Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 42, 18 October 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

* • I'a pono kau hoolale e kuu ma- '» r." wahi a Olomana, "ua hoo- = rr.ua aku nei au i kuu punahele, f hoao i kuu aikane me ka wa- - e a maua ana i lawe ae nei i ;r.a kapa po'iula e pumehana ai *-<% po anu o ke Koolau, a he Uahi r:a ua lokomaikai mai la no oe, a». f- a'u mea e olelo ai, a koe wale r. ka waha o kuu aikane a owaka . r, ka pio no ia o keia wai oopu kakon i keia aluna aliiahi, a wa- . i.*> u no ka manu he i'a kolalo." A njai la o Oloinana a nana •;.1 na aikane, me he mea la e ninau :;.h ann i kona manao; a i ka ike ?.ria o Ahiki i ke kunana o kana aiiaia. ua huli ae la oia a nana i !a i ka malihini eu hoepa a kaja aikane a olelo aku la. fko aiiiwaiiine o ka la liiki e, .. mali'iini kiekie hoi a kuu haku l;ini iiei. a o kuu aikane hol nana i > fipai a<» a lilo i kanaka noua, aohe ; : o !;»• mea o a»> ka mea nana i kaua . kf''u la hilahi'a o kuu aikane nei

wale no, ua hiki mai la no oia, a pane ae no kona waha o ka pau ae la no ia o ka olelo, a oiai ua lohe pu ae la no kaua i ko ia nei manao, heaha auanei hoi he hooko aku i kau noi. "Oiai oe he malihini kiekie na kuu aikane nei, a he manawa wale no kou me maua a hele aku kamahele, aoiie no hoi he olelo ana no na meaai o ka papaaina, ua hoomakaukau no au me na kanaka o ke alii, i kali wale no iaia ahiki mai. Eia hoi oia ame oe e ka maua malihini, nolaila ua pono ae la no apau. O ka ianei nonoi ia oe, nau e hoohui ia inaua me Anoij pua, anoai paha ua oi loa aku ke noi a kuu aiii ia oe no ia poai olu, a 'e kala iho no hoi kou puuwai palu iaia, ina ua like ole mo kou noonoo maikai.'' I "Heaha hoi ka like ole!" wahi a ka u'i hoepa, "no ka like hoi '■ ko kumu o ko'u nonoi ia olua G kuu mau kamaaina hookipa, a ua nui hoi ko'u hauoli, ua hooko nuii la olua i ka leo nonoi o ka olua malihini nei. Aehe a kakou hana i koe o ka hoomakaukau wale no, no ka wa e hiki mai ana, «i ke hoonoa nei au i ka kakou papaaina. I ka pau ana o ka lakou ai ana, ua huli mai la o Olomana a olelo i ke aikane: "E Ahiki kuu punahele, e kahea aku oe i ke kukini a kaua e hele mai."

Hooko ūiai ]a o Ahiki ia leo o ke aikane, manawa ole ku ana o Kapuaikahi i ke alo o na'lii. "E kuu kukini, e holo oe ilalo o Kahana, olelo aku oe i ke konohiki e uhuki mai i elua puawa o Kalawa a hoi mai oe me ona pakee wai nui no ke alii hoao." I ka pau ana o na olelo a ke alii, ua huli aku la kana kukini hele 110 ka hooko ana i ka olelo. A hala he kukini, oielo mai la ka u'i malihini; "He kahi hoi ia ua hooko mai la olua* e kuu mau kamaaiha hookipa o keia aina, nolaila e alakai aku hoi olua ia'u e hui launa me ka wahine a kakou, i hookamaaina hoi maua ia maua iho, mamua o ka hiki ana mai o lta manawa a'u e hoohui aku ai ia olua, aole hoi e ohila ka manu kahea Ua o Kealakona, a komo pono aku hoi ka olua malihini kipa i ko olua alo alii i ka Nupa o ka Puukolea kulakula'i kanaka o kuu aina a ka la e kau mai la i Makanoni." "U'a pono kou manao e ka malihini," Avahi a Olomana, "aole no au i hanina ike aleu i ua manu kapu nei a kuu punahele. "[ ka la no a kakou i hiki inai ai a noho no lioi oe i kou kapulani, ia la hookahi no hoi ko ia la noho ana i ke kapu'iani o olua, anoai nae paha, hoi ua noa aku la, a e hele i'o kakou,, i hookahi lioi ko kaua Jauna ana a ike aku hoi i ka hoa e pili aku ai kuu punahele 110 ka mea o kaua ike ole no kein. "īna kakou no ke alo o ke aliiwahine wahi a Olomana," ku ae la ko alo alii a haalele iho la i ka papaaina. Puka aku la o Ahiki, kana aika ne ame ka malihini lioepa a laua, :i hele aku la no kahi a Kahauolopua e noho mai ana. 1 ka ike ana mai o Paku'i, hele mai la oia a hui mo na'lii, ninau aku la o Aliiki, "Pehea ua hanai aku nei oe i n akanaka apau o ke alii a kaua t "Ae," wah i a Paku'i, "ua l:1w;i kaua a makaukau ia mea, a hookaaku nei oe i na kanaka apau o ke 01010 mai ia oe mai no ka lioomakaukau o olua." "Aohe manawa i koe i keia ahiahi no, ua lJooholo mai nei maua i ke noi a ke alii wahine o ka la hiki i keia ahiahi e hoao ai, a o oe 110 ko'u waha mana nau o hoomakaukau i na-ono apau o ko kaua aina noluna o lea papaaina e lawa ai keia īii.-ino kanalea o ke alii." i "Mai kaumaha oe e ka punahele a ' alii. na'u ia e hooponopono aku

