Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 40, 4 October 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke

Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula

Ke Ola Mamua, Mahoe ka Hoopukapuka

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Luna Hoomalu

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;

Akaiko Akana, Lala;

Rudolph M. Duncan, Lala;

Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

Meakakau Nupepa, malolo o ke Kakauolelo

JOHN H. WISE.

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. S. Thurston(Kakina), ua haawiia mai keia aoao no ua manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii.  Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana on ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, a makemake ana e ui i ke Komisina no na me like ole i makemakeia e ninau mai.

HE LAHUI HOOMANA KII ANEI NA HAWAII?

Aole paha he ninau ano nui i ka @ lahai ana o na Hawaii elike mai me keia.  Ma ka nana iho i na kii pohaku ame na kii laau e paa ia mai nei @ hale hoikeike o Bihopa, ua ulu mai no ka manao ana, ua hoomana no paha na Hawaii i keia mau kii.  Ma ka heluhelu ana i na moolelo i waihoia mai e kekahi poe i kakau i na moolelo o Hawaii nei, i na makahiki i hala aku, ua hooia mai ia mau moolelo. ua hoomana io no na Hawaii i na kii pohaku ame na kii laau.

Aka, ke ku mai nei na hoikeike ana a Kamakau kekahi o na kanaka Hawaii, kakau moolelo o keia lahui a hoike mai me ka moakaka loa, aole loa na kupuna Hawaii o kakou i hoomana, ma ke ano hoomana e ikeia nei i keia mau la, i keia mau kii i kalaiia e lakou.  Aka, he mau kii hoohiwahiwa wale no keia, a ua hoomanaia kekahi oia mau kii elike no me ka hoomanaia ana o na kii o ka makuahine o Iesu, ame Iesu no hoi e kekahi poe hoomana o keia la.

Wahi a Kamakau, “Aole loa na Hawaii i kukuli iho i ko lakou mau kuli ilalo a hoomana aku i kekahi o na kii i kalaiia e lakou.  Aole loa no hoi lakou i honi i kekahi lihi o kela mau kii, a i ole hoopuka ae paha i ka inoa o keia mau kii ma ka lakou hoomana ana.  Aka, ua hanaia keia mau kii i loaa ai ka mea a ke kanaka e nana aku ai, i kona manawa e pule ai.  O ke kii Kukailimoku, aole ia he kii hoomanaia aku e na kanaka, aka, ua laweia@ ai iloko o kahi hoomana a kukuluia mai, aka, aole ma ke ano e puleia aku ia kii, a i ole paha kulou iho a hoomana aku na kanaka iaia, a i ole pelu iho paha na kuli elike me ka pule ana o keia manawa, aka, ua ku wale mai no kela kii, a ua nana wale aku no na kanaka e hoomana ana i ke akua.  Aka, i ka manawa e pule ai na kanaka e kuhikuhi ana ko lakou mau lima iluna i ka lani, elike me ka mea e hooia ana aia i ka lani ka lakou akua e pule ana.

Ma keia hoike a Kamakau, e ike mai kakou, i ka like ole o na hoike ame na olelo i waihoia mai ia kakou e ka poe kakau moolelo o ke au kahiko, He oiaio no he poe pule akua na Hawaii, a aole paha he lahui pule akua elike mai me na Hawaii.

He mea maamau i ka inu awa ana o na kanaka Hawaii, ua hookomo iho lakou i ka manamana mua o ka lima a pana ae i ka awa i pulu mai i ka manamana, me ka hoopuka ae, “eia kou e ke akua,” alaila inu ae ke kiaha awa.  O keia, aole ia he hoomana, elike me ka hoomana ana o ke akua o keia mau la.  Ua kukuli iho ke kanaka, a iloko o kana mau noi ana ua hoopuka mau ae oia i ka inoa o ke akua, ahiki wale i ka amama ana.  Aole nae na kanaka Hawaii i hana pela.

I keia la ke ike nei kakou i na kii laau loloa, a ninau iho kekahi poe ua puleia anei kela mau kii laau? O ka pane a Kamakau, aole he puleia e like me ka pule ana o keia la, aka, ua hanaia pela ka loloa o na kii no ke kanuia o kekahi hapa ilalo o ka lepo, i hiki ke ku mai kela kii.  Aka. o keia mau hana, ua hanaia no ma ke ano he mea hoohiwahiwa mai i ka hale pule o ke akua.  A o kekahi no hoi, ua pinepine ke puhiia ana o keia mau kii laau i ke ahi, a ma kekahi mau moolelo, ua laweia i wahie.  Eia ma ka moolelo o Kawe @ , i kona hele ana e kaua ia Kauai, ua hele aku oia i Waianae, hoomana a pau ka hoomana ana, ua kii ia aku na kii laau, a laweia mai i wahie no ka lakou huakai kaua i Kauai.  Ina he mea hoomanaia keia, a ua lilo io no i mau akua no na kanaka, aole paha lakou la e ae mai ana e lawe waleia keia mau akua i wahie!  Ma keia kakou e na hanauna o keia la e ike iho ai, aole paha he oiaio o keia mau olelo i waihoia mai ia kakou i ka hoomana kii o na kupuna o kakou.

I keia la, ke kukuluia mai nei na kii o ka makuahine o ka Haku, ame ke kii no hoi o ka Haku Iesu maloko o kekahi mau halepule, a ke kulouia aku nei keia mau kii, me ka hoomanaia aku.  Ina ua hanaia keia mea i keia mau la naauao o keia ao, a ke oleloia mai nei aole keia he hoomana aku, aka, he hoohaahaa ana iho o ke kanaka i ka hoomanao ana ae i ko lakou akua ame ke keiki a ke Akua, alaila, aole io no paha e hiki ana ia kakou ke manao iho, a i ole olelo ae paha ua hoomana na makua Hawaii o kakou i keia mau kii laau a pohaku paha.

