Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 51, 20 December 1923 — KE KULANA KUPILIKII O NA KANAKA MA MOLOKAI. [ARTICLE]

KE KULANA KUPILIKII O NA KANAKA MA MOLOKAI.

Iloko o keia mau la mua o ka noho aua aku nei o na kanaka ma na aina o Molokai, aole e nele ka loaa o kekahi mau kuia. E hoomanao kakou, ho hana hou keia, a he hana ano nui no hoi. Aole he mau mea o keia auo i hanaia mamua aku nei, a o keia mau mea apau he mau liana hoao. Ua nui na hooliloia ana, aole e hiki ana keia hana, a e haalele ana na kanaka iloko o ka manawa pokole wale no. Aka, ahiki mai i keia la, aole liookahi kanaka i hoi aku ma kela mau aina i haalele, a i ole ku-e aku i na hana i hauaia. O keia kupilikii i keia mau la, mamuli no ia o ka lavra ole i na dala. a o na dala i loaa ua hooliloia aku me ka nana ole ia o ka hopena. A mamuli o keia, ua pau ole na apaua aina o na kanaka i ka hoomaemaeia uo kekahi manawa loihi, i oi aku paha mamua o ke kupono. Maluna o keia pilikia, ua hoike mai kekahi poe, ua hemahema ke Komisina ma ka lakou lawelawe ana. O ia hoi, o na kaa huki okumukuinu kiawo, ua lohi ka hele ana aku ma na apana e huki ai, a e hoomaemae ai i ka aina. L'a hiki ia kakou ke ike aku i ke kumu o keia pilikia. 0 ia no, ua linva ole i na kanaka, a e na kaa i loaa he mau kaa kahiko i kuaiia ma ke ano he mau mea ua hoolaha mua ia. Ma keia loaa ana o keia mau kuia, ua hiki i na Komisina ke ike iho, ua lawa ole na kaa a lakou i manao ai, a e kii hou aku i mau kaa hou, 1 mea C hiki ai e hoopauia keia mau pilikia. Mamuli o k<?ia mau hemahema, ua hele aku nei ke Kakauolelo Mr. Buncan e nana i na hemahema like ole, a ua noho aku ma Molokai no kekahi mau la, a e hala ana paha na pule o keia imi ana i na kumu o ka pilikia. Aole he mau hemahema uno nui, a i hiki ole paha e hoo

pauia, aka, he mau mea liilii wale 110. 0 ka mea nui, ua hemahema anei ko kanawaif Ma keia mau pilikia i loaa, aole no ke kanawai ka liewa. aka, mamuli o ka hemahema o na lawelawe ana. Aole pah.i lie mau hemahema nui., 110 ku mea, ua •inn aku ke Komisiua ma na niea hoemi lil.o, a i ko lakou manao ana ua kupono uo keia mau kaa, malaila ko lakou hemahema, He mea liiki ole ke aloia ae kekahi mau hemahema, oiai kelmln hana nui o hookumuia ana. Ua ike kakou i keia mau mea, a ua hiki no hoi e ikeia iho, o ia mau homahema, aole i loaa mamuli o ka manao iuo, aka, mamuli o ka hiki ole e ikeia aku na hopena o ia mau hana, aia wale no ahiki aku i kahi o ke kuia ana. O na hoolala nae ka mea nui. Ina ua maikai na hoolala ana, alaila, j aole ho hewa nui e hoea mai ana. Aka. ina ua homahema na hoolala ana, alaila, e hoea io mai ana no na j kuia. Ma ke kulana hoi o ua hana a na Komisina, ua hiki ia kakou ke ike iho, ua hana lakou me na manao maikai. O keia mau hemahema no hoi i īkeia i keia la, oia hoi, he ulolohi g na hana, aole ia he ano nui. 1 ko kakou nana pono iho i na hana, mai ka hoomaka ana ahiki mai i keia Ja, eia na mea ano nui e loaa ana ia kakou, a o keia ka kakou mau ana e lawe mdi ai a kaupaona j iho Ka mua, ua lawa maikai ka nunui o na aina. U'a haawiia aku i kela ame keia mea noi aina, he awalike o 23 eka. Iloko o leeiu mau eka, ua loaa he awalike o 8 eka hiki e hoopulu ia i ka wai. 110 mau eka nunui keia ke nana iho ka kou. Ua lawa no hoi keia mau eka i ka wai e hoopuluia ai. I keia la ua ulolohi ka loaa ana mai 0 ka wai i kekahi poo, aka, o ka mea nui, ua lawa nnei keia mau aina me ka wai? Ua lawa a oi aku. ke pau pono n.r hana i ka hookoia no lsoia ma.ii mea. Ua lawa keia mau eka no ka oihana e hana ai. Mamuli o ka loaa ajia o ka wai, ua hiki e hoouluia na mea like 010, i na la apau o ka makaliiki. | Ma leeia kakou e iko iho ai. aolr i he mau aina lmokuonoono i haawi ia aku no ka noho ia ana e na kanaka. i like mai me keia. Ua kamaaina kakou, o na aina i loaa aku 1 na kanaka mamua aku o ka holo ana o keia. kanawai, lio mau aiua i lawa ole i ka wai, a o na aina i loaa ka wai, he mau aina iiilii wale no, o hnokalii hapa oka a oi aku Aole pela keia. X"a law.a he S eka a oi aku ma kekahi mau apana. .".o ka loaa ana o ka wni o hoopuh' ai i na la apau o ka makahiki. He mea ano n;i: koia ke lawe ilio kakou a noonoo a ua ike na kanaka i hoi alula i Molokai i ka waiwai nui o keia loaa ana o ka wai. Ka lua ua loaa ka wai inu m:io. mae. O koia kekahi o na iiilikia a kakou i ike ai ma na aina i haawiia aku no ka nōhoia ana e na ka-1 naka. AoJc e hiki o manaoia he pilikia uuku keia, ka loaa ole o ka ( wai in<i. Ma Molokai, ua lawa keia poe i ka wai, a e loaa liou aku | ana lie Avai ma keia niua lawa ai na aina apau o weheia aku ana ma Molokai. O na alanui. Ma kaloaa mua ana o na alanui, ua hoike mai na! Koiiiisina i ko lakou iko a makaukau ma ka lakou hana. O ka pilikia niamuli o ka ]oaa ole o na alanui, kekahi o na ninau nana i hoopilikia mai i na kanaka lawe aina hookuonoono o na Ia i hala aku. Ma keia kakou e ike mai ai, ua hoopauia keia ninau e ke Koniisina i na la uiua loa no o ko lakou lawe ana ae i ka lakou hana. Ua hoolawaia na aina apau me na alanui maikai. , Nolaila e ike mai kakou, ina o keia mau kuia J loaa i keiala a ua loaa mamuli o ka lawa ole o j oa hana i hoolulaia e lakou, alaila ua liki loa ia kakou e ike he man kupilikii e liiki ole e kalaia aku ke Komiaina.. Aka, aole ])ela. Ua maikai na hoolala ana, aka, o ka pilikia, o ka minaniina ana o na Komisina i na elala, a kii ma na j kaa kupono ole no na hana i manaoia. 110 homahema koia e loaa ana i na hana ano nui apau e hookumuia ana. 0 ka mea nui, a kakou e manao, ai, ua hanaia anei ka hana me ka j naauao? Ke hoike mai nei na liana ahiki mal i keia la, ua nanuaō la* kou. O ka hana kupono wale no ma'ko kakou aoao, mai ha kauaka o noho ana maluna o na aina, ahiki mai ia kakou, o ia no ka hoomanawanui, ame lie kokua ana aku ma na oa ana ame na kuhikuhi e loaa io ai he mau kulana holomua i keia hana ano nui. E hoomanao iho no lioi kakou, aole ho hana nui o keia ano i haawiia mai no na Hawaii mai ka haawiia ana mai o na aina e na alii a hiki' mai i keia la. O ka maka mua keia o ke komo ana aku o.kft aupuni e kokua ma na haawina dala no na kanaka e lawe aina ana. O ka makamua no hoi keia o ka hoopauia. ana o na hemahema, wai, mai ka mahele aina maLo 1848 ahiki

