Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 39, 27 September 1923 — Page 2
| This text was transcribed by: | Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun |
| This work is dedicated to: | Dr. Michael J. Chun |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
ELUA
NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H.. POAHA. SEPATEMABA 27, 1923
He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui
Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka
NA KOMISINA
W. R. Farrington, Lunahoomalu;
Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;
Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.
Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,
JOHN H. WISE
Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisian Hoopulapula Lahui Hawaii. @@laila @ loaa ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.
Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala @na no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.
Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina no na mea like @ i makemakeia e ninau mai.
KA MAKE IWAENA O NA KEIKI AIWAIU HAWAII
______
Ma ka hoike a ka Papa Ola no na keiki aiwaiu o Honolulu nei, ua hike ia kakou e ike iho I ke koikoi ma@li no o keia make ana o na keiki liilii malalo o hookahi makahiki. Eia na Kepani, ke kiekie loa o na heluna kanaka ma keia kulanakauhale, o ia hoi, iloko o 93,500 ua oi aku lakou mamua o hookahi hapa @ i ole ma kahi paha o 40,000, a o @@ kanaka Hawaii ua emi iho malalo o 18,000 a i ole ua emi iho ka h@luna kanaka Hawaii maoli malalo @ hookahi hapa o na Kepani aka, @@e ua aneane like no ka nui o na keiki Hawaii e make nei manua o na Kepani.
Ina o ka heluna o na Kepani he 40,000 a o na kanaka Hawaii he 18,000 eai nae o na make he 24 iloko o keia heluna o 40,000, a o na Hawaii hoi he 20 iloko o 18,000. Ina i like ka heluna kanaka Hawaii me ko na Keapai, ina la ua pii aku ka heluna make a oi mamua o ke 40. A o na hapa-Hawaii hoi, o na make he 15 iloko o ko lakou heluna nui o 10,000. E hoike mai ana, o na hapa ka oi aku o na make manua o ko na Hawaii piha.
Iloko o keia heluna make o na keiki aiwaiu, e ike mai ana kakou e na kanaka Hawaii, ke pii mau nei na Hawaii ma ka make, a o na lahui @ aku, hoi, ua emi mai lakou @ ka heluna kupono. E ninau iho ana kakou, heaha ka kakou hana no keia make penei? Iloko o ko kakou uuku ma ka heluna kanaka o keia kulanakauhale, eia nae ua oi mau ka make iwaena o na keiki I hanau mai na Hawaii mai.
Aole keia he mau huahelu hopu wale ae no, aka, he huahelu oiaio, I hoopaaia na make ma ke keena o ka Papa Ola, oiai aole e hiki e kanuia kekahi mea make ke ole e loaa ka palapala ae mai ka Papa Ola mai. Nolaila, ma keia ke ike mai la kakou aole keia mau huahelu I hoopunipuni, aka, ua hoike i mai i ke kulana oiaio o ka noho ana o na kanaka Hawaii.
E ae ana anei kakou na kanaka Hawaii e hoomauia keia holomoku ana o ko kakou nei lahui iloko o ka make? A i ole e oni mai paha kakou e ike I ka mea e hana aku ai i mea e hoemiia mai ai keia heluna nui e holo nei i ka make mamua @ ka loaa ana i keia mau keiki liilii he manawa e imi ai i ko lakou ola iho. He oiaio no he kumuhana a no nui a koikoi keia, aka.@ he hiki no nae e imiia aku ke alanui e hoemi nuiia mai ai keia heluna kiekie o ka make.
Ke oni mai nei ka Papa Ola e loaa ka hoemiia mai o keia heluna, aka, e ae ana anei kakou na Hawaii na ke aupuni e imi mai na alanui e hoemiia mai ai keia heluna make, a e noho wale aku no kakou a nana? He mea oiaio aole e hiki ana i ka Papa Ola ke hana i na mea apau, a ina kakou e hookuu ana na lakou wale no e hana aole no e loaa ana ka pau o keia pilikia. He ninau keia na ka lahui Hawaii e pana a aole na ka Papa Ola. A o ke ananui wale no o ka oni o na Hawaii no lakou iho, no ka mea, aole elike mai ka pomaikai e loaa ana, me ka oni ana o ka lahui e hoopakele ia lakou iho.
He hana nui keia, a he hana no h@i e pono na Hawaii e komo aku e lawelawe no lakou iho. O ke alanui e hoolala ia nei e ka Ahahui Civic o na Hawaii ame ka Ahahui Kamehameha oia no ka imi mua ana i mau dala. A loaa keia dala, e kaheaia aku na komite mai na ahahui Hawaii mai apau e ku nei ma keia kulanakauhale. A na keia Komite e hoolala aku i ke alanui @ hele ai imua.
O ke alanui e manaoia nei e ko oukou meakakau, oia no ka noho ana o keia Komite ma ke ano o lakou ka papa manahooko. A na keia komite e nana a e imi I na makuahine Hawaii kupono, ma ke ano he poe i ike i ka hanai keiki, ana, a i makaukau e lawelawe mai I keia hana o ke ao aku I na makuahine opiopio i lawa ole ka naauao no ka hanai ana I na keiki liilii, @ i ole i ka nele ana o ka waiu ma ko lakou mau u, e a’o aku i ka hanai ana i ka waiu pipi, a i ole i ka waiu kini paha. A i ka loaa ana o keia mau makuahine Hawaii, @ ukuia lakou no na hora hana e lawelaweia ana e lakou, a e lawelawe lakou i keia hana me ke anonui, ame ka iiui e hooemiia mai keia make nui ana o na keiki liilii iwaena o ko kakou lahui.
