Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 43, 25 October 1923 — KE KUMU O NA KANAWAI I HANAIA AI. [ARTICLE]

KE KUMU O NA KANAWAI I HANAIA AI.

Xo kekahi mau makahiki loihi, he mma kenekulia no paha, aole kanawai i ikeia a i hoomaopopo e na kanaka e ola ana ia mnu la. Aka, rnafcope mai o kekahi mau makaliki, ua iko ia he mnu kanawai kokaki A o ke kumu o ke kukulu;a o ha kanawai, he alanui ia j i hoomftopo|>oia e na aina hke ole ma i» manawa mai. j I hanaia na kanawai i mea e alakai ar.a i na kanaka e hana i ra mea kn ika pono, a e papa ana }.oi i na hana hewa. O na hana V.ewa, o ia no na hana i lilo he man mea e hoopilikia ana i na hoa kanaka. A ua ikeia, i ka manawa e akoakoa ai na. kanaka ma kekahi wahi, o lilo an& kekahi poe i pne kn-e i ka makemake o kekahi n n» kanaka oia wahi. Ua ikeia ka hoohaunaele ana; ka aihuo ana;, ka hoeha ana; ka hao aiia ame na aea like. I mea e hoopauia ai keia raan hana, iwaena o keia aluka kanaka. ua kukulnia na kanawai. T kinohi, na na alii e kuahaua nai na kanawai. jla mau la, o na ij- ; ke poo o ke aupuni, a no keia kumn. na lilo na lakou e hoopuka i na knnawai i mea e loaa ai ; l<rinaka he niea mana nana e Leoko mr.i. ina e ku-eia ana keia :rn: "knnnwni. Ma kekahi olelo ana :..n :;a kanawai apau. he hoopa'i k'e- ') ia hoi. i ka manawa e ai ua hewa ke kanaka, r.r»paa : .ia a:m oia. Aina la kinohi i. ;;ria mea he kanawai, ua kakai*.nhi wale no ia mau kanawai, aka. vr. ikaika ka hoopa'i i hoakakain : -> ia mao hewa, a i ka manawa . ai ke kanaka i hana howa, o make r.o ka hoopa'i. Aka, i ka ■: i: r.na ae o ka naauao ma ka ho- : r.ri. ua nui ae na kanawai, a : - -vchrweheia keia mau kanawai. «- hoomaopopo ana i ke ano o kela :.r ke:a kanawai. I ka heomaka ana mai o na kanaks Ij»araela e hele mai Aigupika $jai. aole no i manaoia i mau kanawai Ve"kahi no lakou. Aka, ika ma- * awa i paeee aku ai ko lakou hoea sr.a i ka aina i haawiia mai no ko lakon nan knpuna, a i ko lakeu nkoakoa ana ma na waii puulu, ua ikeia aole e hiki ana i keia la*ui kan&ka nui e noho like, a maluhia paha ke ole e loaa kekahi mau karawai no ko lakou hoomaluia ana. ia Vnmn haawi mai ke Akua i aa kanawai mna loa, no ka hoomalTiia ana o kona lahui kanaka. Aole keia mau kanawai i nui loa, akn. aka. ua lilo nao i mea hiki ke hoomaopopo iho, i ko lakou kii ana mai i ka naau o ke kanaka a wa!!io -wale ae. O ia hoi ua akoakoa no na kanawai o ke Akua, ame ka hoonina ana akn o ke kaeaka iaia, a •ua kaawale no hoi na kanawai a ke Akna i makemake ai i kona poe kanaka e lilo i man mea e hoomalu asa ia lakou. Ua ike kakon he elima kaiiawai no ke Akua, a he elima no na kanaka. A o keia mau kanawai elim», he kaukahi, aka, nae •ua piha pono ma ko ke kanaka aoao, ke lilo oia i mea hahai ak"u. Aole ke nui o keia mau kanawai i }]aawiia mai, aka, ua iko ke Akua, iia la"wa ia man kanawai no ka hōomaiu. ana. Aua lawe ae na aupuni spau o ka honua nei i keia man kanawai, a i keia la ua lilo i mau kanawai no ka hoomalu ana i ko la!:ou man makaainana. O ko kumu rui nae i makemakeia ro "hako-, o ka ike ana i na kumu o ka hanaia ana oia mea Bp Vsr.awai. Ua iko kakou, o ka mua - m"a e papa mai ana i ke kanaka r,-•> e >ana aku ia mau mea, no ī r. n(a, ua kn-e i ka noho maluhia •- a o na kanaka. A eo ia kumu, •keia he mea e maluhia ai ka .- -i. Aka. aole he kanawai \ hana- - tre ka loaa ole o kona hoopa'i. ' 'i:rkar.i manawa he elua ano o ka • -<rra'i. aka o ka mea maamau he : —>kahi no. Aka, i keia pil ana r-.e o ka naanao o ka honua, ua ikeia Vn lilo ele ana o ke kanawai i moa e hoemalu ana i na kanaka, a hoonohoia na lunakanawai, i poe e wehewehe ana i ka manao o ke kanawai. A ia manawa hookahi no tia loaa he mau kanaka na lakou e heoko aku i keia mau kanawai. O ia hoi, -ua ku kaawale ae ka me.i >,ana kanawai, a ua ku kaawale no hoi ka mea i:ana e liooko nku 5 ra kauawai: a pela no hol ka mea mna r uehewehe i ka manao o utt l.aaa'wai.

