Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 47, 22 November 1923 — NA ANOAI. [ARTICLE]

NA ANOAI.

Ke hoomaka nei na hooiala ana no na'hana kii i ka wai o Waihanau Ua lioi niai nei ka Enekinia wai, a .ke hoomaka nēi e hoolala i na iliwai i hiki ni e loaa ke kiekiena kupono no ka hoomoe ana mai i na auwaha ame na paipu no ka lawe ana mai i ka wai no na aina mauka o Palaau, ame ka hOomahuahua ana i ka wai o na kanAa ma Kalainaula. Ke ku-e makanui mai nei kēkahi poe o keia mau ia, mamiili paha o ka puka ole ana iho nei i kē kōiiō baloka i hala aku la. Aole kakōu e manao nui ia mau mea, no ka mea, ua pilikia no kakou ia-£akou iho. Aole aku ia hai. A ina kakou e hoomau ana i na hana kolohē ame ka like oie, iwaena o kakou, aole manawa e ike hou ia ai ko kakou pii ae ma na kulana like olē.

Ua ikēia ka nele hou āōa o Molokai i kekahi wahaōlelo ma kē kttlana Papa Lunakiāi o Maui. Aōlē no na kanāka o Molokai, e ike ana j i kekahi o lakoū e noko mai ana ma ke ano waha olelo, ina ē mau ko lakou noho like ole ana. Ina e loaa. ka like i na kanaka o Molokai, ē lilo ana ko lakou hēluna i mea hiki e kulai aku i na mōho ē kukuluia anai ana ma ke kulanā ānunu. Ua hoike mai o Maui i ko lakou anunu, mamuli o ka lawō ana no lakou wale no na lunakiai. E hoōmaka ana ke kakauolelo hōu 0 ke Komisina iiiā kona kulana pāa, 1 ka pau ana o keia mahina. hoolala nei oia no kona liolo ana i Molokāi, no kā ike ana i na meā apau, ma ka la 4 o Dekemaba. Malia o holo pu ko oukou meakakau ma kela huakaL Aole naē hōi i māopopo lēā loa i keia la. Sē nui ila iia'na hōu i hanaia iloko o kēiā mahina pokole i hala aku, a ua manao ko oukōu meakakau he mea po' no e hele oia e ike i keia mati mea, i hiki ai e loaa i na kanākā hēluhelu o keiā mau kolamu, iia mea hou o keia mau mahina māi lulai mai, ka mahina hopē o kona ikē ana i na kanaka o kēia aina. Mamuli o ka lohi o ka hōikē āna mai o kekahi mea i waeia no ka iawo ai&a ma Kalamāula, Ua lilō māi kela apana ia Kāiliuli, ka inea lawē leka o Molokai. Ua pomaikai ke Komieina i ka loaā an*. o kekahi kanaka HāWaii ō keia ano, no ka mea he kanaka ike hāna ā ua āke nui e lōaa kona aina. £ naha aku paha kakōU la, a e ike ana kakou i kana mau hana. O kc kānaka makemake hana ke kanaka 1 makemakeia no kēia mau *inā Molokai. Ua paa kekahi māu hahēn eka i ka halakāliiki, ma keia aoao o ka mauna o Maunaloa. He aina kēia i manāo ole ia e hiki ā6ā ē kanuia i kekahi mea, no ka maloo mai 0 ka aina. Aka, ua hoike mai nae na kanaka loea ma kēia ōikana, c loaa ana ka. kolōpoho o ke kanu haiakahiki malunā ō kela maUnā. aha no la ka mēā hiki oīe i kē dala 'ke hanal

Ke hanaia mai nei ke kahua o j na halokula e ku aku ai ma Kalmmaula. Ua pau na kiawe ike okiia, a ke hoomaka nei ka huki ana i { na okumukumii. I ka pau aaa, • hoomaka koke ana no ka hōiliflrai aua i ka aina, a mahope aku e kūkulu ai na halekula. E kokōke mai ana kahi a fla keiki e hele aku ai i kē kula. X© ka ihia eiā ka hapanul o na kelki mai nei ma keia aina o Kalamaula. Ua pau na hoomakaukau ana o na kauoha laau kukulu halē, ame na hana e pili ana i ka hoōmaeaae ana o ko Henrv Wise apana aina. E hoi ana oia no Molokai i keia mahina, a mahope o ke ku ana o kona hale e hoi akuai ka ohana. He ehiku keiki a keia kanaka Hawaii, a e hoomahuahua aku ana oia i na kanaka o kela Wahi. He kanaka ike h&na, a e pau ana ka pilikia o kekahi poe makemake kamana, nō ka mea aole paha be kanaka Ha* waii ike kamana i oi ae mamua ona.

