 1 .ia e malama i kekahi oihana e ae. t laa paha ka mahiai maoli ana no j kekahi mnu mea i makemakeia no na makeke o Honolulu nei. I kekahi manawa e loaa ana ia oe ke kapiki, a i kekahi manawa o nele ana ka loaa o ke kapiki po-i. A i kekahi manawa e uku ana oe he 8 keneka o ka paona hookahi. He kumukuai kiekie maoli keia, aka, ina ke kanaka o Molokai, o ike nna i keia manawa loaa ole o ke kapiki ma na makeke o Honolulu noi, a e imi oia i ka hiki o kana mau hua kapiki i keia manawa nelo, e loaa ana iaia kekahi puu dala nui me ka uUku wale no o ka hana. O ka wai ame ka momona o ku lopo na mea ano nui i keia oihana 0 ka mahiai. 0 keia mau nu-a a elua, ua lawa loa i na aina o Molokai e nohoia mai nei e na kanaka 1 keia mau la. Ma na wahi o ae e kanuia mai nei na meakanu, aole i loaa ka wai elilte me keia mau aina ma Molokai. 0 keia ka mea e hiki ai i ke kanaka mahiai ke imi aku i ka manawa e oi ae ai na loaa iaia. O ke kanu ana ame ke oo ana o kau niau mea i ka manawa nelp 0 ka makeke ia mau mea, ke alanui 01 aku o ka naauao. Aole wala 110 o ka puu kapiki, aka, o ka uala kahiki. ame na mea e makemako nuiia nei e na kanaka o Honolulu nei. O na hua ohia tomato, kokahi mea makemakeia. Ina e loaa ana ia oe ka hua ana ame ka pala ana i ka manawa nele o na makeke, e pii ana ke kumukuai a liiki aku i ka 16 keneka ma ke kuai nui. Ia manawa e kuaiia ana no ka 25 keneku o ka paona ma na makeke o kakou. 0 na kulina opiopio kekahi mea makemake nui ia. I ke kanalea mahiai, he dnla loaa koke keia no ka mea, aole oe e kakali ana a oo kau kulina alaila hoolilo aku. Ma na wahi apau, ua mākemake nui ia keia mea. I keia la, he ekolu no kulina i ka hapaha. Ua oi akti keia o ka pii mamua o ke kupono. Ina e hiki ana e loaa i ke kanaka mahiai, he 8 a i ole 10 i ka hap&ha, ua oi aku kela kumukuai mamua oke kali ana a oo kana kulina. A e mau ana no ka makamaka o ka lau o ke kulina, o hiki ana e hanai r.ku i na holoholona pipi, a lio paha, He ai maikai kefa na na puaa ke kioki ia a liilii. Ona mea e hiki ana e loaa mai na loaa hikiwawe, na alanui e makemake loa ia ana 6 ke kanaka mahiai. O ka hiki ana e loaa ke dala kuike i kau mau mea kuai ke alanui e loaa koke ai na pomaikai i ke kanaka mahiai. Ma Molokai* ua nui a lehulehu wale na mea hiki i ke kanaka ke kanu me ka ohi nrji i na pomaikai, ke lilo ke kanaka i mea imi nui i na loina e loaa ai iaia ka naauao ma na hana mahiai.