Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 44, 1 November 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

: r.3 i'ne ana mai 0 Niula i ke ku- . pa mai la kona leo kahea • Miiioko ma i, he ha'o hoi ke ki- - ana mai; e uu kaikamahine i ka . noī.'' •' 1 iawe mai la au e hoike ia oe r.f> wahine a ke Konohiki Alii e • :ī-• nkn ai i keia ahiahi, a o ka ■ikii.'ihine hoi o ko nioouuna e noaku ai, oiai ua lawe a« la no na : ;aia i kama na laua, a kama h<"ii na ia nei. ' Auhea kuu puoio i liaawi aku . .1 <-'0 e malamaf" wahi a Hau■■Auwe!" wahi a, Niula, <4 ei ne :"'iko o kona wahi, o ka'u nae : v n.'oha'o ai, i keia wanaao wale, '<} <* nna au i keia leo waīaau, a ■ 'r.<• aku an i ka papaleia ana ae ka nhu e kau mai la, a oili mai keia may kaikamahine elua. ;::i ;r,o*n kr. pulehu, a u ka . .. i;a puukoa ka inanu i ka lua . ī'uul'Oe ka p»uu. ua hookanaka i o Kii'ii. •'Haele mai nei no a ku ma kuu ; "O. o ka n»e;j r.ui 0 laua ka i olelo ir ai i.'i 'u. •'Auhea oe e ka Niauula, eia niai hele nei i r:a hiuwai k.-ihnhi-»ka rne ke alii, elike me ke kaut»: i. n hoi mai no maua, o ko laua . jka :iku la no ia hele. •'lr. i h?.!a n «;ii :ikaiti ■ > a hoomanao ae i ko puolo !; i hnawi mai ai. a'u no hoi i i'ke

ai ine ko'u mau inaka ponoi, he hapuu i maopopo ole ia'u ka manawa. "O ia hana ana no a'u i ka pulo'ulo'u a kau ka paku hoomoe iaia, 0 ka pau ana ia o ko'u hoomanao ar.a, poina mai la ka luahina a palaka pu, i ku no paha ka haupu ae 1 ka loheia aku o ka leo uwe, uhi ka poina palaka nanea ka noho, ahiki i kuu ike ana i keia kakahiaka, akahi no au a noonoo ae. ''Ia laua nae-i hala aku ai, hele eku la au e ka bebe, he mea e ko'u hauli lel£, i i papale «iku ai i ka pulo'ulo'u, aole ke kaikamahine au i haa"*vi mai ai;.a noonoo iho la no hoi au i kou ano aiwaiwa e kuit kumulani, manao ae la no hoi au, o oe no ka i kii mai 3 keia kakahiaka." ; Akaaka mni la o Haumea a olelo jaku la ia Xiula: "N"o ia hapuu hoi au i ike iho la i:ei;! linlelau, ame ka pahu kapu a'u i kau ni, i ole e ikeia ke ano i ke kanaka he poeleele he pouli- ! fi. e- ku'i ka honua no Wahineka--1« na'u.} ■ I Nolaila i lawe mai la au i ka makuahine o ka hapuu i ike oe, a o ka wahine hoi a ke konohiki alii 0 kahi a kaua e noho' nei, a i pa'i au i ka opu oia nei i kama nan.a, 1 noho a ulu kalin<i ia-Oaha nui: "E hele aku maua e ike i ko hoa noho ina ua hoi mai nei." "Aole au i ike i ka hoi ana mai ahiki wale njai la olua, ua kahiku ka la iluna," wahi a Niula. "Anoai pahn ua paia kou maka a o ke ano 110 h'oi 0 kakou ka luahine hapopo mai na maka, ike ole, oe i ka hoi nna mai, aia 110 ua lani nei la ke wailio kahelahela mai la ka laula 0 Kapaa, i ka luhi 0 ka ' liiuwai o Waiauia."