Eia ke Komisin3 ke komo aku nei iloko o na hana ano nui iloko o ka uioolelo o ko lakou lawelawe haaa ana. Ua pau paha na manao hiki ole i na Hawaii ke noho maluna o na aina mahiaū Ma na hana e lawelaweia mai nei e na Hawaii e noho la ma ka aina, ua pau loā na hailuku ana i ka hiki ole i na Hawaii ke holomua ma keia oihana. Kupanaha no paha keia mau ku-e, me ka hoao ole ia. Āka, oia no kekahi o na mea e manioia nēi e hoo* pau i ka holomua o keia lahui. Aka, 0 keia mau hailuku, amē na kanāka na lakou e hana mai nei, kole no na Hawaii e ike ana, a i ole, uku ako paha me ka UkU pololēi ōia mau hana, | Eia kakōu ke nēe aku nēi i na la o ka makahiki hou. E hoom&nao ihō kakou he mau la kekahl o ka haUoli, a he māu la pu no fiōi ho ka hoomaikai ana i ke Akua Nana 1 malama mai ia kakou, ahiki i ka makahiki hoa.

E lilo aku ana o Molokai i aiaa noho nui ia e na kanaka ma keia hope aku. Aole e hala kēia māu olelō, no ka eia na oihana nui o ka aina ke hoohānaia mai nei malailai Ua ikeia ka hoiōmua o ka oihana halakahiki, a ke huliia mai nei ka wai, i mea e hoohanaia aku āi kekahi oihana kanu ko ma kela ttiāu aina no. Kē loaa ka wai e ponō ai na aiiiā, "e ike āku ana kakou i ke ku ō kēkahi halewili ma Molokai. Hē oiāio ua hōāoia no mamuā, a ua pōho, ākā, aole kela polio mua aha ī lātrā ho ka hoōpau loaia aha o nā mah&ōlāha, ē hiki ana no, iio iā kuinli, āōiē kākou e manao iho aole ē ku ānā kēiā oihana ano nui mā kela MokUpuni. Ke ku mai nēi fta ōlēlo naauao 0 na la i hala āku, a ke hooia mai iiēi, i ka Wāiwai ō kēia iiiau olelo, a o ia no pahā ke kuthu o ka ikeia āfla uā Haāiiaō iō. "O kē k&Uaka 1 lahā i k% auwaē, aia oia i kahi haikh'» • I ka UiānāWa i kokokē ai e fnākb kēkahi kanakā, ua kahēā aku oia i kahā māu keiki e hēle o kōnā alo, me kn paa pu mai i laau Uilii ma ka lihia. ī ke ku ana māi ; o keia mau keiki imua ō ke alo | o ka makiiakafiē, ua kaUōhā aku oia i kē keiki tfiUā c uh&ki i kana lāau. Uft haki kā iaau a kēia kēlki mUā, uā kauoiia āku ōiā i kē koēha o na kēlki e Koōhuihul aē i ka la--otou mau laatt Hilii, a ua hoōkoia keia kauōha; Ua kāUOhā aku ōia i kē kēiki mna ē uhaki i keia pua lāati, a Uā hoāō kē keiki mUā e Uhaki, iiolē naē i hiki e hāki. Ua hoao na kēiki af>au, aolē nō he hāki. Ua olēlo * aku ka makuakane, "O kō oukou īikē ko oukōu ikāikā o kēiā mUa aku, a o ko oukōu hēle liilii, ko oukoa inea e lilo ai i &ea ole." He haawina maikai keia. no na HāWaiL

O ka ik&4lfiA o ke kiOaka i kōna j hōalohā, hē mēā ia e ola āi oiā. | 0 ka poina ana o ke kaiiaka i nā ! hoalohā i hōaoia ēia, kona pilikia; ame konA nelē i na hōālōha ma iā hope aku. He haawiha inalkai hou no keia no na Hawaii. Ma ka h«a o ka laau ē ikēiā ai kona ano. Aole paha he inau olelo naauaō i oi aku i keia. Aka, ehia lr. kanaka Hawaii i hiki e heike mai, ke malama nei oia i keia nila naauao. O na laau mimino keia e hamohamoia nei e na Hawaii, a o na ir.?u nua maikai, ua haaloleia uku. Makē no. l'a a'ō mai o Abēfahaftia Linekona i kēia mau olelo naauao; hiki ana no ia oe ke hoōpunipuni 1 na kanaka i kēkahi manawa, aka, aole e hiki i na manawa apau." Poloiēi wale kēia matt olelo a'o. O ka mēa kolohē, ua nui ka aka i kā. la o ko lakou lanakila anā, aka, aoiē paha i manao ae, he manawa kekahi ē hiki mai ana e iilo ai kana aka i mēa e akaia mai fii ē kā mēa ;au i kōlōhē āku ai. Mākē H6 hē 'kolohe.

