Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 38, 20 September 1923 — NA ANOAI. [ARTICLE]

NA ANOAI.

Ma ka huakai a ke Kiaaina Farrington i Molokai, ua hoi mai oia me ka nui o kona ohohia. Wahi ana, "Aole manawa a'u e helo ai i Molokai, i nele ko'u hoi mai mo ko'u piha i na manaolana no na kanaka Hawaii." Aole no keia o ka akahi o kona hoi -ana mai mc ko ohihia nui. Ua ikeia keia mea iaia i na manawa apau. He hoailona keia e hoike mai ana, e haawi mai ana i na Hawnii i ka maaaolana no ko kakou lahui. * Ma kana lioike, ua ikaika maoli na kanaka Hawaii i ka hnna. L T a nui na wahi i paa i a ua emi no hoi na hoolilo o ko lakou lawelawo ana i ka lakou mao hana. 0 kekahi poe, ua uuku loa na dala 1 hoaieia aku ia lakou, o ka inea kupanaha nae, ua nani na aina, a ua nani pu no hoi na home. He kulana keia i ; loaa ole i keia poe ia lakou ma 'ko lakou mau home kahiko. Ua nui nae ,na olelo ia ana, he lahui molowa kakou i na hana inahiai. 0 ka niea wale no a ko oukou meakakau r makemako ai, e loaa ka hoaoia ana o kakou. Ua haawiia mai keia hoaoia ana. ī keia la, eia na kanaka i hoino, a i olelo iho ka haawiia ana o keia mau aina i na kanaka Hawaii, ke nana mai nei me ku manao lili, a e ake ana e hoopauia keia mau haawi aina ana i na kanaka Hawaii. O ka hana maikai walo no ma ko kakou aoao, oia no ka hoomanao ana i keia poe hoino, a e poina ole v i ka lakou mau kuamuamu. Aia no he la c hoi mai ana ia oe e ke kanaka Hawaii no kekahi mpa, a mai haawi aku no ka mea, ua hoino mai i kou la o ka make. 1 kinohi, ua ku-eia mai ke kanawai Hoopulapula, no ka mea he mftu aina pohaku o Molokai» a i ka rcu itao ana o ke kanaka e hoi iHll.-, 0 )awe mu.« eia i kona pahu mt> la 1 keia mau )a aku, e iko ana kakou ho mau kumu ku-e e aku. A o kekahi oia mau ku-e, o ia no ka haawi ole ia ana o na aina i na lahui Amerika apau. E puka mai ana keia mau kumu, a e ike aku anu no k3kou. No ke &ha la hoi i hoike o!e ia nit«i ai ia mau kumu i kinohi? No ka ivanao he mau knnm hoopilikia mai i ko lakou mau makemake alualu baloka. Ua hoopunipuni ia oukou e ka poe e noho mai nel me na manao kanalua. Aka, no oukon no nae ka hewa. he ae wale aku i ko oukou mau 'hoa e wahahee mal i ia oukou. Aka, aole a'u hoino ana no oukou, o ka'u wale no o ka hoomanao ia mau mea. Ke kanu ipu mai la no na kanaka 0 Molokai. E loaa ana ia oukou na uku kiekie no ia mau ipu. no ka mea ua pau ae nei na ipu p Oahu neL E hoomanawanui, a e loaa ana no ia oukou na pomaikai o ia mau luhi ana. O ko kanu ana i na meakanu i ka manawa e nele ana kekahi mau makeke ia mau mea, ke alanui e ohi nui ai ia kanaka mahiai 1 na pomaikai oi aku. Aole wale no keia i na ipu, aka i na e ae no. Ua hui ko oukou meakakau mekekahi o na akena o ka poe hana kini halakahiki a ua hoikeia mai, lna na kanaka o Molokai e koaao nui

ana iloko o keia oihaua o ke kanu halnkohiki, e hiki ana © kuaiia ka lakou mau halakahiki i ka uwapo no. Ilaila no e kaupaonaia ai. a ilaila e maopopo ai na helu o kau mau hala. O ka helu nunui, he $43.00 o k« tona i keia mau la; a o na helu m&lalo mai e emi mai ana no. Aka, o ka moa nui, o ka ike ana o ke kanaka i ka nui o kana mau hala, ame ke kaumaha. Ina e kakali ana a hiki i Honolulu nei alaila hoomaopop#ia keia mea, ua poho ko.kanaka e komo ana iloko o keia oihana. Na\ka nui nae 0 na hale iini e hoopomaikai mai i ke kanaka kanu halakahiki. A mamuli o ka nui ana o keia mau hale ma Oahu nel, ua nui ka poe o lakou i makemake i na hua halakahiki. Nolaila, aolo no e paakiki ana ka lavrelawe ana aku amo ka loaa ana o na pomaikai ina keia oihana. Oiai e weheia aku ana he mau tausani eka aina i kupono no ke kanu halakahiki ana ma na aina o Palaau ame Hoolehua, i ka manawa e loaa ai ka wai inu no na home, o hiki ana 1 na kanaka i makemake e komo iloko o keia oihana, ke lawe i na aina me ko kanalua ole o kahi e hoolilo aku ai i na halakahiki. 