i hakalia paha i ka palena o ka lihilihi o ka la a haalele rtai ia kaua, ui mai oe ia'u ua lawa." Ina pela," Avahi a Ahiki, "e hoi oe a hoomakaukau," huli aku la o Paku 'i no kahi o kona mau lima lawelawe e noho mai ana. He manawa ole, aia ka uwahi pookea ke pii la iluna o ka lewa o ka imu kalua o na meaai apau. Hoomau aku la o Ahiki ma i ka hele aliiki i kahi o ka halelau i ku ai, aohe liale, aolie hoi kela pahu kapu ana i ike ai mamua . Ia lakou i kokoke aku ai i ka hale huli mai la ua aiwaiwa nei a olelo niai la i irti'lii: • "E ae niai olua e na alii e hookuu aku i keia keiki e hele pu nei me kakou, a e kahea ae au i kekahi o ko'u mau aialo nana e malama iaia a pau ka kakou luana ana me ker alii wahine." Huli ae la ua malihini lioopunipuni nei me ke ani ana ae o kona Hma a ike aku la o Kahinihiniula ia Keoahimakaokeakua e hele mai ana. laia i hiki mai ai imua o ke alo 0 kona alihvahine, kulou iho la oia jimua ona me kahi leo liilii i olelo ai: • '<Heaha ka makemake o kuu haku a na'u ia e hooko aku?" | "E inalnma aku oe ike keiki a na'lii, a- hoi mai makou, e hoihoi aku oe iaia iloko o ko'u hale ponoi, la hoonoho ae iaia iluna o Kulia-i--ka-nuu, a nau no hoi e hoolaukaInaka iaia ahiki i kuu wa e kahea [aku ai ia oe." | I ka pau ana o kana mau olelo, huli mai 1a oia a olelo i ke keiki, "o hele me ia nei a noho i ka hale, aia hoi a pau ko maleou ike ana me ke kamaaiAa wahine a ko mau makua alii, alaila hoi mai makou, a na'u no e kii mai ia oe, a hoihoi 1 ke alo o laua nei." I ka pau ana 'o keia mau olelo a ke aiwaiwa, kaha aku la lakou hele, a huli mai la no hoi o Kahinihiniula ma hoi no kahi i kauohaia mai ia laua. Olelo aku la o Kahinihiniula i kona hoa, "ua manao paha na alii 0 Kailua nei aole knkou i kamaaina ia kakou iho, a pahaohao no hoi au 1 na hana a kuu kumuhonua." Mai pahaohao oe 1 kana mau hana oiai ua ku ae la oe i ka inoku o Oahu nei, a ua loaa ia oe ke alanui o ka ike, ka ipuolelo hoi a ko kumuhonua i kauoha ai ia kakou e au i ke kai popololiua a Kane. "He manao ko ke aiwaiwa o Nuumea ia oe, a oia ke kumu o kona kauoha ia'u e' hoihoi mai ia oe a hoonoho iluna o ka moena Kapaka-pa-ku ona, nona ka inoa o Kuli-i-ka-iiuu. h "E kakali nae kaua a hoi mai oia, a nana e ha'i mai ia oe i ka pau ana o leeia hana nui ana e lioeu nei.