I kinohi loa, ua hoomana na kanaka Hawaii ia Kane, Ku ame Lono.  O keia mau Akua ko lakou mau akua no kekahi mau haneri makahiki.  Aole no hoi lakou i hana i mau kii pohaku a laau paha, a lilo hoi i mea malamaia e lakou, aka, mahope o ke komo ana mai o na kanaka mai ka hema mai, elike me Paao ma, ame kekahi mau kahuna i hoikeia ma na moolelo o Hawaii nei, ua loaa na kii laau a kakou e ike nei i keia la, a ua komo pu mai iloko o ka lakou hoomana ana ka inoa o Kanaloa, ame kekahi mau akua e iho, he lehulehu wale.

Iloko no hoi o ia mau la, ua lawe pu ia mai na kanaka anaana, a hoopiopio.  A iloko o na pule a keia poe kahuna ilaila kakou e ike iho ai i ka inoa o na akua he lehulehu wale.  O Uli kekahi akua paanaau loa i na kanaka o ke au kahiko, a ua nui ka puleia o keia akua.  Aka, aole nae he kii pohaku e hooiaia mai ana o ke akua keia la o Uli, a ua kukuli iho la hoi na kanaka i keia kii a hoomana aku.  Aole loa he mau moolelo hoike mai ana pela.

Aka, o ka mea maamau, o ia no ka ike ana i kekahi kanaka e paa ana i kekahi apana laau, a e malama ana i ka awa ame ka ai, a e hoomanaia ana ma ke ano he akua aumakua, a i ole he akua hoounaunaia.  Aka, ma keia wahi iho la no pau.  Ma kahi o ka hoomana ana elike me ka hoomana ana o keia la, aole loa na kanaka Hawaii i hana pela.

Aole paha e hiki ana ia kakou e olelo iho, no ka loaa ole ana o ka inoa o ke Akua o Iehova ame Iesu ia lakou, he hoomana kii, ko lakou pule ana aku i ka inoa o Ku, Lono, ame Kane.  No ka mea, malia paha o keia mau Akua no ka lakou i hoomana ai, a ua hoopuka i ka inoa i loaa ia lakou.  Nolaila, aole ia he hoike ana mai he poe pule akua kii na kanaka Hawaii.

He mea nui keia ma ka nana aku i keia mau la o ka huli moolelo ana.  Aole kakou e manao iho no ka hoike ana mai o kekahi poe kakau moolelo i ka lakou mea i ike ai, he oiaio iho la ia, a manao aku kakou ua pololei lakou.  Aole loa.  He mea pono e loaa mai na hooia ana ua hana io ko kakou mau kupuna pela.

Ina o keia mau mea a Kamakau e hoike mai nei a he oiaio, alaila, he mea ano nui keia, a e pono no na kanaka Hawaii e ike mai i keia.  I keia la ke ike aku nei kakou i ka hoomana o Buda, aole paha o keia kii i hanaia me ka lima kanaka, ke akua e puleia nei, aka, o ke akua nae ia a kekahi hapanui o ke ao nei e hoomana nei.  Eia keia kii ke ku nei maloko o na halepule like ole o keia hoomana.  A ua manao paha kekahi poe o keia kii ka mea e hoomanaia nei, ina pela, alaila, ua hoomanaia ke kii, aka, ina ua like no hoi me na luakini Kakolika e malama mai nei i na kii, alaila, aole pahe e hiki ana e oleloia aku ke hoomana kii nei na Kakolika, no ka malama ana i keia mau kii maloko o ko lakou mau luakini?  Ina e kapa ana kakou i na kanaka e hoomana nei ia Buda, he hoomana kii, alaila aole ana e hiki ia kakou ke hoole pu i ka poe Kakolika.  Ua like no keia mau hana, a e pono no e hoohalikeia ko lakou ano.

Ina ua hoomana na Hawaii i keia mau kii mamuli o ko lakou malama ana, alaila, e kapa io aku kakou i na Hawaii he poe hoomana kii, a ia manawa hookahi aole kakou e hoole aku aole na luakini a paa mai nei i kekahi mau kii, aole lakou he poe hoomana kii.  Ua like no keia mau mea a elua.  Ina io mamuli o keia mau kii, ua lilo io ae la ko kakou mau kupuna he poe hoomana kii, alaila ua hoomana kii, no keia mau luakini e malama mai nei i na kii.

Ina hoi o keia malama ana i keia mau kii maloko o na luakini, aole ia he hoomana kii, alaila, aole no hoi ha i hoomana kii na kupuna Hawaii o kakou.  No ka mea ke olelo mai nei o Kamakau, he mau kii hoohiwahiwa wale no kela i na halepule, hle mua, hoi ma ka olelo a kahiko.  I ke au kahiko, aole ohana i nele ka loaa o ka hale mua, o ia  hoi hale o ke akua, a i wahi e pule ai ka ohana.  Aole nae i malamaia na kii i mea kukuli aku a hoomana aku ia lakou, aka ua kukuluia mai iluna, a ua nana aku na kanaka i kela kii, ma ke ano he aka no ko lakou akua.

KA IKE OLE O NA HAWAII I KE ALOHA HOAHANAU

He mau puka ana i hale aku, ua hoomaikeike aku ko oukou meakakau, i ka manao o ia mea o ke aloha hoahanau.  Kekahi hoi o na haawina i loaa ole i na kanaka Hawaii, ka haawina pokela o keia noho ana, ame ka mea i manaolanaia hoi no kela ame keia kanaka he lahui kona.

