Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIII, Number 6, 7 February 1924 — Page 4
| This text was transcribed by: | Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun |
| This work is dedicated to: | Dr. Michael J. Chun |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
Geofere i kona mau makua anai, a ua pipili pu ke aloha o na makua hanai i nei keiki, a o elade nae ka mea a ke keiki i oi @@ ke aloha mamua o na makua, mamuli paha o kona ike ana o Gelade ka mea nana i hoopakele iaia mai na kamalii kolohe mai.
No Gelade hoi, ua nana aku oia iaia me ke aloha me ka minamina pu nona, aole ma ke ano he hoaloha, aka me he kaikunane penei lai no ka mea, iloko o kona helehelena ui he keiki nae oia ahiki e menemeneia aku mamuli o ka nawaliwali o kona noo noo ame ke ano o kana mau hana, ke ano hana ame ke kmailio ana a kekahi keiki uuku nona na makahiki elima iloko o kekahi ino o umikumamalima mau makahiki, no ka mea ua hikiwawe loa ka ulu ana ae o kona kino, mahope o kona lapaauia ana a ola, a e no aku ana oia i kanaka nui a ikaika o ke kino ame na lala ma ia hope aku.
Aole mae i hala kekahi manawa loihi iaia i ka hoomaopopo ana iho aole i mamao loa kona mau makahiki mai na keikikane e ae o kona mau makahiki, no ia mea oiaio, ua lilo ia i mea noonoo nui nana; nana aku la oia i na keikikane e ae i like ko lako nuni me kona, ua holomua loa lakou ma ka naauao, a iaia iho hoi oia mau no kona noho hupo, a ua lilo keia i mea kaumaha loa nana me ka hoehaeha ia o kona uhane ame ka hilahila pu.
"No keaha la au i ilke ole ai me na keikikane e ae i like ka nui o ke kino me ko'u?" wahi a kana ninau i ka makuakane i kekahi la, me ka helehelena o ka mea i hoopohihihiia ka noonoo, a ia manawa i hoakaka mai ai ka makuakane, i koa manawa opiopio loa, ua hahauia mai paha oia e kekahi kanaka, a i ole ua pa mai paha kona poo i kekahi mea oolea, a ua lilo ia i mea hoopoino i kona lolo, nolaila, no kekahi mea mau makahiki lehulehu ua pouli loa kona noonoo me he mea la he hiamoe kulipolipo loa kona, a o ke ala koke ana ae no ia o kona hiamoe," ua ulu hikiwawe kou kino, aka nae o kou noonoo aole i mohala maikai loa, elike me ko na keikikane e ae i halawai ole me kekahi poino o ia ano."
"A, ke ike maopopo nei au," wahi a Geofere, "i ke kumu o ko'u eha ana, akahi no a makili ae la kekahi hoomanao ana iloko o'u no ke kumu o ko'u eha ana," me ka lamalama ana ae o kona helehelena, "ua kiloiia mai kekahi pauku laau nui maluna o'u e Keaka, a pa ma kuu poo."
"Heaha ke kumu o kona hana ana pela?" i ninau aku ai o Mr. Hunatere. Kulou iho la ke poo o ke keiki ilalo me he mea la e noonoo ana, i hiki ai iaia ke hoomanao ae i na meo i hanaia ma ka manawa on a i eha ai, a i ka loaa ana, aea ae la iluna a i mai la@.
"Me kekahi la ua komo mai la oia iloko o ka halekuke me kona me kona helehelena i hele a ula, no kona huhu paha, a i ole, no kona on a paha, o ia hele no a hoomaka ka nuku ana ia Magare no kekahi kumu a'u i maopopo ole.
"Ua kau mai la oia i kona mau lima ma ka ai o Magare a hoomaka ae la o Magare e uwa, me ke kapalili pu o kona leo uwe. Ia ike ana aku a'u o ko'u holo aku la no ia a ku'i aku la ia Keaka, a olelo pu aku la iaia e ha'i aku ana au ia papa no kona pepehi ana ia Magare, o ia wale no ka mea hiki ia'u ke hoomanao ae i nei manawa," a hooki iho la i kana kamailio ana me ke kani pu ana iho o kona leo uhu.
"Ia Geofere e kakahele ana i ke kamailio ke noonoo la ka makuakane ia manawa ua on a o Keaka ma kela manawa ana o ka pepehi ana ia Magare, a ua ulupuni loa oia i ka huhu ia manawa, a iloko o ia manawa ulupuni ua hopu iho la o Keaka i kekahi pauku wahie mai ke kapuahi mai, a kiola mai la maluna o ke keiki a hina oia ilalo me ka nele i ka ike.
"Owai kekahi inoa e ae o Keaka, in a e hiki ana ia oe ke hoomanao ae?"
"O Keaka --- Keaka---," wahi a ke keiki, a luliluli iho la kona poo, a i mai la: "Aole hiki ia'u ke hoike aku."
Ike iho la ka makuakane he mea houluhua wale no iaia ka niele hou ana aku, a he hana waiwai a hua ole hoi ka ninau ana aku i mea e loaa maopopo mai ai ka ike iaia, nalaila hoopau la oia i kona manao ninau ia manawa.
Ma kekahi la, mahope iho o ka noho pu ana o Geofere me keia ohana no na mahina ekolu, hoi mai la oia mai kana hele ana e holoholo maluna o ke alanui, me ka ula o kona helehelena, ke ano o ka mea ua piha loa i ka huhu.