No ia kumu, ua ike kakou i ka hopuia ana o kekahi kanaka no kana mau hana hewa a hana liewa ole paha, ua liopuia oia e ka mana hooko kauawai. Ua hoopaaia oia maloleo o kahi paa, i hiki 010 ai iaia ko holo hou aku. Ua hoikeia mai ka manawa e noho ai ka aha no ka imi ana mamuli o, na ike maka i na hana i hana iaia, ina paha ua ku ka hewa iaia, a aole paha. Xo keia kumu, ua komo mai Ia lea lunakanawai ka mea wehewehe kanawai, e ike i ka uhakiia ana paha o ua kanawai la. A o keia maea hookolokolo, oia no na aha a kakou e ike mai nei. I na la nae o ka hoomakaia ana 0 keia mea o ko kanawai, aole i kaawale aku ka mea hooko ame ka mea wehewehe kanawai, mai ke kino hookahi aku. ITa pau keia mau mana a ekolu iloko o ka lima o ke kanaka hookahi. Aka, mahope mai ua ikeia, ua lilo keia paaia ana o keia mau mana iloko o ka lima o ke kanaka hookahi, i kona lilo ana 1 mea kolohe, a i kekahi manawa hana ole mai i na hana pololei. No i keia mau kumu ua kailiia ae keia mau mana mai ke kino hookahi ae, a haawiia iloko o ka lima o ekolu kanaka. A ia manawa hookahi no hoi, mamuli no o k6ia pii nui ana ae o ka naauao, ua kofia mai e haawiia aku i kela kanaka hana hewa ame keia kanaka hana hewa, he kuleana e ku imua o na kanaka nana i lawe mai i ke kumu hoopii, n kupale aku no keia mau hoopii i laweia mai imua o ka aha. 0 keia haawiia ana mai i ke kanaka hewa he manawa e ku ai a e pale nona iho, he mea ho\i loa iho nei keia. A i ulu mai no keia mamuli o ka hoopa'iia ana o kekahi poe i hewa ole. Aka, aole no he manawa e pau loa ai na kanaka hana hewa, i ka paa, a aole no hoi 1 pau loa na kanaka pono i ka hookuuia. I kekahi manawa ua ahewa ia ke kanAlea pono, a i kekalii manawa ua hookuuia ke kanaka hewa. Aka, aole no paha he manawa e pau ai ia mau hana. Iloko o keia mau kanawai apau, he mau hoopa'i, i hanaia i mea e papa mai ana i ke kanaka e noonoo ane, he hana keia e pilikia ai oia, ke ku-e aku. Aka, ma kekahi aoao, -ua manaoia keia mau hoopa'i he mau mea e kaohi mai ana i ko kanaka aole e hana ia mau hana i lilo i mau mea e ku-e ana i ka maluhia o ka noho ana oia mau puulu kanaka. He oiaio no nae, aole he manawa i maka'uia ai ka haihai ana i keia mau kanawai, mamuli paha o ka makauia ana o na hoopa'i. Akn, 0 kekahi mau hewa i manaoia ho mau hewa inoino loa, a ikeia no ' lioi he mau Jiana e pono o hoopauia, ua hookauia mai he mau hoopa'i ikaika a kaumaha maoli. Ua ike kakou, o ka pepehikanaka he leanawai koikoi loa, a ua lilo keia hewa 1 mea kauoha mai no e make pu ka mea pepehikanaka. Nolaila, o ke kumu o ke kukuluia ana o ka hoopa'i no na kauawa; apau, 04 manaoia oia ko kumu o pau ni ia mau hana ino. Aka, aole I no nae he manawa a kakou e ike aku ai i ka hookoia o keia iini.' A e imi aku kakou i na leumu o keia ulu mau ana o na hana hewa, ame ka hiki ole ana e pau, oiai 'no nae, he mau kanawai kekahi e papa mai ana ,a he mau hoopa'i no hoi kekalii, ina e nhakiia ana. O ka mua, «a lilo io no na kana■wai i mea uhaki kakaikahi loa ia, 1 ka manawa e koikoi loa ana na hoopa'i. L T a ike kakou ika manawa i hoomakaia