Ma keia mau manao hoie ke kalai aku nei au no ka mea e ike ole ai ke kanaka Hawaii i keia mea.  Ua oleloia he lahui aloha ka lanui Hawaii.  Aole au e ku-e aku ana i keia mau manao ana pela.  Malia paha o hapai mai au i ka ninau, heaha la na hooia ana o ka loaa o keia haawina i na kanaka Hawaii?  A ma keia ninau ana e ike io ai kakou i ka loaa ana o keia mea o ke aloha i ko kakou lahui.

Ua hoomaopopo kakou mamuli o na moolelo i loaa mai ia kakou mai ko kakou mau kupuna mai i ke aloha o keia lahui:  Ua oleloia, aole kanaka maalo ma ka ipuka i nele ke kaheaia e komo mai e ai.  Aole kanaka maalo ma ka ipuka me ke koo oleia aku e kipa mai maloko, a e hooaumoe, ina ua mamao kahi e hele ana.  O keia mau haawina, ua lilo i mea hooiaio mai i ka manao aloha o ko kakou mau kupuna.

He oiaio no he mau hoailona keia o ke aloha.  Aka, he hoomaikeike ana mai anei kekahi i ke ano o ka noho ohana ana.  Ina ua lokomaikai i ka malihini, aole ia he aloha.  Ina ua kahea aku e komo mai, aole no ia he aloha.

Aka, o ke aloha, ua oi aku ia.  Ua lilo ke aloha i mea koi mai e hana aku i na mea paakiki ame na mea e hoonele ana ia oe iho.  Ua kikoo aku i na mea hope loa ma kou waihona, a ua hoonele iho ia oe i na mea i hookoeia nou iho. O keia mau hoailona, ua ike kakou ua loaa ia kakou.  Aole paha he kanaka e noho nei e ae i kekahi e ike aku iaia e noho nele mai ana a i ole e noho pilikia ana me ka ole a ulu ae na manao haawi.  Ae, ina o keia ke aloha, ua loaa io no i na kanaka Hawaii.

Eia hou keia hoailona o ke aloha.  He kokua ke aloha.  O ke kokua nae, aole ma na mea ma kou lima, aka ma kou aoao:  Ina ua kukulu kou hoa Hawaii i halekuai, o ke aloha o ka hele aku e kuai ma kona halekuai.  Ina ua loaa ka oihana a kou hoahanau, e hele aku oe e lawelawe ma kau mau mea e ikeia ana he oihana i kukuluia e kou hoahanau. O keia na haawina o ke aloha a’u e ike nei i ka nele ma ka aoao o na kanaka Hawaii.  A e ninau like ana kakou, heaha la ke kumu o keia hele ole e kuai i ka halekuai o kou hoahanau?

Ua ike pinepine au i ka hele no o na Hawaii e kuai, aka, i ka nui ana o ka aie ua haalele aku, a nihi ae la ka hele ana, no na hale kuai Pake.  He hoailona keia o ka manao ino.  He hoailona keia o ka makemake hoopilikia.  A no keia kumu i manao ai aole io no paha i loaa ke aloha i keia lahui no lakou iho.

Aka, e ulu mai ana no ka ninau, ua hana maikai mai anei na kanaka Hawaii i loaa na oihana i na kanaka e hele aku ana e lawelawe oihana pu me lakou!  O ia hoi ua haahaa anei na kumukuai ame na kaki ana mai i kou hoakanaka!  Ke manao nei au aole o ia ka ninau.  Ina ua kukulu ae kekahi kanaka Hawaii i halekuai nona, ua kukulu oia me ka manao e loaa iaia kekahi puka.  A ina ua oi ae kana mau kaki ana mamua o ka ke Pake ame na Kepani paha, he kumu no paha hoi kekahi o ia mau hana ana pela.  Ka mua, e ike mai no kakou, ua oi ae ka pii ame na hoolilo o ka noho ana o ka ohana Hawaii mamua o na kanaka e ae e noho pu nei me kakou.  Aole he lahui hoemi i na hoolilo o ko lakou noho ana e loaa mai na kanaka o Asia.  A ua ulu ae keia mau hoemi lilo ana, mamuli o ka lakou ai, ame ko lakou noho ana.  Ma ko lakou wahi i hele mai ai, ua lilo na mea liilii i mau mea malama loa ia e lakou.  A ua hiki mai keia mamuli o ka paakiki o ka loaa ana o na mea apau ma ia mau aina.  Aole pela ma Hawaii nei.  Ua loaa wale na mea apau me ka maalahi, a mamuli o keia loaa ana pela, ua ike ole ko kakou lahui i ka hoomaukaulii.  He mea nae keia nana i hoomawaliwali mai i ko kakou noho lahui ana, a i keia la i ke komo ana mai o na lanui i ike i ka hoomakaulii, ua lilo kakou i poe nawaliwali ma keia mau hana, o ka imi pomaikai ana iwaena iho o kakou.

Mamuli o keia oi ana ae o na hoolilo o ke ola ana o ka ohana Hawaii, pela no i oi ae ai ka pii o na lako halekuai e malamaia ana e kekahi kanaka Hawaii, mamua o na lahui e ae.  A e ike mai no hoi kakou, o kekahi kumu maikai loa a kakou e ike ai, o ia no ka pii ae o ua wahi halekuai Pake nei, ina aohe he halekuai Hawaii ma ia wahi.  O ke kumukuai a na Pake, aole ia e paa mau ana i na kanaka e hele aku ana e kuai ma ko lakou mau halekuai.  I kekahi mea malihini, e pii ana a oi aku; a i ka poe e maamau, ua emi iho.  He hana keia i maamau i kela lahui, a me na lahui no o Asia.