nu'.i i keia l;i. Ina o kci;i n.i rt: i niaikai i lian.ūa mai 110 kaknu. o ka iiuku aku ame ka hoaliowa ;«>■; ka hau.i maikai, aka, o ka houn:;»uawanui ame ka imi ana i ra koku.;. Eia wale 110 kakou i na ni:• k.•»hik; o ka hoao. Hc mau makahik: kr. t a kakou o hoiko aku ai, ua !:.ki loa i na kanaka !saAvaii ko ln.'oma naivanui i na pilikia e hoea ana, iloko o keia hana nui. ka ; . hoi hou ia ana o na kauaka k u nu :iA. K hoomanao iho kakou i n.i bn 1luku i loaa mai ia kakou mamua o ka loaa ana he holo ana o kc.« kanawai. Ua oleloia niai kakou lahui molowa. T koia la, ino n«< I- - kou e haalole ana, me ka loaa m : o na kokua i loaa ole nianiua •; noi, alaila. ua pololei io paha kp ;i mau hailuku ana. Ua oleloia kakou he lahui oiMupo. īna kakou e mauao ana, mahope o ka loai ana mai o keia mau kokua. ua law ,i ole na kokua i loaa mai, o ago p i. lolei io ana palia keia mau hoinoi i ana o kakou. Aka, ke ike e aku #n no au, aole e hiki ana « ho\n«. a mai kakou maluna o koia uinau, m ka mea, <s kupaa ana kakou mahop» 0 keia mau hana maikai i haawna mai, a o ike aku ana kakou i ka hoihoi hou ana o keia poo hoino 1 ka lakou mau olelo, a e hoonkai mai ana ia kakou. Aka, o lioomana'wanui ka hana mua. A eia walo no kakou i na la kinohi. aole kakou e haawipio ana, no ka loaa ana he mau kula ma ka aoao o na komisiua. Eia """ale no kakou i ka wc!su kalii i lunomaka ai o na hai)a. Kia a!?u lie mau aina ho nui walo mn ra niokupuni liko 010, e weheia ma! •ina, ke ikeia mai ua holoniua v,:i hai:a ana ma Molokai. O keia mau aiua ma Molokai, he hookahi hapa ono ivale no ia o na aina apau i hookaawaloia no kakou. Kia nt Hawaii he 100,000 eka, a o ia mau c)a ua lawa nio na aina maikai i ka liaoai holoholoua, amo ka niahiai pu 110 hoi. Eia ma Maui. he 30,0U0 eka a oi; eia ma Oahu n*i he 10,000 eka a oi; oia ma Kauai, he 23,000 a oi eka i hookaawaleia no na Ilawaii. Ma keia kako-j o ike niai ai, o ka hunahuna wa!( no keia o na aina i wehe ia mai 'la r.■> kakou. Eia aku ke oo imun. A ina o ia ko kulana e lilo k.ii.ou i poo e liooniauawaiiui ana. no ka !oaa ana mai o na nioa oi aku ma mua akunei. O ka liope loa, ina paha o kein mau kuia, a ma ko kakou aoao inn I:i ua lilo ia niau m?a i nioa nia ka'uia e kakou. Aolo. L'a ikna kei i mau heniahema ma ka anan o na Kominna, no kumu, aole ka kou o maka'u.