O keia dala e loaa mai ana, e unuhiia mailoko ae oia huina a e ukuia aku keia mau makuahine Hawaii, ma ka uku kupono, e manaoia ai e keia Komite ua lawaia no keia hana nui. Eia keia mau Ahahui Hawaii ke lawe nei i ka hana ma Aala Paka, e hoomaka ana mai keia Poaono iho la 15, a e hoomauia ana no hookahi pule. Ma keia hana e lawelaweia nei e keia mau Ahahui, e ike aku ana kakou i ka hiki ame ka hiki ole e hanaia kekahi hana e hoemi mai ai i na keiki make ma ko kakou aoao na Hawaii. Ina e nui kupono ana ka huina dala puka, e loaa ana he mau wahine mahuahua aka, ina e uku ana no ka loaa, e emi mai ana no keia heluna o na keia heluna o na makuahine e hiki e lawelawe i keia hana ao i na makuahine opiopio. Nolaila he mea ano nui ka loaa ana a lawa ka huina dala i makemakeia, no ka mea, aole o keia mau loaa apau e hiki ana no keia hana, no ka mea hookahi hapa o na loaa e hookaawaleia ana no ka waihona hoonaauao o na keiki Hawaii, e makemake ana e hoonui i ko lakou ike ma na kula kiekie o kakou, a I ole i Amerika paha.
O keia mau kumuhana e elua e lawelaweia nei e keia mau Ahahui, no ka pono o na Hawaii, he mau kumuhana wale no, a kakou e ike aku ai, he mea e kokua ana ma kahi nawaliwali loa o ko kakou noho lahui ana. O ka hoonaauao ana i na keiki i ikeia ko lakou holomua, a i makemake e hoonuiia ae keia ike, oia kekahi o na mea kupono e hoohoihoiia aku, no ka mea, oia mea pilikia ia @ keia lahui, o ka loaa ole o na kanka naauao no na kulana like ole o kakou.
O keia mau mea a elua, ka imi i ka naauao kiekie ae, ame ka hoao ana e hoemi mai i keia make iwaewa o na keiki aiwaiu o ka lahui Hawaii, na kumuhana koikoi loa iwaena o na keiki aiwau o ka lahui Hawaii, na kumunaha koikoi loa iwaena o ka noho lahui ana o na Hawaii. He ninau ano nui keia a elua a he mau kumuhana e koi mai ana i na kanaka Hawaii e oni no ka holopono o laua a elua. He mau kumuhana no hoi e hiki wale ana no i na kanaka hawaii ke lawelawe, ina lakou e ala mai ana.
Ma keia mau hoike a ka Papa Ola kakou e ka lahui e hoomaopopo mai ai i kahi o ka pilikia o keia moku o kakou e holo nei iwaena moana. Eia ka liu, ua ikeia. A o ka imi aku i mea e paa ai keia puka liu, oia ka hana a na kanaka Hawaii. Ke ike like mai la no kakou, aole wale no keia ikaika o ka make iwaena wale no la hoi o na kanaka Hawaii piha aka eia pu no iwaena o na hapa Hawaii. Ma ka nana iho i kela mau huahelu. ua oi ae ko na hapa Hawaii. Aka, aole keia he manawa no ka manao ana o kekahi hapa wale no ka kakou e nana aku, aka, no na poe no apua he koko Hawaii ko lakou. No ia kumu, ke koi ikaika ia aku nei na kanaka Hawaii he koko Hawaii ko lakou e ala like a e huki no ka pono o ko kakou lahui aloha.
Ke manaolana nei au e hele loa aku keia mau kolamu imua o na wahine waiwai iwaena o ko kakou lahui, no ka mea, malia hoi o komo iho ke aloh lahui ame ka makee ana i ko lakou koko, a na ia mea la hoi e koi aku ia lakou e komo pu mai iloko o keia hana nui, ma ka haawi ana mai i ka lakou mau kokua, no ka mea o ka nui o keia waihona ka mea i iini nui ia e ko oukou meakakau.
A ina e holo pono ana keia mau hana o keia pule e nee mai nei, alaila, e hoomauia aku keia hana maikai, a i kela ame keia makahiki, I keia pule no, e lawe mai ka lahui Hawaii i pule no lakou e komo aku ai e imi dala no keia mau kumuhana elua i hoikeia ae la maluna. He mau kumuhana waiwai nui, a e pono no e hoomauia aku ka hooneemua ana i keia mau mea. O ka emi mai o ka heluna o na keiki aiwaiu ka mea mua, a o ka hoonaauao ana aku i na keiki Hawaii e makemake ana e hele e imi hou i ka ike ka lua. He mau mea keia e hoike mai ana i ko kakou ake e loaa ka mea oi aku no ko kakou ake e loaa ka mea oi aku no ko kakou mau keiki i kupono e kokuaia aku. Eia kekahi mau keiki Hawaii ke noho mai nei me ka makemake e loaa na kokuaia ana aku, ke hiki mai ka la o ko lakou makemake ana e hele e hoonaauao hou ia no na kulana kiekie ae. He nui o keia mau keiki, ina e loaa ana na kokua ana, e mahuahua ana no ka poe e makemake mai ana I keia mau kokua. Ina paha he ao kauka lapaau, a i ole kumukula paha, a i ole o na naauao e ae no paha e makemakeia mai ana e kekahi mau keiki Hawaii.