Eu ae la o Haumea me ka olelo ana iho i ke aikane. '' E hele hoi paha kaua ma kahi e kau mai la ka paku, i ike hoi oe i ka hua a ke aloha a kaua a'u i hana epa ai ia oe, i kumu e kuonoono ai ka lua o Kuliaimoana, ke kae'ae'a 0 Kaula i moku. "I hakaiia a moku ka piko kawowo 0 Hanalei, hiolo ka waimaka noniula 0 ka lehua, 0 ko kaua hii moopuna no ia, eia no i ko kaua mau la opuu,'' wahi a ka eu, ia Kahauolopua. "0 ia hoi kuu mea i olelo aku nei ia oe, na'u ka oni naue Nuumealani ka aina 0 ke namu, ame ke Nawa," Na Haumea ma ku hele i kani 0 ka pulo'ulo'u, hookahi ka eu pu ana uie Niula. £a Hauniea i pale ae ai i ka paku a waihowaie ka pulo'ulo'u e kau ana, nana like aku la lakou i ke kama e moe ana, ua kaia e ka hiamoe hookolono a ke aiwaiwa. I ka ike ana aku 0 Kahauolopua 1 keia ua nui nepunepu ke' kino, olelo iho la oia iloko ona. "I hele mai nei hoi au e ike i ka hua mai kuu puhaka aku, elike nie ka olelo a ua aikane nei, eia ka hoi he okoa ka hana a ua halekipa nei o'u, na hai paha neia kaikamahine, i keia eu hoi keia lilo, a 0 ka maua hoi waihoia aku la paha me ia poe kupanaha 110 hoi na hana ho'epa a ka'u aikane." Oiai nae 0 Kahauolopua e nalu nei iloko-ona i keia mau olelo, me lee kau 110 0 kona maka i ke kaik&mahine e rnoe kahela mai la, ia wa i hu\i mai ai 0 Haumea a nana i ke aikane, a pane mai la: Kupanaha no hoi oe e kuU aikane i ka la hiuwai o ke Koolau nei, 0 kou hoole iho la no ka hoi ia i ka kaua kaikamahino, ka mea a kaua i luhi wahine ai. Heaha hoi kou mea o ka hoolē anaf" walii a Haumea i ke aikane. "Auwe!" wahi a Kahauolopua, ua ike mni la no ka hoi oe. "He kumu paha ko'u hoole ana aole keia 0 ka kaua, no ka mea i kela mau la aku nei no la i pa'i mai ai oe ia'u, a ike pu no hoi i ke |kama, a o keia hoi ua helelei ka hulu pue 0 ka A'o noholua, a koe 11 u hulu i ko-kiki, owai oJe pahaohao 110 hoi o'u, a kanalua no hoi." "I kuu hoike aku no ka hoi ia cre i na meii apau, 0 kou hoomaloka iho la no ka hoi ia, he liilii kino aka hoi paha no ke awa, aole e emo kakala ka hi'u, a ke ike pu 'ae lfl£ no 6e la i ka hana a kau aikane, no ka mea aole oe i ike i ka hookumuia ana 0 keia hana nui, aka 1 mea e hooleoia ai kuu makemake, e laha na inam'o a Haumea nui a ke aiwaiwa, pela au i lawe ai ia oe i hale no'u, a hoohihia ia oe me ke alii konohiki o Kailua, nei, iloko 0 ka moeuhane, au ame ia i kuhihewa ai, he moeuhane wale no! Aia nae oe a ike ia mea maikai: I aloh'a i ke ko a ka wai la, ī ka i mai anu maua la, l ; a anu ka pua 0 ka ilima la, Ka wahine noho ahu i ke kula la, Aluna au o Poliahu la, Ahuwale kai 0 Wailua la, Luaole ka hana a ka makani la, A ke kiu kee 0 na pali la, Pa iho i ke kai o Puna la, Ko Puna mea maa mau ia la, Pau ai ko'u lihi hoihoi la, I ka wai awili me ke kai la, Ke ono hou nei kuu puu la, I ka wai hu'ihu'i 0 uka la, Wai hoiie i ke kumu 0 ka pali la, I malu i ka lau kukui la, Ua kuhi no au a he pono la, Ka ilima lei a ke aloha la, A'u i kau nui aku ai la, I ka nani oi 0 ia pua la, Kuu pna oman a paa la, Hoapili no nei puuwai la, Haina kuu lei hiehie la, Ka hoene leo le'a a ka wai la. '' Akahi no oe a manao iho, ua holu Waimea i ka ua Kukupa'u o Hanakahi. "ia'u nae ua maopopo mua ia'u ia mea. oiai he hou oe, he i'a moe ahiahi, wahi a ka olelo. A ke ike nei oe i ko lei, a o kuu pulapula lioi a'u i onou aku ai ia oe, i puka