mai ai «a katawai e hanaia, ua koikoi maoli no na hoopa'i. A ina ua hanaia na hoopa'i i mea e pau ai keia mau hana haihai kanawai, alaila, ua pono maoli ke kaumaha ana o keia mau hoopa'i, I ka manawa i ike ai o Kamehameha, ua nui na hana haihal kanawai, a tia malohia oie ke ola o ka poe e heie ana »a na alaloa, ua hana mai oia i kekahi kanawai, ano nui no ka mea, ua oleloia he lahul naaupo maoli keia, a he lalmi pekana no hoi. 0 ka hoopa'l o keia kanawai ke uhakiia, oia ao ka make, A mai ke knkuluia ana o keia kanawai ahiki mal i ka la o ka mnke ana © ka mea nana 1 kukulu, aole ke mau hana ku-e nku i keia kanawal 1 ikeia. TTn ku oia mo kona lilo i no ia kanaka naauao, a ike malama kanaka.

I Mamuli o keia kanawai i haawiia mai e Kamehameha, ua hiki i na £anaka o keia la ke hoomaopopo iho, ! ua hewa a ua kupono ole na olelo, he lahui naaupo a pekana keia. Ua hiki e ikeia, aole ina na kanawai e ikeia ai ka naauao o kokahi aupuni, ame kona noho pono ana, aka, mamuli o ka malamaia o kona mau kanawai. Heaha ka waiwai o kekahi mau buke kanawai i hanaia, | ina aole i hiki e lioomaluia ia aupnni me ua kanawai la? Ua hiki ia kakou e hoomaopopo iho, aole I he waiwai. Aka, o ke aupuni e malama ana i ka maluhia, mamuli 0 kona mau kanawai leakaikahi, o ia ke aupuni naauao hoopono. Kolaila, ma keia malamaia ana o ke kanawai a KameHameha, ua ike kakou i keia la, ua huhewa na a'o 1 haawiia mai ia kakou, he lahui hupo a pekana keia. 0 ka ninau nui, ua hiki anei i na hoopa'i o kekahi kanawai e lilo i mea e hookuemi inai ana i ke kanaka aole e uhaki ia kanawaif Ke manao nei ko oukou meakakau ua hiki. A i mea hoohalike, e nana i k& kanawai a Kamehameha. | E hoomanao kakou, ao!e he mau makai a Kamehamehn, e ku kjj>i ana ma na alaloa, i ikeia ni ka poe ku-e i keia kanawai, aka, ua ku iho no keia kanawai inaluna o kona ihiihi ame kona ikaika, a ua lilo no i mea hookoia a maka'uia hoi e na kanaka haihai kanawai. E hoomanao iho kakou, ia mau la, aole ka hikiwawe o ka hele ana o na kanaka ma na alanui, e hiki ai o leweia mai na. lono 110 i«.i uiiakii.-i 0 ke kanawai. Ia mau la, ma na wawae wale no ka hele ana. He mau Ia e hele ai mai kekahi kihi a 1 kekahi lihi. A ua hiki o ikeia, ina e hanaia ana kekahi haihai Ranawai, aole mea nana e lawe mai kela Jono, i hiki aku ai i.uiii ke kanaka o ke alii no ka hooko ana i ke kanawai. Aole loa, aka, ua maluhia nae ka aina mai kekahi pe-'a a i kekahi pe'a. 1 keia la, aole he maluhia o kn noho ana o na kanaka. Ua nui a hihipea na kanawai i haunia mai kinohi mai aole nae i loaa keia mea o ka maluhla. Ua hiki no ia kakou e ike iho i na kumu o keia laha mau ana o keia mau hana ku-e kanawai. 