Eia kekahi mau keiki Hawaii ke imi mai nei i ka naauao ma kekahi mau kula kiekie o Amerika ae nei o kakou, a ua ike ko oukou meakakau, I ka haiki o ko laua nee ana mamuli o ka nele I ke dala ole, aka, ke hooikaika nei no nae keia mau keiki ma o ka hele ana e imi dala ma na hana hiki ia laua, a ma ka nana iho, aole no i haule hope aku laua no ko laua Hawaii ana, ana, m@ na hoike o ke kula, o kekahi keia mau keiki ke poo ma kona papa. Aole keia he mea hou ia kakou na kanaka Hawaii no ka mea, ua hoike mai na keiki Hawaii i hele mua aku ma na kula kiekie o Amerika nei, i ka ikaika o ka naauao o na kanaka Hawaii. Ma na kula apau i heleia, ua ikeia ke ku mau ana o na keiki koko Hawaii me na keiki o ka ili puakea, a aole no I oi loa aku ko lakou ike mamua o ko kakou.
Eia hou no iwaena o kakou @ pii a@ nei he mau keiki Hawaii kupono e loaa kekahi mau kokua ana I hiki ai ia lakou ke pii aku a kau maluna o ke poo oia mau oihana i makemakeia e lakou. Eia kekahi mau keiki iloko o ke kula kiekie o Hawaii nei, I makemake e hele hou aku I na kula kiekie ae, i mea e mahuahua ai ko laua ike, a ina e holo pono ana keia imi dala, a loaa kekahi huina nui kupono, keia imi aole no kakou e poho ana ke hoouna aku I kela mau keiki i na kula kiekie o Amerika nei, no ka hoopau loa ana i ko laua ke ame na oihana a laua i manao nui ai e lawe ke puka pono mai ke kula mai.
I na makahiki i hala aku, ua komo na kekikane Hawaii iloko o ke kula ao kumu o kakou nei. Aka, aole nae i lawa ke kiekie o keia naauao no ka palena o na mea I makemakeia e lakou, aka, no ka nele, ua pau ae la no ka imi ana I ka manawa I pau ai na papa o ke kula ao kumu. I keia la, ua emi mai na keikikane Hawaii ma keia kulana o ke kumulula. A I keia la no hoi, eia na kula ke haawi mai nei I na naauao i @i ae i ko na la i hala aku.
A eia pu no hoi ke kula kiekie o Hawaii, kahi e loaa ai na ike i like aku no ke kiekie me na kula ma Amerika nei. He haawina keia I loaa ole i na keiki manua aku nei. No keia kumu, e nui ana na keiki Hawaii ana i ka naauao kiekie i loaa ole i kekahi hapa o kakou. O ka hana maikai ma ko kakou @oao o ka ho@lawa ana aku ia lakou me na dala kupono no ka imi ana i ka naauao i makemakeia e lakou. A o keia mau kumuhana o lawelaweia nei e keia mau Ahahui Hawaii ke alanui e loaa ai kekahi huina dala no ka hoolawa ana aku I keia mau keiki.
Me na manaolana e ike mai ana kakou i ka waiwai o keia mau ku@@hana e makemakeia nei e loaa ka waihona dala, ke hooki nei ko oukou meakakau.
_______
Ma ka lohe e laweia mai nei e na keiki o Molokai, ua nui hewahewa maoli na puaa keiki a na kanaka. Aole oukou e makau no ka nui, aka, e hoonui hou ae, no ka mea he mau la keia o ka onoia o na puaa, o ka makahiki hou ame na lo kalikimaka O makou no o na kanaka ono puaa ke make ana ia oukou A @ make no @@e a pono no ka mea ua @ele i ka hoomanao an@ @ ua ha@@ o kena ano.
________
Hauoli ka naau i ka ike ana iho ka ma Molokai. Ua nui na hooiloilo i ka holomua o na hana a na kanai na la i hala aku, aka, ua hoomanawanuiia no nae ia mau hoino ana, a ke hoea mai nei na la e hiki ole ai I na kanaka makemake i ka oiaio ke nele I ka hoomaopopo ana, ua pulapula lakou e na kanaka makemake ole i ka pono aka, ua mau no ka pipili ana i na hana hoopunipuni.
HE MEA HANAU KE DALA.
_____
Aia ma Punaluu, Kau, he mau iliili hanau. Ua oleloia mai e na kanaka he uuku wale no na iliili o keia wahi i ka wa kahiko, aka, i keia manawa, ua nui loa na iliili mamuli o ko lakou hanau.
Mamuli o ka manaoio ana o kekahi poe he mea hanau io ka iliili o keia wahi, ua lehulehu wale ka poe i lawe i na pohaku iliili no ko lakou mau home ma na wahi like ole o keia mau paeaina, a ua manaoio no kekahi poe, ua hanau mai ka lakou mau pohaku iliili, a ua ulu mai paha keia manaoio no ka ike maoli ana iho no i ka ulu io o na iliili i malama ia e lakou.
Aka, o ke dala, he mea ulu io anei keia? Ke hooia aku nei ko oukou meakakau he ulu io no ke dala, ina oukou e hoao ana e malama aole maloko o na pahu, a i ole iloko paha o na owili moena a huna iloko o ka lepo a i ole e kapae ae paha ma na poopoo, elike me na pohaku iliili o Punaluu. Ina pela aole io no oukau e ike ana i ka hanau o ke dala. Aka, o na alanui e hanau ai ke dala, oia ka’u e manao nei e hoakaka aku ia kakou.