I na kanaka o Honolulu nei, aole kakou e hiki e poina i keia mau kanaka Hawaii elua, ia Kale Aki amd Jonah Kumalae.  O keia mau kanaka kekahi o na kanaka puukalahala o na Hawaii.  I ka manawa i pii ae ai ka poi, ua komo aku keia mau kanaka iloko o keia oihana, a na laua i hoemi mai ke kumukuai o keia ai a na Hawaii.  He haawina keia e ike mai ai kakou i ka like ole o ka manao o na kanaka Hawaii me na lahui e aku, a oia ka mea nele i ko kakou noho lahui ana.  Aole kakou i ike i ke kokua aku o keikahi i kekahi.  Ua hele ae no me ka pipa e leha ana na maka i kahi e a e haawi ole ana i na hana e ku mau ai ia Hawaii ma ke kulana holomua.  Malia paha aole, ia he aloha ole, aka, he ike i ka mea maikai.  Ina pela o ia aku la no.

KE KAKAUOLELO MANAHOOKO HOU

I ka halawai a ke Komisina o na Home Hawaii i ka la 25 o keia mahina, ua koho o R. M. Duncan i kakauolelo manahooko ma kahi o Geo. P. Cooke i halele mai.  Ke paa nei no nae o Cooke i kona kulana Komisina.

He mea hiki ole paha ke hoole aku i ka waiwai nui o ka paaia ana o keia kulana e Mr. Cooke, a ua nui no hoi kana mau hana i hooia mai i kona hooikaika e loaa ka holomua o ka hana i kuhikuhiia mai mamuli o ke kanawai Hoopulapula.  O na la mua o ka hoomaka ana o kekahi hana na la ano nui loa, a mahope o elua makahiki o ka paaia ana o keia kulana e Mr. Cooke, ua lilo na hana o ka hoomaka ana i mea ano nui, elike me ka maikai o ia hookumu ana, pela no e loaa ai na hoikeikeia ana mai o na mea e loaa ai ka hiki e nee aku me ka laelae.  A ke minamina nui nei ko oukou maekakau i ka hiki ole ana ia Mr. Cooke ke hoomau ma kona kulana.  Aka, ua lilo nae ia minamina ana i mea hoomama ia mai mamuli o ka hookohuia ana o Mr. Damon ma kona wahi. A ke manaolana nei ko oukou meakakau, e nee mua aku ana no na hana me ka pilikia ole, no ka mea, ua noho o Mr. Damon ma ke kulana Komisina mai ka hoomaka ana mai o na hana, a ua ike oia i na mea i makemakeia.

He ma pule i hala aku, ua maopopo no ka haalele o Mr. Cooke, no ka mea ua hoihoi houia aku oia i Lunanui no ka Hui Hanai Holoholona o Molokai, a ua hiki ole iaia ke paa mau i ke kulana kakauolelo no ka me he hui mau ke Komisina i kela ame keia pule, a ua makemakeia no hoi o Cooke e noho paa aku ma Molokai.  No keia kumu, ua nui no na inoa i houpuupuia ma, aka, ua lilo nae ia mau inoa i mea hookuihe mai i ka manao o na kanaka i manao nui no ka holomua o keia mau hana hoopulapula hou ana i kou lakou lahui.  He oiaio no paha, aole io no e lilo ana keia kumuhana i mea hoi hope a hoohiolo paha i na manaolana, aka, o ka loaa o ke kanaka i manao nui i keia kumuhana ka mea oi aku.  A ua lilo keia minamina i ka haalele ana mai o Mr. Cooke, e mea hoomamaia mamuli o ka loaa ana ia Mr. Duncan o keia hookohu.  A ua hiki ia makou ke olelo ae, e mau ana no ka holomua elike me na manaolana o ko oukou meakakau.

Ma na moolelo o ka lawelawe ana a ke Komisina i ka lakou hana, ua hiki no e ikeia iho ka lilo mau ana o na hana hookumu o na mea apau i mea hooikaikaia e Mr. Duncan, a no ia kumu, ua waiwai nui ka lilo ana iaia o keia kulana.  Eia aku na la hana nui loa mamua o ke Komisina.  O keia mau hana i hala aku, ua nee aku ia me ka maalahi, a ina paha he mau kuia kekahi, o na kuia no ia o na hana hou akahi no a hookumu.  Aka, ua hala aku he elua makahiki o ka hoomakaia ana o na hana e ke Komisina, a ua hiki e ikeia ua holomua ma na ano apau. Aka, i keia makahiki e nee mai nei, me na hana kii ana i ka wai no ka pono o na kanaka e noho aku ana ma na aina mauka o Palaau ame Hoolehua, ua lilo ia mau hana i mea ano nui, no ka mea, i ka pau ana o keia hana, e puunaue hou ia ana he mau eka i oi aku mamua o keia i haawiia aku i na kanaka ma Kalamaula.  Ma keia mau aina e weheia aku ana ma keia mua aku, e hiki aku ana i ka haneri na kanaka i makemakeia.  A o ka mahi ana o ia mau aina, ua okoa ae ia mai na aina makai nei, no ka mea, aole he wai hoopulu meakanu ma kela mau aina, a e kaukai wale ana no i ka ua, a me ke kehau haule o ka po.  He mau aina no hoi, no ke kanu halakahiki, kulina, ame na meakanu oia ano.  A o keia mau aina mauka, e lilo mai ana ke koikoi o na hana maluna o na poohiwi o ke kakauolelo hou i kohoia iho la.