"Oi.ii aole kaua i iko i kn onina o keia miiu liann ana e hoolale nei, rt o ia ka'u e haohao nei i kana kauolia ia'u e hoonoho ia oe iluna o Kuliaikanuu. "Aia kaua ahiki aku, alaila hoike aku au ia oe i ka'u niea i iko no kuu haku, ame keia paepae oua, ke noho oia iluna o keia nu'a kapu ona, o ia ka iva au e ike ai i ko aiwaiwa o kana mau hana, a mannili o ka helii piiku ana o Ku i keia nuu kapu o Hauniea ke kumu i haalele ai o kuu haku ia Nuumealani, n hele mai a noho i keia aina. "Aia nae a loaa he mea nana i upu ai o ia kona wa e liehi ai iluna o keia nu'a (paepae kapu) ame na inea apau o kona alo, aia a hala mai kaulana mahina eono, ia iva oia 0 ikeia aku ai e kona poe aialo, iloko. o ke kulana elike me keia a kaua e ike aku nei. 'Anoai he liana nui ka ko kuniulionua a nau paha auanei e auamo ke koikoi o ka hooko ana ia hana, aka mai hopohopo oe, oiai akahi no au a ike i kona haawi 'ana i keia paepāe kapu ona o a'e ia e kekahi mea, a o ua mea la o oe ia." "O ia no ka paha ke kumu i hoolaie ai ia oe e lieie e hehi i ka aina kapu o ke akua, a noho oe i ka papa kahuli o Kaneluhonua, a helii hoi i ka aina o Kanehunamoku? Ia laua iiei i hiki aku ai i ka hale, ku iho la o Keoahimakaokeakua ma ka ipuka a papale ae la 1 ko kapa Nukunukuaula e pa-ku na ma ka puka, kahea mai la ia Kahiniliiniular "Hele mai a komo i ka hale a k<> kumuhonua i kauoha mai nei ia'u ianei kaua £ noho ai a hoi mai oia." Komo aku la laua iloko, nana ae la o Kahinihiniula i na nani apau e hoopuni ana i ka hale noho o ke aiwaiwa. Olelo mai la o Keoahimakaokeakua ia Kahinihiniula, "aia kou wahi i kauohaia mai nei ia'u o kahi e kau mai la o kela kapa 010-a, nolaila e hele pololei oe a papale ae i ka pa-ku e uhi la a ike aku oe he nu'a moena me ka uluna hookalii e waiho ana, o ia uluna la, o .Kuliaikanuu ia, hele oe a pii iluna olaila, a noho iluna o. ka uluna, alaila hele aku au a kokoke me oe a noho kaua kakali aku o ka hoi mai 0 ko kumulionua." Hooko aku la o Kahinihiniula i na olelo apau a kona hoa, iaia i pii aku ai iluna o ka nu'a moena, a mamua o kona noho ana iluna o ka uluna, huli hou aku la kona alo iwaho, a nana i ka pu\ca, ike aku la oia i keia wahine malihini e ku mai'ana ma ka puka. Xo keia hiona ana e ike uei, ua olelo :iku la oi:: i kona hoa, "he 1 mau maka malihini hoi ka'u e ike