O ke kanaka e manao ana ma kona ikaika e loaa mai ai kona waiwai nui, aole oia e ike ana i keia mea o ka waiwai. A i ole o ke kanaka paha e manao ana o kona uku mahina ka mea nana e hoowaiwai mai iaia, mamuli o kona ai pakiko i keia loaa me ka hookoe ole i kekahi, a hoopukapuka aku i hanau mai. Aole no oia e ike ana i ka waiwai a hanau mai kana dala.
O na kanaka waiwai pookela o keia ao, i ulu ae ko lakou mau waiwai mamuli o ka hookoe ana i kekahi hapa o ko lakou mau loaa, a me ka hoopukapuka ana aku i kela koena o kona uku mahina.
He nui na alanui e ike ai ke kanaka i ka hanau mai o keia mau koena ana e hoahu ai. O na ahahui nunui e ku nei, aole i ku mamuli o kekahi kanaka hookahi, aka, mamuli o ka houluuluia ana o na mea liilii ame kela mea mai, e makemake ana e komo aku i mau hoa hui no kela ahahui. I ka manawa e ike ai Kekahi mea, aia he alanui e hiki ai e hoonuiia ae kona waiwai, mamuli o ke kii ana aku i na mea dala e komo pu mai me ia ma kekahi oihana, ua hoomaka oia e hoolala no ke kukulu ana i kekahi ahahui, a i ke ku ana ua hoomaka e aku i na mahele a i ole sea paha, no kekahi mau dala o ka mahele hookahi.
O ka nui, e ike mua keia mea a ole mau mea paha, a ake ana e kukulu i kekahi ahahui, ina paha ua lawa na waiwaiio o kela oihana no ka heluna nui o na mahele i makemakeia e hoopuka aku. Ma keia wahi e ikeia ai ka manao maikai o na kanaka e kukulu ana i ka ahahui, ame ko lakou manao aihue. A o keia paha ka mea nui loa a ke kanaka e manao ana e hookomo aku i kona waiwai, oia hoi kana mau dala i makemake ai e hoopukapuka aku.
Ina ua manao kolohe na kanaka e manao ana e kukulu i ka ahahui, a hooi loa I ka waiwai o ka lakou ahahui i makemake ai e kukulu, a e makemake ana e imi i mea e nui koko ae ai ko lakou waiwai ponoi iho, e lilo io ana no ka lakou mau hana kolohe i mea e hoopilikia mai i ka mea i hookomo aku i kana mau dala.
Ma keia wahi paha e pono ko oukou meakakau e hoike mua aku i ka nui o keia mau alanui e hiki ai e hoohanau mai kau mau dala, no kou pomaikai. Ka mua, ,o na ahahui, i kukuluia mamuli o ka hoohui ana o ka dala a kekahi poe he nui wale, a loaa ke kumu waiwai e hoomaka ai e hoonee aku i na hana Ka lua, o na banako, I kukuluia me ka hoopukapuka dala ana. Ke kolu, na hoaie dala aupuni, a i ole federala, a i ole kulanakauhale a i ole kalana paha. Ka ha na oihana e hiki ana i ke kanaka ke hoohana nona iho.
Elike me ka’u i hoike mua ae nei, o ka ahahui kekahi mea ano nui i ka imi waiwai ana o ke kanaka. Aka, oia paha kekahi o na alanui nana i hoopilikia mai I kekahi poe. No ka mea, ua hana kolohe mai na kanaka na lakou e hoohana ana keia ahahui.
E lawe mai kakou i na ahahui i kukuluia ma Hawaii nei: Ka oihana kopaa ka oi aku o na ahahui hoowaiwai mai i na kanaka I hookomo aku i ka lakou mau koena dala, loko oia mau ahahui. Aka, ua nui no nae na poe i poho. A o keia ke ananui o na kanaka ia lakou hoao ana o ua kanaka ia lakou ka hoopukapuka ana, a i ole o ka hoomaka ana e kukulu i keia mau ahahui. Ua nui loa na mahele i hooliloia aku, a ua uuku loa kahi oihana i manaoia. Mamuli o keia, ua uuku loa na loaa, a ua nui hewahewa na mahele i hoopukaia aku a hookahi wale no hopena oia mau hana, o ke poho o ke dala a ka poe i hookomo aku, ma o na mahele a lakou i k@ai ai.
Aka, eleki me knoa nui, me ka hiki ana e h oohanaia aku na oihana me ka nui o na dala, pela no ka nui o na loaa, ina ua hookeleia me ka manao maikai a e ake ana e loaa ka pomaikai i na poe apau.
Mamuli o keia pilikia, ua maka’u kekahi poe, a ua hoopau i ka manao ana e komo aku iloko o na oihana ahahui o keia ano. A ma na aha hookolokolo, ina he mau waiwai kekahi i haawiia na kela aha e nana, aole e aeia ana e hookomo aku i na dala iloko o na ahahui o keia ano. Ua papaia ma ke kanawai, no ka manaoia aole paha e loaa ana ka pono i keia mau dala i haawiia aku ma ka lima o ka aha.