Ke haalele nei no hoi o Mr. Duncan i kana hana i lawelawe ai mai kinohi mai me ka Hui Kaa Uwila.  Ua pii ae oia me ka ulolohi no, malalo o na haku he lehulehu wale, aka, i keia la, ua hoea aku oia ma keia kulana mahope o ke hoomanawananui ana no kekahi mau makahiki.  Ua ikeia kona makaukau ma keia kulana no ka mea, ua paa mau oia ia wahi me ka paewaewa ole o kekahi mea, a ua minamina nui ia no hoi e kona mau haku hana.  Aka, ua hauoli nae kakou i ka lilo ana iaia o keia kulana Kakauolelo, no ka mea, ua hoike mai no oia i kona makee i keia mau hana mai kinohi mai, Ua hooikaika ke Alii Kuhio e lilo oia i Komisina, a i kona hala ana aku, ua waihoia mai ke koikoi o na hoolala ana maluna o kona mau poohowi.

He keiki no hoi o Mr. Duncan i hanauia ma Molokai, a eia no iloko ona ka iini e lilo kona aina hanau i wale e hoolaupaiia aku ai kona lahui.  Eia kona makuahine ke noho mai la no i Molokai, me kana kane hou, me na kaikaina hoi o Duncan me keia makuakane hou.  Hookahi o keia mau kaikaina ua lawe ae i apana aina nona a ma ka nana aku i na hana e lawelaweia nei e kela keiki me kana wahine, ua hiki e ikeia aku ka iini e lawelawe i na hana me ka manao kanakamakua a aole no e nele ana ka loaa o na mea i manaolanaia e laua mamuli o ko laua ikaika ame ko laua hoomanawanui.

Aole no he mea e makau ae ai, no ka mea eia no ka hapanui o na komisina he poe Hawaii, a i hewa no na hana, e kau aku ana no na hoahewa ana maluna o ia mau lala, no ka mea, ua lilo ia lakou ka hapanui, a me ia hapanui, na lakou no e hoolala na hana.  Mai ka hoomaka ana o keia Komisina e lawelawe i ka lakou mau hana he elua makahiki ae nei i hala ua hike i ikeia aku ka holomua ame ka iini nui e lawelaweia na hana me ka maikai.  A mamuli o ia maikai o ka lawelaweia ana o na hana, ua kaa aku ke kulana o keia hana mao aku o ka hiki ana e nele na pomaikai i upuia e na makua o keia kanawai.

Aole e pau ana ke koi ikaika ana o ko oukou meakakau, no ka haawa mai o na mea e hiki ai e loaa ka holomua i na kanaka e lawe aku ana i na aina/  Ua laweia he mau eka i oi aku mamua o elua tausani e na kanaka ma Kalamaula, a o na eka i koe, e pono no e haawiia mai i na kanake me ka hookakalia ole, no ka mea eia kakou i na hana hoonee mua i keia mau la.

He oiaio no aole keia kanawai i laweia mai ma ke ano he mau hana kalaiaina, aka, ua pinepine ke ku-e ana o na Demokarata i keia kanawai, ame ko lakou lawe ana mai i na mea pili kalaiaina  no keia kanawai.  A no ia kumu, aole e hiki ia kakou ke alo ae i ka oiaio, ina lakou e lilo ae ana ma ke kulana manahooko, e hoao ana no lakou e hoohaiki mai i na pono o keia kanawai.  No ia kumu, mamua o ka hiki ana mai o ia mau la, e lilo io aku ai paha ia lakou ka hooponopono ana o na hana Manahooko o keia Teritore, ua pono keia Komisina e oni mai me ka hikiwawe i hiki ole ai i keia poe Demokarata ke hoololi ae a i ole hoohaukae ae i na hana maikai i lawelaweia mai ne no ka pono o keia lahui.

He ninau ano nui keia, ina kakou e lawe mai ana a noonoo iho. O ka loaa ana o ka manahooko e kokua ana, a e hookiaika ana no ka holomua o ke kanawai, a me ke komo ana mai o kekahi Manahooko, e ku-e ana a e hoao ana ma na ano apau e hoopilikia mai i na mea i manaoia.  Ina e loaa hou ana he Manahooko e hiki e lawelawe i na hana me ka manao maikai ame ke ake e holomua, a e loaa hoi na kokua ana, aole he makau ana no ka holomua ole.  Aka, ina he poe e ku-e ana i ka holomua, e loaa ana no na kuia.  Eia kekahi poe ua lilo loa no ka loaa ana o keia mau pono i na Hawaii wale no, a e lilo ana ko kalou mau manao lili i mea nana e ku-e aku i ko lakou mau manao kokua, a o ka hopena e lilo ana na manaolana i mea ole.

Hookahi no hana pono ma ka aoao o na kanaka Hawaii, o ia no ka makaala ana e loaa na kanaka e hele mai ana i ka ahaolelo o keia mua aku, he poe makee i ko kakou mau pono, a he poe i hiki e ikeia aku ko lakou makemake e loaa ka holomua o na hana e lawelaweia ne no keia kanawai.  I keia la, aole no i pau ke pohihihi o kekahi poe no keia kanawai, a ina e lilo ana i mea kokua oleia mai e ka Manahooko e lilo ana na manao ku-e i mea nana e hoohiolo mai i na mea maikai i manaoia ma keia kanawai. Aole kakou i pae aku mao o ke ka nui, ma na hana o keia kanawai.  Mahope o ka loaa ana he haneri kanaka i lawe i keia mau aina, alaila kakou manao iho ua hiki mai ka la e pau loa ai na ku-e ana.  I keia la, aia he 20 poe e noho mai la ma keia mau aina, a he poe kekahi i lawe ma na pa hale, aka, o ka ike maoli ana aku i ka holomua no na hana, aia no ia i ka piha ana o keia heluna i hoikeia ae la, a he mea pono no iloko o ka manawa e paaia ana na hooponopono aupuni ana malalo o kekahi manahooko e kokua ana i keia hana, e hiki ia kakou ke ike aku ua pau na manao ku-e i keia kanawai ame kona mau hoolalaia ana.