0 ka makeke o ka lehulehn kekahi ninau aoo nui o kei» mau U. a e lilo ana paha auanei i mea hoo pilikia mai i na kanaka no keia mua aku. Ina 6 loaa ana ka makeke no ka lehulehu, a e malamaia aaa me ka maluhU, <s ik« aku ana no kakou i na pomaikai he nui waK Aole wale no me na kanaka mak: 2 hanai holoholona paha aka, : na makemake i na meaui. 1 ka nele ana 0 kakou i ka irv keke maikal, ua hoopilikU wale i? aku na kaliaka mahiai, ame na ' nak* hanai holoholoua. A h nele pu ia mai na kanaka e mnk* make aoa i keia mau meaai, matr... o ka uelo ana, ame ka liio an.i r na dala mahuahua i oa mea kup ole. I keia la, eia na pomaihul ke holo nei i na kanak* maiuaun a o na kanaka mahi ko hoopilikiaia mai nei, a mamuli o keia mau piii kia, e nele ana na makeke i loaa o ka lakou mau mea i hooul-.i ai. O keia pilikia aole e haule ii.o ana maluna o kn mea maauaua, nk.i. maluna o ka mea ohana e man:, ana e heie aku ilaila e kua' ai i meaai. Ia k.ikou e hele aka ai m|flnp* 0 na halekuai huaai, ame na n.t • īike e ike ana kakou he mau pn'.-: nunei i piha i na huai i paiah^. 1 kiloiia hoi. >~o keaha keia ana ame kēia kiloi ana! No ka mr:s. u.i pii loa ke kumukuai, a ua pa , ole i ka hooliloia, no ia kumu. u \ palaho, a ua kiloi trale ia. Aka. owai ka i poino, aole o ke kannlmaauaua, aka, o oe e ke kanaki i makemake i keia tnau mea, rka ua hooneleia mai no ke kiekie o ke kumukuai. A o ka lua, o r > mea natia i hoouiu : keia mau meaa . 0 ke kanaka maauaua, aole oia \ poino, no ka mea. ua kuai aku r> * nO ke kumūkuai e ioaa >ti iaia K-i puka, me ka nana ole. i ke poho ana o kekahi mau huaai aaa. Eia ko kakou makeke ke ku mai nei me ka nele i na huaai ame na mea like ole, *ka. i ka maaawa e loaa mai ai, ua hiki ole i kekaM manawa e kuaiia aku n« ka pii ]*a ke kumukuai. Ua oi aku ka h" ; nele ana. Aka. o ka inea maauai; . aole ona manao nui m&i ia oe. an » ka mea oana i hooulu ia mau mr,'. no ka mea, o kona puka no kana <• manao ana. Aka. ina e hiki ar.> elike ka manao o na kanaka ir.n hiai a e lōaa ia lakoa kekahi tr.r.-! akena maikai. e hiki «ina no * Y paiiia keia ma* hana hoopoho n : p. a e loaa ana ka pomaikai i ka ] mahi ame ka poe makemake ia r-a i mea. Ee ikeia aku nei ka ikaika o ka pii ana ae o ka oihaaa kanu halaka hiki ma na aina mawaho aku o Oanu nei. Eia ka Hui Halakahiki o ma ke hoomaka mai nei e hooha: 1 ko lakou awakumoku ma Lann : . E hooliloia ana he hap& miliona no keia awa. Hanaio ua keiki ka; i halakahiki la. A ua hiki ao no k niea he aina o Lanai i hiki e i ulu he mau tausani eka hai;ikahiki. no ka mea aole he hiki e ulu k" ko malaila, no ka nek i ka wai. Eia ke hooulu mai nei na kaea'.a Hawaii i na meaai, a ke han«i ir. • nei i na holoholona like ole. In.i r hiki ole ana e loaa ka makeko k peno a awalike aku i na pom»ik.v. me kela poe mahi, e hoea mai a*: no ka tnanawa e lilo ai ko lake : luhi i mea ole, a e lilo ai hoi lak<vi 1 poe huli iho no i ko l&kou r»ono, hie ka nana ole mai i ka khu lehu. Aole no he ninau hou ka ike ana i keia pilikia ma na aina e, no k.i mea oia no na piiikia e ikeia r.V ; nei ma na air.a apau i keia man «* Re utve mai nei na kan : htiika o Amerika tao ka mea, ao'e e hiki e loaa kē kumukuai kuponi no na mea i kartuia e lakou. A k 1 imlia mai nei ka rt£a e hiki «1 * hoopau i keia mau f>ilikia. l*a ka hapanui o keia mau kanaka mahi, aua pilikia maōlL Oke kumu ir -i no o keia pilikia, 0 ka pii loa o r. ; uka kaaahi e laweia aku ai na mai i na makeke. O kekahi pilikii iiō ia o keia mau la ma Hawaii aka. nae.hoi aole paha i loaa kei-i fliau pilikia i na kanaka o Molokn : . nO ka mea ke nui mai nei na rcok ; kol6 bia kela mokupuni, a aole r.o hoi i pii loa na auhau.

3fa na lon<* e komo tnan «*! iloko o koia keena, eia na Hoi Hnlakahiki ke natia mai nei me r.: leHoleho, o k* loai akti o r.t aina kanu halakahiki o ha nā ma Moiokai iloko 0 ko lakoa ttati hooiaia mai keia tra fta d&lft i e haawi m:»i i na kanaka Ratfaii o makemr.k® ana £ kaAu haiakahiki no ke kokuu ana ia lakoa. oke kiekie ho hoo* kahi kaneri dala o ka ekau Nui keia man dala ma ka nana iho, he haatrifia « koik« mai a&a i ka noi o ka walwai o keia oihana. K h6omanatfanoi • Ha Hawaii. eia aku no ka pono imna ou. O k* p«niwaie nae ke kumn o ka nele • ka panoi o kakoo.