O ka lua o na alanui, o na banako. Ae, ua anaia nae na uku panee e loaa mai ana i ka mea e hookomo ana i kana mau dala iloko o ka nanako. A aole no hoi na na banako apau he wahi hiki e manaoia aole e poho ana. Iloko o na manawa pilikia o ka aina, e poho ana na banako i kekahi manawa, a na keia mau poho ana i hoomakaukau mai i na kanaka he mau dala hoahu ka lakou, a huna i ka lakou iloko o na owili, a kanu aku iloko o ka lepo. He mau miliona o na dala e hunaia nei pela ma ua wahi like ole o ke ao nei, a ua poinaia kekahi mau wahi, a i ole ua make aku ka mea nana i huna, a ua ike ole ia kahi i waiho ai, o ka hopena ua nalowale loa, a o kekahi no hoi, ua loaa ole he puka o na dala, a ma ka kakou olelo ana hoi, aole e hiki e hanau mai keia mau dala.
Aka, o na banako kahi maikai e waiho ai na dala, a mamuli o keia poho ana o kekahi mau banako, ua komo mai ke aupuni, a ua kukuluia kekahi mau banako lahui ma na wahi like ole, a i keia la, he mau tausani o keia mau banako ma na wahi like ole o ko kakou aina o Amerika nei. O keia mau banako aupuni, aole e hiki e poho no ka me eia ke makaala loa ia nei e ke aupuni me ko lakou mau akena nana, a e noii ana i na manawa apua, i hiki ole ai e koloheia keia mau dala i hoahuia aku ma ko lakou mau lima. I kekahi manawa, ua aihueia keia mau dala e na kanaka lawelawe, aka, na ke aupuni no e hoopakeleila mai na kanaka i hoahu aku i ka lakou mau dala ma kela banako aupuni.
Na keia hana a ke aupuni, i hoopakele mai i na kanaka i hoahu aku i ka lakou mau dala ma na banako e ae, no ka mea, ua lilo pu na banako e ae i wahi e makaala loa ia e ko lakou mau kanaka poo, i wahi e hike ole ai e makau na kanaka he dala ka lakou e hoahu ana ma ia mau wahi. O ia hoi, ina e maka’u ana ke kanaka he mau dala no ka hoahu ana, e nele ana na banako i ke dala hookomoia mai, a na keia nele e hoemi mai i ka pomaikai oia banako. A o ka hana pono wale no o ka malama pono i na dala i hoahuia mai, i mea e h oihoi ai ke kanaka dala, a hoahu aku i kana dala iloko o keia banako.
Mamuli no hoi o keia poho mau o na banako kuokoa elike me keia, ua hanaia na kanawai e haawi ana i ka mana i ke aupuni e hookomo aku i kona mau akena e hele e noii i na hana a kela banako, a e ike ua hoopakeleia na kanaka e hookono ana i ka lakou mau dala iloko o kela banako. Mamuli o keia mau kanawai ua hiki i ke kanaka ke hookomo i kana mau dala me ka maka’u ole, a ua lilo pu no hoi ke auppuni i mea k@ e hoopakele i kona mau makaainana.
Nolaila, ua lilo na banako o keia mau la i wahi hoahu mau ia o na dala, a o na uku panee he uuku nae, oia hoi he 4 ½ wale no. Aka, ia hiki nae keia e ulu mau i kela ame keia la, a i ka pau ana o ka makahiki, ua loaa i ke kanaka he eha me hapa keneka ka puka o ke dala hookahi i ka makahiki hookahi. He uuku aka, he ulu mau. A o na mea nunui, mai na mea liilii mai no ia.
Aka i na manawa pauahi, a olai paha, e ike ana kakou i ke poho o keia mau wahi hoahu dala o ka banako, no ia kumu, ua maka’u no kekahi poe a hookomo ole i na dala ma keia mau wahi. Aka, ehia la loaa ana i na ulia o keia ano iloko o na kenekulia loihi o ka noho ana o na kanaka ma keia ano iloko o na kenekulia loihi o ka noho ana o na kanaka ma keia honua? Ua ike kakou i keia, a ua hiki ia kakou e hoomaopopo i keia mau mea.
O kekahi alanui imi ia hanau mai ai ke dala oia no na bona hoaie. Ma na komo kaua ana o ke aupuni, e lawa ole ana na dala ma ka waihona no ka aie ana aku. Mamuli o keia, ua hana mai ke aupuni he mau bona. A o keia mau bona hoaie e uku ana he mau pakeneka mai ka ekolu ahiki i ka elima. A o keia paha kahi e manao ae ai ke kanaka maka’@ wale, he wahi e hiki ana e hoahu aku i kana mau dala me ka maka’u ole no ka mea, ina e poho ana kou aupuni, o kou poho ana no hoi ia, a ua ike ke kanaka, ua palekana oia, a ua hoahu aku i kana dala me ke aupuni.
Mawaho ae o keia, a mamuli o ka ike ana o kekahi mau oihana nunui o ka aina i keai hana a ke aupuni, na hoopuka pu aku na oihana nui o ka aina he mau bona no ka imi ana e loaa na dala e hoohana aku ai i kekahi mau hana ano nui. Ua komo aku na ahahui ma keia alanui i mea e hoonui ia ae ai ko lakou waihona a i mea e hoopalahalaha aku ai i ka lakou hana. Eia keia ko hanaia nei ma Hawaii nei, a ma na wahi no apau o ka aina.
Ua manaoia o keia paha ke alanui oi aku o ka palekana no ka hoahu ana i na dala e makemakeia ana e hoahu no ka hanau mai. A i ka manawa o ke aupuni e makemake ai e hoopuka i mau bona, ua hikiwawe ka laweia ame ka hikiwawe no hoi o ka pau no ka mea ua ike ke kanaka mea dala, aole manawa e poho ai kana mau dala, a ua like keia hoahu ana me ka waiho aku ma kekahi wahi e ulu ana kau dala.