I keia la, he oiaio no ua hamau kekahi poe ku-e, a e ike aku ana mae kakou i ka manawa e loaa io ai ka nee mua ana me ia hiki ole e ku-e ia, e nuia ana ka poe e ku mai ana a hoohiki mai me ka wahahee, na lakou i hookumu keia kanawai.  A aole manawa a lakou i ku-e ai.  E hiki mai ana ka manawa, e lilo ai na poe apau i poe kokua wale no i keia kanawai, aka, i keia mau la, ke noho hoopue mai nei me ka hiki ole e hoopua ae, i ko lakou mau manao, no ka mea, aole io no paha i hoea mai ka la e ike malaelaeia aku ai ka holomua io o ke kanawai.  Aka, o ka’u olelo a’o i na kanaka Hawaii, mai maka’u i ka lawe ana i keia mau aina, no ka mea, aole e loaa hou ana kekahi haawina o keia ano ma keia mua aku.  O ka la o ka loaa wale o ka aina ia oe e ke kanaka Hawaii, ke kokoke aku nei e pau.  A ina aole keia kanawai e holo iho nei, ina la, i keia la, ua ike aku kakou i na aina aupuni e puunaue ia mai ana me na lahui e aku iwaena o kakou, a o kahi lihi hea la ke loaa mai ana i na Hawaii.  Nolaila, i ka manawa o ka haule ua, e wehe e kakou e ke pulu a e ae aku i ka ma-u o ka ua e haule iho iloko o na meakanu au i lumai aku ai iloko o ka lepo.  Mai kali a pau ka ua, alaila oni mai no ka mea, aole e loaa houa ana ia kakou kekahi haawina o keia ano.

Oiai kakou iluna o ka mea kaupaona, e hana kakou, a e ohi me ka ikaika, o haule iho kakou ma na awawa o ka poino, a no kakou ka make mau loa, ame ka nele i na pomaikai o kou aina hanau.  Aole na mea maikai e hele pinepine mai ana imua o kou alo, o na pilikia ka mea mau mai. A oiai e maalo ae ana ua haawina pomaikai la, e makaukau kakou e apo aku me ka hikiwawe.  He oiaio, ua lawa kakou na hanauna o keia la me keia mau aina, aka, mamua o kona puunaue ana, e loaa mua ia lakou, o kaili houia aku no auanei.  Aole ke kolohe ame ka anunu e hoike mai ana i kona kino oiai oe e makaala ana, aka, i ka moe ana o kou mau maka, o ia ka manawa e oni mai ai. Pela au e koi aku nei no i na kanaka Hawaii, mai palaleha a mai hoopanee i ka hopu ana i na mea maikai a maalo mai ana ma kou alo.

NA ANOAI.

Ma ka nana aku, aole no e mamao loa aku ka manawa mai keia manawa aku, e lilo io ana no i ka halakahik ka helu ekahi o na oihana ma Hawaii nei.  Eia na aina i waiho waleia no kekahi mau makahiki loihi, i manaoia he waiwai ole ka hoomaemae ana aku, ke kanuia mai ne i ka halakahiki.  Eia ka mokupuni o Lanai, ke kanuia mai nei i ka halakahiki. Ke hoolalaia nei e wehe aku i awa ku moku no ia mokupuni, i hiki a e laweia mai ka hala i Honolulu nei e hookomo ai iloko o na kini.  O na lilo o keia awa kumoku e hanaia aku ana, aia ma kahi o ka hapalua miliona dala.  Aole paha e hooliloia ana keia heluna kala nui hewahewa, ina aole i manaoia na poo oia ahahui e loaa ana ia lakou he mau puka mahuahua. I na makahiki nae e hala aku, aole i manaoia e hiki ana e loaa kekahi oihana o keia ano ma kela mokupuni.  Ua hanaia na holoholona ma kela mokupuni, a i na makahiki i hala aku he 25 a oi aku, ua hoao ia ke ko.  Mamuli o ka lawa ole o ka wai, ua hoopauia kela mau oihana, a i keia la hoi o ka makemake halakahiki o na aina e, ke komo ia aku nei e kanu keia mea ma kela mokupuni.  He mau makahiki ae nei, ko Charles Gay kanu ana i ka halakahiki malaila, a ua ikeia mamuli o ka puka pono, ame ka maikai o kana halakahiki, pela keia hoolala ana e mahiia he mau tausani eka o kela mokupuni.

Eia ma keia huli nei o Molokai, ke kuahiwi o Maunaloa, ua hoolimalima aku ka ohana Cooke, he 5,000 ahiki aku i ka 7,000 eka no ke kanu halakahiki ana.  Eia kela mau aina ke kanuia mai nei i ka halakahiki.  A iloko o elua makahiki, e pau loa aku ana keia mau eka i ke kanuia i keia hua ai.  He aina keia i manaoia aole paha e hiki ana e ulu kekahi mea e kanuia aku ana.  I ke au kahiko no nae, ua hoikeia mai kahi i kanuia o keia kuahiwi i ka uala ame ke ko e Pakaa.  Eia no na kuauna o kana mau mahinaai ahiki mai i keia la.  Ma keia, e manaoia aku ana ua paapu oluna o keia kuahiwi i ka laau, a ua loaa no hoi he mau punawai mapuna malalo aku o keia kuahiwi.  I ke au o na pipi ame na kia, ua pau na laau o kela kuahiwi, a i keia la ua neoneo maoli no ke nana aku.  Aka, i ka poe kanu halakahiki, aole nana i ka neoneo e lilo maoli aku ana ia wahi i mala halakahiki nui hewahewa, e hiki ai e hoohana aku he mau haneri o na kanaka limahana.