nei, eia la ke ku mai nei i ka ipuka 0 ka hale nei? "Anoai no kena akaku au e ike la ke kumu o ko kumuhonua i hoonoho ai ia oe iluna o ka paepae kapu a he hana nui keia a kuu haku 1 manao ai, heaha la ia hanal Oia wale no ka i ike i ka onina o Jtoua mau manao apau." Kunana ibo la o Kahinihiniula i ka noho iluna o ka paepae kapu o kona kumuhonua, aka i kumu nona c ike ai i ka makemnke o ke aiwaiwa ua nolio iho la oia iluna olaila, iaia no a nolio iho o ka wa ilio la ia o ka punohu uakoko i paniku mai ai i ka ipuka, a ike'aku la keia i na aialo o kona kumuhonua e haa mai ana no ka hoouenehiwa ana i ka pulapula a ko lakou haku. Maanei e waiho ai kaua ia Kahinihiniula ma, e aui aku hoi kaua mahope o lee kapuai wawae o na alii o na Koolau ame ka laua malihini. I ka hala ana mai o Kahiniliiniula ma, u ahele aku la o Ahiki me kana aikane alii, ajne ke aikane hana epa a kana wnhine e hoao aku ai, ana nae e kuhihewa nei he malihini na kana aikane. Ua maopopo mua na mea apau ia Kahauolopua mai kana aikane aku, a iaia i ike mai ai ia Ahiki e hele aku ana me Olomana ame kana aikane, ua hoomakaukau iho Ja oia iaia no ka hookipa ana aku i ke alii Olomana, oiai ua pau .na mea apau i ke kuka mua ia e laua me kana aikane, nolaila aole oia i hemahema ma kona aoao. Ahiki na alii i ka hale aia hoi 0 Kahauolopua ame kona mau aialo ua makaukau no ka liookipa ana. Puka mai la oia iwaho a ku iho la i ka puka me ke kahea ana mai: "He ma-i. Ei ae lioi; "Aia Puna ua piha i ka hoolua, | Ke hookulukulua niai la eka Puukolu, He h.niini kaumalea ia na ka makani, I kau i ka poohiwi o ke Koolnu, T pau ka liu'a lani o Puakei, Ka waimalea hihiu o Malamalama, E nialama i ke kanaka i alohaia, Mai noho oe a hoopoina wale i-Ho, He ma-i e —, Hele mai ho-i, 0 oe ia ejte .akii, pali o. Makana, Ke kahi lau pali o -Kaiwiku*i 1 noiele lea-ia e ka Lawakua, Niuniua lolokaa lee poo o Hanalei, . Elia ka pua i ke kimokimoa e ka ua, Au naele iho la ke ala o Hihiihanu e, E au like ka manao i-o ianei, I hookalii walii e pae. ai, 0 ke kanaka a —, He ma-i e—." 1 Mamuli o keia mau olelo liapaha pai hookipa a keia kaikamahine opio e ku mai nei i ka pulea ine kona hiona nohea o ka wahine u'i, ua kaulona aku la na maka o ke Alii Olomana me ke ano 'neneliiwa a ninau iho la i kana punahele:

"Ea e kuU aikane, o ka waliine keia a kaua e kahea mai nei?"- " Ae," wahi a Aliiki, "o ko kaua kamaaina ia e he amai :lai" " Ka! " wahi a Olomana, '' ua pono no ka kou nolio konohiki ana no ke kai o Kaihikapu a ka waliine, a'u i hoomaoe aku nei ia oe i-keia kakahiaka, ola i ka leo mahamalia o ka kaua waliine." A hui lakou, puili na lima lioni pakahi mai la o Kahauolopua i na kane, a o ka hope no hoi i kana.aikane, a Ahiki e ike ole nei, haule iho la iluna o na nu'a moena luli na kahili, haihai na olelo hikimua o ka hui. ana. Oiai lakou nei e noho ana, ua olelo mai la ua aiwaiwa nei ia Kakauolopua, "ua liui iho la kaua, a ua kamaaina iho la e hoi au e Tloomakaukau ia'u iho, oiai eia me a'u ka hana nui ma ko kaua aoao. "E hookuu mai oe ia'u e hoi hale ae a hoi hou mai au, he wahi mea hoi ka ; u i haupu ae la. "E kuu mau kamaaina, e noho olua me ka wahine a kakou a hoi mai au, aole paha au e li'uli'u a hoi mai." "Ina hoiha pela o kaua no ke helepu, a o laua nei no hoi ke nOho, a e lilo no hoi kaua i mau aikane elike no hoi me laua nei." "Heaha auanei," wahi a ke aiwaiwa, "ua pono ia ia'u, ei ae paha 0 na kane au, pehea la ko lau.i jnanao no koia hoohale o kaua." "Aohe olelo ana no ia mea," wahi a ke Alii Olomana, o na hale ia o keia noho ana, me olua no hoi e ike mai la ia maua." "Ina pela, e hele maua, ke Eoolaau nei hoi keia ia'u," walii a Haumea. Ko laua ku ae la no ia a hele, ia laua i mamao mai ai mai ka hale mai, kani aku la ka laua aka 1 ka hoepaia o neia mau alii nui 0 ka mokupuni o Oahu. "E Kahauolopua e, i keia po e hoohui ai au ia oe ame ke kane a kaua, iloko o kuu mana ponoi, a me ia mana o'u e hookahuli aleu ai au i na mea apau no'kuu mau pua 1 ke ao nei, i keia la e ike ai oe i ko hapuu a'u i pa'i ai mailoko mai ou, mai pahaohao oe noia mea, aia kaua ahiki aku, ilaila e ike ai oe i ke au nui am eke au iki o kuu noho ana me kini o ka po nui hoola"kolako, a ke ao nui e hoohemahema nei, aka aia i ka mole kaumahalua." Haele aku la laua a komo i keia liale, ike aku la o Kahauolopua i keia wahine i hele ke poo a kuakea e noho ana. [ (Aole i pau.)