I kou wa e makemake ai e hele aku e kii, e waiho mai ana no. O na hoaie ka mea makemake loa ia. A no ke aupuni federala, oia ka mea makemake loa ia.
Mamuli o ka ike ana o na kulanakauhale ame na kalana i keia hana a ke aupuni, ua hoopuka pu no hoi lakou he mau bona hoaie. A ua like no hoi ka palekana o keia hoahu ana me ko ke aupuni federala. O ia hoi o keia aupuni kulanakauhale ame kalana, o ia @o keia o Honolulu nei. O na dala e hoaieia nei no na hana alanui ame na sua o kakou, mai na hoaie ana no ia. A o keia mau bona, ua like no me na punana e hoohanau mai ana i kau mau dala i waiho aku ilaila. He wahi makau ole ia, no ka mea o oe no ia e ke kanaka hoahu dala. Aole oe e makau ana ia oe iho. Pela no na bona hoaie e waihoia mai ana e kou aupuni kuloko.
Ma Hawaii nei, eia no bona hoaie: Ko ka federala, oia hoi Amerika Huipuia. Ko ke Teritore. Ko ke kulanakauhale ame kalana. Ko ke kalana. O keia mau bona apau, aole he maka’u ana i ka hoahu ana aku i kau mau dala maloko oia mau mea, no ka mea eia ke aupuni federala, ke Teritore, ke kulanakauhale a kalana, ame ke kalana ke mau nei me na kanaka apau e hiki ana e kauia mai na auhau no ka hoihoi aku i na dala a ka poe i hoahu mai ina e poho ana.
Iloko o na kaua ame na hoomakaukau ana, eia ke auppuni federala ke hoopuka mai nei i na bona hoaie, i wahi e loaa ai na dala no na hana nui i makemakeia. A i ka manawa a ke aupuni e makemake ai i dala no ka uku aku i keia mau dala i aieia aku ma na bona, ua auhau aku oia i kona mau makaainana. A he nui wale no hoi na alanui a ke aupuni e ohi mai ai i keia mau dala. Ma na pooleka; ma na auhau loaa; ma na duke o na waiwai komo maiiloko o ka aina; mamuli o na oihana ahahui i kukuluia iloko o ka aina; a ho lehulehu wale ua alanui a ka ahaolelo nui o ke aupuni e imi mai ai i wahi e hiki ai e loaa na dala i uku aku ai i na kanaka na lakou na dala i haawi mai ma na bona hoaie.
O keia alanui, aole paha kekahi poe kanaka Hawaii i ike a hoomaopopo. O ke alanui keia e hiki ai i ke dala ke hanau me ka ike mau o ke kanaka i ka pomaikai, a he alanui no hoi e hiki ole ai e hoopoho mai i ke kanaka i makemake e loaa ka puka o kana mau dala. O keia na alanui i kauohaia ma ke kanawai no na dala ma na ahahookolokolo. Ina he mau dala kekahi a na keiki oo ole, o keia na alanui e hiki ai e ae ia mai e na aha hookolokolo, no ka mea, ua ikeia aole he alnui uhaai a hoonele aku paha i kela mau keiki oo ole. A e ike ana kakou, ina he mau waiwai kekahi o keia ano, ua wikiwiki ke kii ia aku e na kahu malama waiwai, no ka mea ua ike lakou ua ae laelae mai ka aha, a ua maopopo no hoi aole e poho ana.
O keia mau wehewehe ana, ua manao ka meakakau, e hiki ana ia oukou e ka poe heluhelu e ike mai, i na alanui e hiki ai i kela ame keia kanaka, ina he mau dala kana i manao e hoahu, o na alanui keia e hiki ai e hoahu aku me ka makau ole.
O ke alanui hope oia no ka imi ana o ke kanaka i oihana @ona iho. A o na oihana oi aku, oia no na oihana mahiai; hanai holoholona, ame na mea like. Ina aole ke kanaka e poho ana ina oia e manao e hooikaika ma ka oihana mahiai. H@ oia@o no aia he manawa e poho ai @@ @anaka, aka, ina oia e hoo@naopopo ana, i ka manawa e nele ai @a aina i kekahi mea, oia ka manawa e ohi ai oia i na bua o kona mala, alaila e loaa ana iaia ka pomaikai. Aka, ina e kanu ana na kanaka i na manawa apau i ka wa hookahi, e ku pai ana ia mau mea kanu i ka wa hookahi, a o ka hopena e emi mai ana ke kumukuai, a e ike ole ana ke kanaka i kona puka.
Aka, i ka ike ana o ke kanaka i ka manawa e nele ai na makeke i kekahi mea, a ia manawa ua makaukau oia me kana mau mea kuai, e loaa ana iaia ke kumukuai no ia mau meakanu. A o ka oi aku paha i ka manawa a ke kanaka e hiki ole ai e hoolilo aku i kana mau meakanu, mamuli paha o ka nui loa oia mau mea ma na makeke, o ka loaa o kau mau holoholona na lakou e ai mai i kela mau mea. O keia ke alanui e hiki ole ai e poho loa ka mea mahiai. Aka, ina ua manao oia o ke kanu wale no i na mea mahi a nana ole i mau holoholona kekahi, e uuku ana no kona pomaikai, no ka mea, aole paha e hiki ana e loaa ia oe na kumukuai maikai io i na manawa apau. Aka, ina he mau holoholona kau, he mau puaa, a i ole he mau moa, paha, a he mau pipi waiu, ua hiki loa i ke kanaka ke kuokoa nona iho.