Ma keia mau hana, e ike ai kakou aole i hiki aku i ka palena o keia oihana o ka hana kini halakahiki.  Eia no kakou i na la kinohi.  Eia aku na la ahiki mai e pii mau ae ai keia oihana, a lilo io no paha iaia ka helu ekahi.  I ka poe kahiko, he mea ano nui keia.  A i ka nana ana aku ma na aina i koe, e hiki ana ia kakou ke ike pu mai, aole io no i launa aku kakou i na palena o na aina hiki e kanuia e ia halakahiki.  Eia iho no iluna o Molokai he mau tausani eka aina i oi aku ka momona o ka lepo mamua o keia mau aina ma Maunaloa, aole i kanuia, e hiki mai ana nae na la e pau io ai ia mau aina i ke kanu ia e kiia huaai.  Aia ma Hawaii he mau aina he mau tausani eka, i hoohana ole ia e keia mau la, he mau kula pipi wale no, e hiki mai ana nae i ka la e paa aku ai keia mau aina i ka halakahiki.  Eia ma na Kona he mau aina momona nui o ka lepo i paa i na kuawa ame na lanakana, aka, e hiki mai ana no ka la e kanu pu ia aku ai ia mau aina i ka halakahiki.  Aia ma Kau, he 17,000 eka i lilo mai i na kanaka Hawaii ma ke kanawai hoopulapula, e hiki pu mai ana ka la e kanu ai ia mau eka i ka halakahiki.  E ike aku ana kakou e pii mau ae ana keia oihana ma keia mua aku.

O ke kumu nui loa e lilo ai o ka hana halakahiki ke poo o na oihana ma Hawaii nei ma keia mua aku, oia no ka hiki ole ana e ulu maikai, a i ole e loaa ka puka pono o ka halakahiki ma kekahi mau aina e aku, o keia honua o kakou.

I ka manawa e manao ia ai, aole e mau ana ka paa o ka momona o ka lepo o Hawaii nei, mahope o ke kanuia ana o ka halakahiki, ua hoolala na kanaka waiwai e hele ma kekahi mau aina e aku e hoao ai ina paha e hiki ana e loaa ka pomaikai ma keia oihana o ke kanu halakahiki.  Ua hiki loa aku keia mau hoao ana i Mekiko, ame na aina o ka waena honua o Amerika Hema, aka, aole nae e hiki e loaa ka hala o Hawaii nei.  No keia kumu, ua hoi hou mai keia poe, a i ka loaa ana o keia mea o ka pinunu, ka mea nana e hoihoi hou mai ka momona i lilo aku o ka lepo, ua hoomaka hou ke kanu ia ana o na aina i hiki ole mamua aku nei.  I keia la, aole he aina me ke ao nei e loaa mai o Hawaii ma keia mea o ke kanu halakahiki. O kekahi kumu no hoi e manaoia nei e lilo io ana i ka halakahiki ka helu ekahi, o ia no keia:  O ke kopaa, ua nui na aina e hiki ai e kanuia keia mea o ke ko, a ua hiki pu no hoi e loaa mai ke ko mai ka hua bita mai, o ia hoi he ano uala kona like.  I ka oo ana ua wa-u ia a kaomiia ka wai, a o ka wai ua kupaia elike no me ko ke ko, a ua loaa mai ke kopaa mai keia mea mai.  O keia mea o ka bita ua hiki e ulu ma na aina anu.  He oihana nui keia ma Kelemania, ame Palani.  Ke kanu nuiia nei no hoi ma Amerika, a ua loaa he mau tausani tona ko o keia ano.  Mamuli o keia hiki e loaa ma na wahi like ole, e hoea io mai ana no paha ka la e emi loa ai ke kopaa, a poho na kanaka kanu o keia mea ma Hawaii nei, nolaila, o keia ana paha kekahi kumu nui nana e hooi ae i ka halakahiki mamua o ke kopaa.  Ua loihi no nae na la o ka noho alii ana o ke kopaa ma Hawaii nei.  A na keia mea no hoi i hoowaiwai mai ia Hawaii nei.  Ua pomaikai nae o Hawaii nei i ka loaa ana o keia mea o ka halakahiki ina la ua pilikia kakou, ina e emi io mai ana ke kumukuai o ke kopaa. 

Ma ka hoike mai a kekahi poe kanaka i hoi aku nei i Molokai, ke hoomaka mai nei na Pilipino e hoomaamaa i ka aihue.  He mea pono no i na Komisina e lohe i keia mea, a e kipakuaia keia poe kolohe mai ko lakou noho ana ma kela wahi.  Eia no ke kanawai no ka poe aeahaukae ke ku nei, no ke aha la na hope makai nui i hooko ole aku ai i ka lakou oihana.  O ka noho ana o kekahi o keia lahui ma kela mau aina, e kokoke ana me na kanaka Hoopulapula kekahi mea kupono ole keia e noho pu me na kanaka Hawaii, no ka mea ua ikeia ka lakou mau hana lapuwale.  A o ka hoomaamaa ana i keia lahui e noho mai kekahi hana pono ole.  Aole paha e nele ka hoomaopopoia ana o na kanaka kupono.  Aia no paha he mau kanaka kupono iwaena o keia poe, aka, he mea maopopo lea wale no ka ike ana ia poe.  O na kanaka e noho wale mai ana, aole hana @ lakou ke kipakuia.