0 ka hiki e lilo Kau mau hala me ka hoopilikia ole mai ia oe, ke alanul mua o ka manao ana o ke kanaka e komo iloko o keia oihnna. He oiaio no 0 ka loaa o ka hale hana kini ma Molokai ka oi aku, aka, ina no e loaa ana ka lilo ana o kau mau halakahiki i ka uwapo, ua oi aku ia mamua o ka hoouna mai i Honolulu nei e ikeia ai ke kaumaha, ame ka | maikai o ka hala. He hooia ana mai keia, eia ia oihana na na kana- j ka Hawaii o Molokai. ! 4 j M"a leeia hoike a keia Akena, ua pau ka maka'u ana no ko komo ana aku e lawelawe i ka oihana kanu halakahiki. A o na kanaka e hoi ana i kela mau aina, ua lawa ka aina no ka malama ana i mau kumulau puaa, a i mau kinana moa pu no hoi. Aka, mawaho ae o keia mau holoholona, o ka loaa o kekahi mau pipi waiu ka mea oi aku. E hiki ana e ulu mai na keiki pipi me ka nui ole o ka luhi o ko kanaka, a 1 ko lakou nunui ana ae, ua loaa kau mau kumulau liou, a i ole na pipi kane, no ka makeke o Honolulu nei. 0 ka hana kupono o ka hoiliili i na walii kenikoni, a i ka weheia ana mai o keia mau aina, ua makaukau oe e lioi aku maluna 0 kau apana me ke kaukai ole aku 1 na dala o ke Aupuni. He $3,000, ka nui o na dala i nianaoia e hiki e hoaio mai ia oe, aka. ua uuku keia, ina e nui ana kou ikaika. O ka loaa o kekahi mau dala mawalio o keia ka mea oi' aku. Aka, ina ua nele, e hoomanawanui no me keia mau dala a ke aupuni, no ka mea o na kanaka i nele na kanaka i makem&ke ia no keia mau aina. Ko hoolala mai nei ka Enokinia Wai o na Komisina no kona hoomaka koke aku no e lawelawo i kana hana no ke kii ana i ka wai v Waihanau no na home e weheU aku ana mouka o Palaau ame Hoolehua. Ua manaoia he makahiki okoa no ka loihi o ka manawa o Ka hana, no ka mea he mau tausaui kapuai lua pao, o hanaia ana, niamua o ka hiki ana e loaa ka wai. 1 E kiiia ana ka wai no kekahi mau kupuai he 2200 maluna ae o ka ili kai. A ke loaa aku ana keia wai, o lawa ana no na f kanaka ma koia mau ame na kanaka pu hoi, e ana makai o Palaaukai. Ma keia wahi ma Palaau-kai ua hiki e loaa he 40 apana a oi aku palia, ma kahi o 20 eka o ka apana hookahi. Ma ka hoike a Lyman, ua olelo oia he oi aku ka hohonu ame ka momona o ka lepo o keia mau aina ma Palaau-kai, mamua o ka aina o Kalamaula. Ma ka nana a ko oukou aieakakau, aole e oi ae ana, aka, o Kalamaula no ka oi. aka, aole au v he kanaka i aoia ma keia oihana o ka ike i ka momona o ka lepo, elike me Lyman. Nolaila, o ka Lyman mau olelo ka mea e hiki e hahaiia. He mau aina maikai nae keia, a aole no'hoi ikaika loa ka manoanoa o na kumu kiawe ma kela aina, eliko mai me ko Kalamaula. Ma keia mea e hoemi mai i na fioolilo hoomaemao ana i ka aina. E hoomaka mua ia ana nae e hoomaopopo ka wai o Palaau-kai, no ka mea eia no ho waipuna e hu nei ma keia aina. a ke kahe nei iloko o ke kai, ma kahi o 3,000,000 galani i kela aiyio keia la. Ho maikai no hoi ka wai, aole no i ikaika loa ke kai, aia nae paha la ma kahi o 63 ana paakai 0 ke kalanl hookahi. Ma Kalamaula he 57 wale no. O keia like ole nae, ua uuku loa, no ka mea eia kekahi mau pauma wai ke pauma nei ahiki aku i ka 100 ana paakai 1 ke galani hookahi, a ua ulu maikai no ke ko. O keia hoi he 63 wale no. Ua hookohuia aku nei o Alika Robikana i kokua Loio Kuhina, no ka hele ana aku i Wnilukn, Maui, e lawelawa i ka hihia o ke Teritore e ku-e ia Davaueholle mā t na kanaka i hopuia no ka make ana o kela