Ina ke kanaka e kanu ana i ke kulina a i ole uala a i ole na ai paha oia ano like, i ka ike ana o ke kanaka ua emi loa ke kumukuai o keia mau meakanu au, ua hiki loa i kela kanaka e paa mai i kela mau meaai, a e hanai aku i kana mau puaa. A ua hiki no hoi iaia e h ele aku e kuai mai i mau puaa liilii a e hoomaka e hanai i keai mau mea. I ka hopena, ua oi aku ka pomaikai e loaa mai ana i kela kanaka majua o kona hoololi aku i kna mau mea kanu me ke poho.
Ina he uwi waiu kau hana, a i kou ike ana ua nui na loaa o kau waiu ua hiki loa i kela kanaka e hoololi ae, a ma kahi o ke kuai i ka waiu, ua hiki e hana waiupaka, a i waiupaa, a i kalima paha, a ua hiki iaia e hoolilo aku i keia mau mea. O ka waiu i weheia kona kilima, o ia kekahi ai maikai loa na na puaa ame na moa.
Nolaila, o ke kanaka e manao ana e imi i oihana nana, aole he mau oihana i oi ae o ka hoowaiwai mai iaia mamua o keia mea, o ka mahiai ame ka hanai holoholoua. E noho kuokoa ana ke kanaka. E lawa ana oe me na meaai maikai loa, a o ka oi aku aole he makau ana o ke kanaka no kahi e loaa mai ai o kana ai.
I ke ola ana o ke kanaka, o ka ai aku ka mea oi loa o ka pilikia. E hiki ana no i ke kanaka ke alo ina ua ilihune i ka lole ole, a i ole i kekahi mau mea e ae paha aka, i ka manawa e nele ai kela kanaka i ka ai ole, ua oi aku ia mamua o na pilikia apau o keia ola ana. No ia mea, o ke kanaka he oihana mahiai kana hana ua lawa oia ia na mea apau o kiea noho ana. Ina ua nele i ka lole, ame ke kamaaua hiki e loaa mai keia mau mea mamuli o na dala e loaa ana mai kana mau meakanu a i hanai ai haha. He haawina oi aku o ka hoopomaikai, aka, ke ike ole mai nei naekekahi poe o kakou.
Ma keia mau manao kakou e na Hawaii e ike mai ai, ua hooi aku na kanaka o ko na aina e e hoohanau i ka lakou mau dala, i mea e waiwai ai. Ua hiki no i na Hawaii ehana-pela, ina e makemake ana. E hoao e hoahu i hanau mai ke dala.
____________________________
NA ANOAI.
______
Ke wawaia mai nei e lilo ana ke kulana Kakauolelo a Lunahoohananui o ke Komisina o na Home Jawaoo oa C/ K/ McCarthy, kiaaina iho nei o Hawaii nie. Ae, aoloe no e loaa ia kulana i kekahi kanaka Hawaii, no ke aha la? Eia nae ka mea apiki, he ekolu o keia mau Komisina he poe Hawaii. Aloha no paha kakou.
_______
Ina la hope o keia mahina e hoomakaia ai ka hookolokoloia ana o ka ohana Dauvechelle o Molokai, i hopuia iho nei no ka make ana o kela Pake o Wai Bow. Ma Wailuku e hooloheia ai keia hihia, a ua koiia mai nei ke aupuni e hoouna aku i kokua loio, no kela hihia. O na lono i loheia mai o Alika Robikana ana ka loio e hele ana ma ka aoao o ke aupuni.
_______
Aole paha he loio oi ae mamua o Robikana ma keia mea o ka pepehikanaka. Ma na hihia karaima kona ikaika loa. A ina he mau kumu kupono kekahi e ikeia mai ana no e na kiure. Ua pomaikai ke aupuni i ka loaa ana i ko lakou aoao kekahi loio o keia kulana. No ka mea aole he hana uuku ka hoao ana e paa na kanaka i hana i kekahi karaima elike me keia i hoikeia mai. He chiku makahiki i hala aku ka hanaiia ana e keia karaima a ua pau kekahi mau hoike i ka make. O ka mea nui ma ka hihia pepehi kanaka, o ka ikeia o ke kino o ke kanaka i manaoia ua pepehiia. Ma keia hihia, aole e loaa ana ke kino make o keia Pake, no ka mea ua loihi loa ka make ana a ua maopopo ole no hoi kahi i make ai.
_____
Ma ka nana aku, e pomaikai ana no na kanaka mikiala ma na hana e loaa ai ka ohi koke ana i na pomaikai. Iloko o keia oihana o ka mahiai, o ka loaa o na puaa ame na moa ka mea nui loa. E ulu wale mai ana no na mea hiki ole e hooliloia aku a e nui ana na mea hiki ole e hooliloia aku me ka loaa pono o ka puka, nolaila, i ka hoea ana mai o ke kulana pela, eia no kau mau holoholona imua o kou alo kahi i holoholo ai, a o ka ai i hiki ole e kuaiia aku, ua hanaiia aku ia mau holoholona. Aole ke kanaka mikiala ame hooikaika e nele ana i na hoopomaikai ia mai e kana mau holohalona.
Eia no na kaiki o Molokai @e hana mai nei ma ko lakou mau apana aina. Ua maopopo loa e h@@@ mai ana ka la e lilo ai keia wahi @ Molokai, i wahi hele nui ia e @@ kanaka @a keia mua aku. Ke @@ mai nei ka makemakeia o na ka@@ ka hana. A ma keia manawa o keia makahiki ae, e hiki aku ana na kanaka ma kahi o haneri a oi, @@ ka mea e nui ae ana na hana @@@kahiki.