ka kaua mamo i ke ao malam&lama, i noho a lulana i Hauo'a ke ala wele a ke kaupu, ka manu nana c popo'i ke o ka lani. "Ua ike iho 1 a oe °iaia, aole nae oe e hoopa aku i ko hapuu, oiai oia e noho ana iloko o kuu paehumu; aia a hoao au ia olua me ke kane a kaua i keia po. a mahope iho o ia manawa, e ike ai oe ame ke kane a kaua iaia ame kona kokoolua a'u i kauoha ai nana e lawe mai a hui olua i ke akea. "Nolaila e hoi kaua ahiki i ka hale, a na'u e olelo aku i na kane alii a kaua, e hoi laua i ko laua halealii, (Kamakaokauluhenui-hiki-kolo-iuka), a nolio no hoi oe i ko kaua kapu, a na'u e paku i kou ipuka ine kuu kino aiwaiwa." Puka mai la laua mai ka uhale mai o Niula, a hoi aku la no kahi a Olomana ma e noho mai ana. la Kahauolopuu ma no ahiki pa-o ana no ka leo o ke alii konohiki: "Hikiwawe no ka hoi ka olua huakaihele e na'lii!" "E ka !a hoi ka hikiwawe, eia ihope nei e Mikihilina, ka mea nana e kaohi i ka puuwai o Lokalia, a o ia no hoi paha ko maua kumu i hoi koke mai la," wahi a Haumea e kakahele nei i ka olelo. f< Auhea mai olua e na'lii, e waiho kakou i ke alii wahine a olua e noho i kona kapu, a e hoomakaukau hoi nona, a e hoi no hoi olua i ka hale alii o Kamaka-o-ka-uluhe, ilaila olua e noho ai ahiki i kuu hele ana aku e hui me olua. "E noho ae hoi au e» kuka me kuu aikane i ka mea pono no maua e hana ai i makaukau, mamua o ka hiki ana mai o ke ano ahiahi, ka wa hoi a'u e hooko aku ai i ka hana nui a olua i hooili mai ai na'u e auamo, ina he huihui kalo, aole au e ae, aole hoi e hihi, he huihui niu iluna no ia e lewa ai, pi'o nae ka lau o ka ohai kuhela i Mana." I ka lohe ana o na'lii i keia mau olelo hoinainau mea ipo a ka la.ua malihini e.kuhihewa nei 3 ua nee ae la na'lii i ka akaaka, a olelo mai la o Ahiki i ke aikane hoepa a ka laua wahine. "Kupanaha no lioi kau olelo e ka maua malihini, i kau mau olelo no moni e ka haae o ko ha'i puu, 0 ka ono hoi kena o ka olelo e nele ai ka hapai o, Eia ke kuko ka li'a i ka manawa, He hiamoe ko'u lioala ana oe, 0 oe ia e ka laua'e kukila i ka pali, Ke hoe manu ea ia i ke kuahiwi, "I kau mau olelo no, ulu ae la ka 'minao a loko, me he mea la e olelo ! okoa mai ana no oe ia maua me kuu lani alii nei. Ua pono oe he aina kai Waialua 1 ka hau, I Ke olelo waie ua no i ka lani, | Lohe ka uka o Kapehu i Ku-ka- ! niloko, Iloko iwaho kaua la e ke hoa, ■ I kahi e pau ai o ka oni, Oni ana i ka manawa o-ka ilio, He ilio hae ke nahu nei e puka. "Kahu-hu he keu no hoi olua e kuu mau haku lani kamaaina, o kuu hoonenehiwa ka hoi i ka'u aikane oiai maua e hookamaaina pono ana ia maua iho, eia ka hoi he mea ia e hoolaau ai o aKpehu i ka lipo naele o Kukaniloko, o ia nae hoi he ai haaheo ia na ka manu. "Auhea olua e kuu mau kama- ' aina e hookuu mai hoi' olua ia maua e hooponopono ae hoi au me ka wahine a kakou i makaukau oia, alaila kii aku au ia olua e hele i ka hiuwai i ka Neki o Mokulana." Ku ae la na lii a hoi aku la i ko laua hale alii, kahi hoi a ko laua aloalii e luakaha ana, a e