Ma na lono e laweia mai nei, eia kekahi mau kanake i lawe ae i na apana pa-hale ke lawelawe mai nei i ka oihana lawai’a, a ke hoolawa mai nei i kanaka hana o Libby ma me ka i’a, ua hoolawa pu mai no hoi i kekahi poe paa aina.  He oihana hoopomaikai nui keia i ka poe e hoohana ana i keia hana.  Ua nui a lawa ka ia o Molokai no ka hoolawa ana aku i kekahi poe, a o ka mea wale no e loaa ai keia mau pomaikai, o ia no ke komo ana aku o ke kanaka e lawelawe.  Aole paha aina ia e loaa mai o Molokai, aka, ua waiho wale mai no nae keia ia me ke kii o.e ia e na kanaka ma ke ano i mea manuauwa.  A ina no na kanaka lawe aina e hoomaamaa ana i ka hoohana ana i keia oihana, e ike aku ana no laku i na pomaikai he nui wale.  Aole na kanaka i hoi aku no ka hoopapau wale ana no lakou i na pomaikai he nui wale.  Aole na kanaka i hoi aku no ka hoopapau wale no i ka hana mahiai, aka, ma na hana e hoolawa mai ana i na pomaikai e ikeia aku ana, a o keia oihana kekahi mea e pono na kanaka Hawaii e hoomaamaa hou, a e lawe mailoko ae o na lima o na kanaka o ko na aina e, no ka mea, ua loihi na makahiki i lilo aku aki keia oihana hoopomaikai nui iloko o ko lakou lima.  He mea hauoli ka lohe ana i keia mau mea.

Ke oni mai nei na keiki makemake alualu oihana no ke Kalana ame Kulanakauhale o Honolulu nei.  Ke loheia aku nei na leo e koi ana i na makaainana koho baloka e koho mai ia lakou.  Ke ikeia aku nei no hoi ka hele ana o na kanaka e hoolohe i keia poe moho.  Ae, ua ike no kakou, o ka manawa keia o ia hana, a o ka nana aku ka kakou me na maka oluolu, a e hoolohe i ka lakou mau hoakaka ana no lakou iho.  A o na kanaka kupono, a kakou i ike ai, oia ka poe e koho aku ai i poe hooko kanawai, a i poe hana mai i ko kakou mau pono.  Mai pupuahulu, ak, e hoolohe me ke akahele, a e koho ma na kanaka i hoike mai he mau hana maikai kekahi a lakou nou, ame ka aina.

Ua hala aku ka Lunahoomalu o na Komisina Home Hawaii, no kana huakai i ke kulanakauhale Kapitala o Amelika nei.  Iaia e kaawale aku ai, e lilo ana ka hoomalu ia ana o kela Komisina ma ka lakou mau halawai, i ke Kakauolelo Brown.  E kaulua iki ana paha ke Kiaaina ma keia huakai.  E hele ana oia e hui pu me na poo oihana ma Wasinetona, a no ka hoakaka pu ana no hoi kekahi i kana hoike i ke Kakauolelo Kalaiaina o ke aupuni Federala.  Ua pau iho nei kana hoike i ke paiia, aka, he mau mea paha kekahi i koe, aole i pau loa.  No ia kumu, ua haalele iho oia, a ua hele aku, me ka loaa pu mai o ka ae mai kela keena mai o ke Kakauolelo Kalaiaina.

Ma ka paani polo i ka Poaono, ka la 15, i hala, ua lilo ka helu ekahi ia Maui.  Ua nui ka ike hololio o keia poe keiki, a ua nui pu no hoi ke akamai i ka paani.  Ua maka’u waleia e lilo ana i na keiki koa o kakou, eia ka he maka’u palaualelo kela, no ka mea, i ka hookui ana aku me na lae koi o Maui, ua palahe wale ua mau koa nei o kakou.  Ua eha nae na keiki o Honolulu nei ia lakou la, a mamuli o kela eha ana, ke kumu o ka maka’uia ana.  He wahi paani maikai no hoi keia la.  Aka, he paani nae na ka poe waiwai, no ka mea he nui ka lilo o ka malama ana i na lio, ame ke kuai ana aku i kela mau lio.  O na lio maikai loa, aole e loaa ana i kahi dala ae nei a uuku mai, aia no i na haneri, alaila, loaa ka lio maikai, no ka mea, me ka ikaika ame ka nui o ka holo o ka lio ka mea e hiki ai e loaa keia paani.

I ka la 17 o keia malama ae o Okakopa, e holo aku ai ke Kamalii wahine Kalanianaole, no kona hoolana mai.  E hala ana kekahi mau mahina iaia ma Kaleponi ae nei.  O ka kakou pule oia no ka hoihoi hou ia mai me ka loaa iaia o ke ola kino maikai.  Aole i pau kana hana.  Eia kakou ke nee aku nei i na la kupilikii loa o ko kakou noho lahui ana.  A he mea maikai e mau mai na alakai oia ano me kakou.  Aole no e kala i kau mai ai keia mai maluna o kona kino, aka aole nae oia he Aliiwahine hoike mai ia mau mea i na poe apau.  Ua Hoomanawanui iho no oia nona iho, a i ke koikoi loa ana, ua koi mai kona kauka, e hele oia no kekahi hoolana a hoomaha ana no hoi.