_____
O keia na mahina waiwai nui @ ka mahiai ana. Ina na kanaka Hawaii e kanu ana i na ipu haole @ keia mahina, e loaa ana na kum@ kuai kiekie no ka mea, ua nele @@ na makeke o kakou. I keia la @@ hoi, he eha kenaka o ka paona @@@@ maoli. E ike mai kakou, he @@@ koneka o ka paona, ua like ia @@ ekolu dala o ke eke hookahi, ma @@ kuai nui. No ke aha mai keia @@ ana o ka uala? No ka nele @@@ i keia manawa. Nolaila, ina @ keiki o Molokai e hoomanao i k@@ a e kanu i ka lakou mau lau uala iloko o keia mau mahina mamua iho nei, ina la i keia la e loaa ana keia mau dala uku kiekie ma@@@ I kela mahina aku nei ua emi @@@ a he @anawalu wale no keneka o ke eke hookahi haneri paona. I keia @@ ua pii ae la a he ekolu.
_____
O ka mea oi aku o ka hoomaop@po o ke kanaka mahiai i na man@ ka e nele ai ka makeke i na m@ ai. I ka maopopo ana, o ke k@@ aku i ka manawa e hiki ai e @@ ka manawa nele io, ka hana @@. A loaa keia mau ike, aole e ne@ ana ka ohi ana o kela kanaka i @@ ppomaikai oi ae. Aka, o ke kanaka e pono kanu ana no i ka manawa maikai apua, e hoea mai ana kan@ mau meakanu i ka makeke i @@ manawa ua piha i na mea o ia an@. A o ka hopena e loaa ana iaia k@ kumukuai emi loa o kana mau meakanu.
_____
He olelo nae na ka Buke Nui, “O na mea i hanai ma kahi malu e hoikeia ana no ma ke akea.” Aole keia he mau olelo hou, ua paanaau ia kakou. A o ka hopena e loaa mai ana i na hana kolo@@ o keia ano, he mea hiki ole ke @@@maopopoia. Ua loihi no keia mau makahiki o ka hanaia ana o keia karaima, aka, e hiki io mai ana paha ka la la o ikeia ai. He ma nao ko makou e ikeia aku ana no. Ina aole na keia poe, e loaa aku ana na kanaka kolohe.
_____________________
HOOHALAHALA NA KEPANI I KO LAKOU MAU HOOPA’I.
_____
Ma kekahi la o ka pule aku la i hala, ekolu mau Kepani Okinawa@ no lakou na inoa Nonaka, Higa ame Taba i hopuia ma Pearl City, e @@ Hope Makai Nui Fernanadez a ho@ komoia ae he hoopii e ku-e ana ia lakou no ka hana waiona. Ma ka manawa i hooloheia ai o ko la@@ mau hihia mamua o ka aha apana a ka Lunakanawai Samuel Hookan@ ua ikeia ka pili o ka hewa ia lak@@@ a ua hoopa’iia mai lakou apau @@ $250 pakahi. a mahope iho o ka hoopuka ana mai o ke kahu o k@ aha i kona manao hoopa’i ua hoike aku na Kepani lawehala i ahewa@ i ko lakou manao hoohalahala i @@ olelo hooholo imua o ka aha kaapuni.
I kulike me ia a ka Hope Makai Nui Fernandez o ka hoike ana @ ma kana hoomaopopo o ka hoo@@ ka koke ana iho no ia o keia m@@ Kepani ekolu e puhi okoehao i @@ manawa i loaa pono aku ai ke @@ kahi a lakou e puhi okolehao @@ ma ke kahawai o Wahiawa, ma@@@ ae nei o Ewa.
O kahi o ka okolehao i loaa aku @@ ua hoike mai ia i kekahi hiona @@ hana ia kela hana haihai kana@@ ma ke ano huli pomaikai, aole @@ ke ano liilii aka ma ke ano he h@@@ imiloaa nui; he ipuhao puhi rama @@ 75 galani ka i loaa aku me 40 g@ lani okolehao ame 30 mau barela @ 50 galani ua like ia me 1500 gal@@ rama i hoawaawaia.
______________
E HOONUIIA AKU ANA KA OI HANA KALEPA.
_____
KAPALAKIKO, Sept. 16. – E @@ ana ka luku a ke olai ame ke @@ ma Iapana i mau mea hoonui @@@ i ka oihana kalepa maloko o @@ Moana Pakipika iloko o na mah@@@ kakaikahi mai keia @a aku, @@ me ka hoakaka a kekahi ka@@ lawelawe oihana kalepa onei i @@@ la. E nui mai ana na kauoha @@ na huaai maloo o Kaleponi nei a@@ na papapa, a pela hoi me ka l@ hale, ka palaoa ame ka laiki w@ o ka hoakaka a ke kanaka lawelawe oihana kalepa. Ua lilo o Koh@@ nei manawa i awakumoku ano @@ no Iapana.
O na lako no ke kokua ana @@@ i na Kepani ua hoakoakoaia inai @@ eia maanei e ahu nei mai na a @@@ hui Kepani mai maloko o Kaleponi Utah, Vevada ame Colorado, no @@ hookau ana aku maluna o ka @@ kuahi Tenyo Maru e ku mai @@ ianei a holo aku no Iapana ma @@ la 18 o Sepatemaba.