0 ka mun, ua hemahema ka malamaia ana e na kanaka i hookohui'a aku e malama i ka maluhia o na kanaka. O ka lua, aole i koikoi leupono ke kanawai no ka hoopa'i ana i ke kanaka i hana hewa, Maluna o keia mau mea elua ka pilikia o keia noho ana. Ua nanamaka wale aku ke kanaka i leohoia no keia lioomalu ana mai. Ua ae wale aku oia i na hana hewa e lanakila mai. Ua komo pu aku kekahl poe e lawelawe no i keia mau hana i papaia. A o ka hopena ua hoownhawahaia na kanawai, a ua hooko ole aku na kanaka o ko aupuni i kohoia aku e liooko mai ia mau kanawai. Aole wale no keia ma HonoTulu nei, aka, ke ikeia mai nei ma na aina apau o ka lionua nei. Ke ikeia mai nei lta nui o na hana karaima ma ke aupuni o Amerika nei o kakou. Mamuli o ka loaa ana o na alanui maikai a pakika, ame na kaa mama elike me na otomobile, ua hele aku na kanaka haihai kanawai ma kela kihi o ke kulanakauhale, a i ka pau ana 0 ka lakou mau hana hewa, ua nalowale koke iho la mamuli o ka holo o ko lakou mau kaa. Aka, o keia mau hana apau, ua hilei loa e lilo i mea liilii loa, ina ua lawa ko kaumaha o ka hoopa'i no keia mau liana karaima e hanaia niai nei. A mamuli o ka ulolohi ame ka haawiia aku o ka manawa a nui i ka mea hewa, ua lilo pu keia i mau mea © hoolana ana i ka manao o ke kanaka makemake haihai kanawai. I keia la, ua nui wale na kanaka haihai kanawai e hele laelae ana, me ka maka'u ole. I kela la aku nei, ua ike kakou, 1 ka nui o na palapalanoi i hiki aku imua o ke Kiaaina e hoololiia ka hoopa'i make, i kauia aku maluna o ka Foto Eiko nana i ki ia Keonaona, kekahi makai, ma Ewa ae nei. 0 ke kumu hoi i waihoia aku e kekahi poe no ka makemake ole ka i ka hoopa'i make. Aka, i ka manawa i hiki aku ai keia palapala imua o ka Loio Kuhina, ua waiho mai oia i kana olelo hooholo, o hoole ana i ka palapala noi, a e koi mai ana e hokoia aku ka hoo-

pa'i a ka aha, e make ka mea po- i pehikanaka. j I ka noiii& ana aku o keia hihia, oia ka mea i loaa aku: Ua pepehi mua keia kanaka i kekahi kanaka ma Maui. Ua hookolokoloia, a ua hoopa'iia e paa ma ka halepaahao no 20 makahiki. Ua' mahuka keia lawehala, a no 14 mahina o kona hele laula ana. I kekahi kakahiaka, ua ikeia oia e Keonaona, a ua hele aku e hopu. Ua lawo keia makai i kana pu, a "ua hapai ae na lima o keia lawehala i ka manawa i kaheaia aku ai e hapai i na lima iluna. Aka, ua koi mai e aeia aku oia e hana i kikilika nona, a me keia ae maikaiia aku, ua lalau iho oia i leana pu panapana, a ki mai la i ka makai i ae aku i kana noi. Ua make keia makai mamuli o keia ae ana aku i ka makemake o keia kanaka pepehikanaka. A ua mahuka hou, aka, ua paa nae, a ua hookolokoloia iho nei, a ua ku ka hewa, a ua hooholo ka lunakanawai e make oia. Ua hiki anei ia kakou e manao aku e aeia ke noi e hoopaaia keia kanaka ma Kawa no ke koena o kona mau la, ma kahi o "ka hoopa'i make? He ninau keia. Ke manao nei nao kekahi hapa o na kanaka Amerika ua hewa loa ke kanawai make, a e pono e hoololiia a e paa ma Kawa no ke koena o kona mau la. Ua paa mua no hoi, a ua mahuka. Aole anei e mahuka hou ana? A © manao anei kakou o hoololiia keia hoopa'i make, a i ka paa no ke koena o kona mau la? Na leeia mau hana © manaoia nei he hana aloha aku, e hoolana mai nei na kanaka pepehileanaka, a e maka'u 010 mai nei na kanaka haihai kanawai i ke kanawai o ka aina. Aka, ina e kaumaha ana ka hoopa'i, oia wale no ka mea nana o kaohi mal i ka manao o ka mea popehikanaka. Na keia lawa ole o na hoopa'i ka nui o