nolu ana lioi na olelo elike me ke | ano mnu o ke alo atii. Ia Ahiki ma i hala aku ai, olelo aku la o Haumea i ke aikane; "0 na mea apnu ma kou aoao ua makaukau, a o kau kauoha wale no ia oe, aole oe e haalele i ka hale nei, ahiki i kuu hiki hou ana mai. "E hele ae au e hui me na kane a kaua, a kuka hoi me laua i na mea apau e pili ana no ko olua manawa hoao." Puka mai la oia a hoi aku' la i kona hale, iaia i hiki aku ai, ike aku la ia Haipu e noho ana, ame Kahinihiniula iluna o Kuliaikanuu, ua hele no hoi na hiona o ke keiki \faholehole ka ili o ka laniakea, Kahe mai ke koko ula o ko kuikui. Minoaka iho la na papalina o ua eu nei, me ke kahea ana aku i ka inoa o kana pua, nana i hoauana i ka mnnao o ko kor.ohiki o Wailua ame ke alii nona na pali hauliuli 0 ke Koolau. "E Kahinihiniula i ka maka o ke ahi e, i noho oe ahiki mai ka elele mai a'u mai hele ae oe me ia nei. Auhea ka laau hooonaona a kaua?" wahi a Haumea. i "Ua laweia e a'u e kukulu i ka j maka-ha o ka loko o Kawainui, ma kahi no a'u i ae ai i ka la mua loa a nalo ai ka i'a o ka loko o ke alii." "Ua pono e hele ae au e hui me ua mau makua hookama nei ou, a na'u ia e hoeu aku ia laua, i ike 1 ka hopena o ka ike ame ka mana 0 ke kahuna o laua i hoike ai ke akaku o ke kahoaka a ka po iaia, a i paa ai hoi ko laua manao, aia a lona oe, alaila lawe ia oe i Hanaukama na laua, o oe nae ka laua hnnau kama. pupupu la'ola'o ke one o Kaliakahakea, i ka hua nonolau a kapaia Kinilau, ka anoano ipu awaawa i ka maka o ka opua. 1 "F. nnho ne i kn nrraavra o ,ke

kapuhilu onioūio a ka po, a e h-Me ae hoi uu e hui me ou mau makuakane.,, Puka aku la oia hele uo kahi a ua lii e noho ana me ko Jaua alo alii, ;a e nunu'a ana no hoi ina olelo. | A hala o Haumea. olelo mai la o Haipu ia Kahinihiniula, "auhea oe e kuu hoahele o ke kai loa, eia ka ho hana nui h'ou no keia a ua Kumui honua nei ou." | "Ke aha laf'wahi aka ninau a ' Kahinihiniula. "Aolo ka oe i hoomaopopo i kn olelo ana mai nei ia oe, o oe ke [keiki hookama a na'lii pupupu keiki I i ke alo o ko mau inakuakane mai ia oe aku." | 0 Kapa-ia-kinilau he ao opua ia iloko o ka papa kilo lani a o ke • ano o ia ao. ua like mc ka anoano o ka ipuawaawa, i ka wa e kanuia ai ka anoano ipn awaawa a e kau ana keia ao opua, aia ahiki i ka wa e hua ai- ia wa e ikeia ai ka nui o ka hua o ka ipu, a e hua ana hoii na ano ipu like ole, mai ke nui a ka liilii, mai ka loloa a ka pokonou, a :ike ka poe ike i ke ano o ka hua j o ka ipu, ia wa lakou e olelo ai, ! laki no ua haule ka anoano i ka lepo ! i ka wa e kau ana o Kapa-ia-kinilau i ke'lii. | "A oia mau 01010 au i lohe aku ; la, o ia ke kumu o ko hoihoiiu an r i l mai nei e noho iluua. o ka paepae j kapu ona," wahi a llaipu e hoaka- | ka nei ia Kahinihiniula. <4 Ka! e noho ana ka hoi kaua i ko apaa a ulu kalina i Konahuanui. ? '■ "Heaha hoi ko kaua pilikia ke noho pu, oiai ua hele pu, moe pu, ai pu i ka kakou huakai, no'u hoi ka liele, ukali mai olua, a ua ku ae la hoi kakou i ka moku, heaba hoi ka mea o ke kaniuhu ana?" "Ua maopopo no ia'u ko olua ano, aole no hoi he mea e lele ai ko olua oili, ke ae mai ke aiwaiwa i keia nianao kuka o kaua." (Aole i pau.) —