Pake ma Molokai he 7 ae nei ; ;K; . kahiki i hala. O Wai Bow pah ;t , inoa o keia Pake. Aole pah.n ! loio i oi ae mamua o Alika K.,i. kana ma Ilawaii no ka law. lawe ana aku i keia hihia. Ina u. hewa keia poe, e ikeia aku ana nf> ; a ina hoi ua hewa ole e hoonupopoia aku ana no. He oiaio r. nae, ua uuku loa na olelo ike keia hihia, aka, ke mana» noi r kanaka ma ka aoao o ke TcritPr,. ua lawa no ka hoahewaia ana o kei poo kanaka. Ua pomaikai ke Torit, re i ka loaa ana o keia loio naau:,.. ma kona aoao. Ina he liewa i !.. naiar o keia poe. e pono e loaa lakou, a e hoopa'iia elike mo k. ikaika o ke kanawai. Aka hoi i : , i ua hewa ole, e pono no e hookun : nku me na olelo mihi no ko lak,.. paa wale ana, ame ko lakou ahov , waleia ana e ka lehulehu. Ke oni nei na Komisina ma 1... lakou mau hana, ame ke akahele h no ka nu>a ua uuku kahi koena ū;, ; no ke koena o keia makahiki. Ak , aole no nae hoi i nele loe ko laki i lioohana ana ma na mea i makem.ii o loa ia. no ka pono o ka lakou m., ; hana. O na kanaka e lawe nei i n ; apana pa-hale, e ulolohi ana ka h«.:.. pono o ko lakou mau halo, a:<... eia no na lole, a o ka maeinae o V.i aina, ame ka liiki ana e hooin m ,; i ko lakou iini hana ka men n;; Ua nui na hana ma Molokni i ke t |mau la. a o keia nui o na hana ; a ! nioa e hoolawa mai i ke <lala no n i mea i makemakeia o lakou nu k kaukai ole aku i na kokua ana m.u a ke Komiaina. Ē hoomaopopo ii ,» kakou, elike me ka nui o kau huk; ana mai i na dala o ke Aupun;, pela no ka nui o k&u mau dala e ,hoihoi aku ai. A elike uo hoi me ka uuku, pela no hoi ka uuku o kati e hoihoi aku ai. Nolaila, ina ua hiki i ke kanaka ke hoohana ma kont mau dala wale no, aolo oia e komo aku ana iloko o ka aie ana i na K* misina, a e hookoe mai ana oe, i ka uku panee o na dalai unuhiia e oe. Ma na ano apau, o kau mau da).i ponoi no ka hoi aku, aole he uku panee ana. He oiaio no he mau ti i la uhku wale no ko keia ukupancr, aka, ua oi aku ka noho nie ole nn.i 0 ke kanak|. Eia ko oukou meakakan ke «ni ho aku nei i kona m&u mnnno nn luna o na leo kahea mai mai no ka manaolana o keia lahui. Ke manao lana nei ko oukou :ia , knkau, aoie ho alanui e ae e īiea ai i na Hawaii he hoopulapuh )i< n ana a ho hookuokoa ana i na ll.i waii elike me keia mau hana e lawelaweia mai nei no ko lakou pono ma Molokai. Aole he manao poho ana, a i ole hoi liope ana pnha n keia mau hana. Eia.na kanuka i hoi aku ke hana mai nei i na h:ui:i e hoike mai ana, ua lawa na km .i ka Hawaii mo ka naauao, amo k.i makemake o loaa kahi aina no lak<>i.. Ua hoea mai ka manawa e ilee ai n:i kanaka Hawaii apau, o keia wale no ka hana nana e hoowaiwai mai i na kanaka Hawaii. Iloko o na !r.:i hina pokole wale no, ua hoike m.ii na liawaii i wae ia iho nei no kri/ mau aina. ua lawa lakou me k.i iini hana* amo ka makemake e loaa lakou mau pomaikai mai kn lop" mai. Eia keia poe ke hana mai n< i, a ma ka nana aku, aole lakou e ) oi hope hou ana. O keia mnu loi: apau ho mau meft e kono mni nin 1 ke kanaka e no ken.-i pomaikai. Aolo no e pau ana nn hoino no keia kanawai, aka, o ka iko aku ma na hana, ke alnnni * ike mai ai na kanaka Hawaii ! n mau hnna liilii wale no keia. a hoao ana e pehi i ka mea oi aku " ka maikai i hanaia no kakou i i Hawaii. Hauoli nae ka naau i ka ike nnn iho i ka hoike mai o ke Kianu.. Farrington i kona ohohia nui ma iw hana e lnwelaweia nei ma Molok:t Aole no oia i apono i keia inau haiwi iaia e noho ana ma ke ano he I.una hoohananui no ka Nupepa Buleki!.i. aka, i konn kau ana ne nei inn kulana kiaaina ua loli kona manao.