na kanaka maka'u ole i ka haihai ana i na kanawai. Ua ike kakou i ka pii mahuahua mai o na hana karaima. Ua ike kpKou i na e mau ana ka pii mahuahna ana o keia mau hana, e hiki mai ana i ka manawa o lilo ai na kanawai i mea maka'u 010 ia e ka mea makemake e haihai. A o ka laau lapaau ma ko kakou aoao, o lea loaa ana 0 ka ike amo ka maka'u ole e hooko aku i keia mau kanawai i hoopaaia ma na buke kanawai o kakou A o ke alanui mua o ka hookoia ana o keia mea, oia no ka loaa ana 1 mau luna aupuni maka'u ole, a hoopilimeaai ole, a hookuu paha no ke kii makanunui ana, a hopu no ka mea he wahi kanaka hoaloha ole. Eia keia mana iloko o na lima o na makaainana. Ina e loaa ole ana na kanaka kupono, a loaa na pilikia, aole he mea e aku a kaleou e ahewa ai, aka, o kakou iho no, no ka meā, ua hoohemahema kakou i ka mana i haawiia mai iloko o ko kakou mau lima. Aolo paha he mau la haihai kanawai e loaa mai keia a kakou e noho nei. Ua oi aku ka piliwaiwai mainua o na la i hala aku. Ua oi aku lea ikeia ana ame ka loaa ana o na hale hookainakama mamua o na la i hala aku. Ua oi aku ka inu rama mamua o na la i hala ak\i. A o keia mau hewa ke lanakila mau mai nei o ia no na howa nana e umo ka ikaika o ka lahui, a lilo i mea ole, a lilo pu hoi na kanawai i mea akaakaia. Ho mau mea keia o koi ! mai ana i ka ikaika o ke kanalea 'ma ka manao ana e koho i na kanaka hiki o hilinai ifl, aolo no kona kanaka ana, a i ole hoaloha ana paha, a i ole no kona ku ana ma kou aoao kalaiaina. Ia kakou nae e huli aku ai i hope, a ike iho, he mau kanawai no kekahi i hanaia e na Moi o kakou i hala wale aku i ka make, a o noho ana lakou iloko o ka nele i na ike anie na naauao o keia la, e iko ana nae kakou, ua oi aku ka maluhia oia mau la mamua o keia a kakou e noho nei. Ke hoomanao nei no paha oukou i na la e hoopaa ole ia ana na halo o kakou me ka lakaia o na puka leomo? Ke hoomanao nei no paha oukou i na la e hiki ana i ke kanaka ke hele mo ka hoolialua 010 ia 0 kona ola? Ua hala aku ia mau la, aka, ua oleloia he mau la ia o ka noho hupo ana o na kanaka. A 1 keia mau la hoi o ka naauao ame ka nui o ka ike, ke ike nei kakou, aole no e paa ana kou hale, a i ole e lanakila ana paha, lee ki oe a hoopaa i ka liale me ra kaulahao. No keaha mai keia? No ka hemahoma o ka hokoia ana o na kanawai o ka aina. O ka lanakila o na hewa ka mea e nawaliwali ai kekahi aupuni. Ina he oiaio keia, alaila, ua nawaliwali kakou ma ko kakou noho aupuni ana. Ipa oiaio ko kakou kulana i keia mau la, hookahi no laau lapaau, o ia no ke ala ana ae o na kanaka koho aku i na luna aupuni hiki e hooko mai i ke kanawai, i haawiia aku ai lakou e hooko mai. E ike mai kakou, aole keia he mau mea hiki wale" no ia kakou e kapae ae, a e noho aku naea. 0 ko ola keia o ka noho aupuni ana. O ka mea keia nana o omo nei ke koko o keia aupuni. Aolo wale no koia mea e ikeia nei ma Hawaii

noi, aka, ma na wahi like ole no o keia aupuni o kakou, ke aupuni oi aku o ka waiwai ma ke ao holookoa nei, ke aupuni Amerika. He mea keia na kakou na kanaka makemake maluhia e nalu nui ai.