Iaia i hele aku ai e huli a loaa o Gelade nonoi aku la iaia me ka haahaa loa e a'o mai iaia i ka heluhelu, no ka mea, ua ike maoli iho la oia i kona naaupo haalele loa ia ike, oiai nae ua nui kona kino, a he mea ku hoi i ka hilahila nona ka ike ole i mea heheluhelu.
Ua ninau aku la o Gelade iaia no ke kumu o ka hoolalelaleia ana ae o kona noonoo, a i ka hoike ana mai o Geofere iaia i kekahi apana pepa i ka piliia ma ka paia mawaho mai o kekahi hale, a ua ninau aku hoi oia i kekahi poe keikikane i na huapalapala i kakauia maluna o ia apana pepa, ua ike iho la oia i kona hilahila maoli no ka hiki ole ana iaia ke heluhelu, o ke kunu ia o kona makemake ana e a'oia oia i ka heluhelu.
O kekahi mea nana i hoike maopopo ae i kona naaupo, mo ka mea aole hiki iaia ke ike i ka inoa o kekahi huapalapala, a ua hoehaeha loa ia kona noonoo no kona lilo ana he keiki naaupo a hupo maoli hoi.
O ko Gelade kii aku la no ia i kekahi buke kumumua, a noho iho la ilalo, a hoomaka mai la ke a'o ana i kana haumana.
Ua ikeia mai ia manawa mai, ka hooikaika ana o Geofere e huli i ka naauao me ka hoomanawanui, oiai nae, ua hala he mau makahiki lehulehu iaia o ka noho poili ana, a ua ikeia no hoi kona hoomaopopo a hoomanao i na mea apau i a'oia mai iaia, a iloko o ka mahina hookahi ma ia hope mai, ua hiki iaia ke heluhelu me ka hikiwawe, a ua noho haky hoi oia maluna o na haawina apau i hoopaaia ma loko o ka buke kumumua.
I ka ike ana o Mr. Hunetere i knoa aapo me ka holomua loa o kona ike ua hookahaha nui ia oia, a hoomaka koke no kona makemake e hookomo aku ia Geofere i hehi ai o ke alapii a hoomaka kona pii ana ma ke alanuipii o ka ike ame ka naauao a lilo oia kekahi o na keiki naauao loa maloko o na kula ana i komo aku ai.
Aole i lilo keia makemake o ka makuakane e hookomo aku iaia i kekahi kula i mea apono na Geofere, mamuli keia o kona ike iho i kona nui, a e lilo mai ana oia i mea hooheneheneia mai e na kamalii liilii loa iloko o ke kula, nolaila nonoi ae la oia i ka makuakane e aeia aku oia maloko no o ka home oia e a'oia ai, me ka i pi ana aku:
"Ina no kou hookomo aku ia'u iloko o ke kula, e lilo ana au i mea hooheneheneia mai e na kamalii, no ka mea e ike iho no oe o ka papa o na keiki liilii loa ka'u papa e kono mua aku ana, a e lolelo mai ana lakou i ke kono aku o ka elemakule iloko o ka lakou papa, e aho no maloko o ka home nei au e a'oia ai, a malia i loko o kekahi manawa kupono ma nei mua aku alaila hookomo aku oe ia'u i ke kula."
"He mea pono nou e hele aku i kekahi kula no kekahi manawa, a me na keiki i emi loa iho ko lakou mau makahiki i kou e hoomaka aku ai oe, no ka mea, oloko o ka halekula kahi nui o ka manawa nou e a'oia mai ai, he liilii loa ka manawa nou e a'oia aku ai ma ka home nei," wahi a ka makuakane.
"Pehea la, e Gelade, aole ana anei oe e hoomau mai ana i ke a'o ana ia'u ma ka home nei? E hooikaika no hoi paha au i ka huli ana i ka'u mau haawina me ka hoopilikia ole aku i kou noonoo, i ole ai hoi oe e nuku mau mai ia'u i ka lolo, i ka hupo a pela wale aku, a ke manaolana mau nei au in a e hala kekahi mau mahina ia kaua o ke kula ana ma ka home nei, e hiki ana no ia'u ke hahai a loaa aku ia'u ka papa o na keikikane nunui elike me a'u.
Haawi aku la o Gelade i kekahi pane maikai a hoolana manao loa i ka i ana aku; "Ua hiki no ia'u ke hoomau aku i ke a'o ma ka home nei," oiai nae, aole oia i aeia e hana pela, no ka mea oia pu kekahi haumana e hele ana i ke kula, aka ua hiki no nae iaia ke kokua mai ma na ano lehulehu i kona manawa e hoi mai ke kula mai.
He mau haawina no ka Geleda e hoopaanaau ai a e hooikaika ana hoi no kona lanakila maluna o ia mau haawina nolaila aole o Mr. Hunetere i ae iaia e hoonui loa iho i kana hana, no ia kumu ua hoolimalimaia kekahi kumukula no ka hele mau ana mai i ko lakou hale e a'o ai ia Gefere i kana mau haawina i kela ame keia la.
Ua hooko o Geofere i kana mea i iini nui ai, oia hoi, e loaa iaia ka ike, i hiki ai iaia ke hahai aku mahope o na keikikane nunui i like ko lakou mau makahiki me kona. Ua ikeia kona hooikaika ana ma ka huli a hoopaanaau ana i kana mau haawina apau a kana kumukula i haawii mai ai ma ia hope mai, i ka hala o kekahi mau mahina o ke Geofere a'oia ana ua piha loa ka naau o kana kumukula i ka hauoli, no ka holomua loa o Geofere ma kana mau haawina a pau, me ka loaa ole he hoahewa iloko on a no kana haumana, no ka mea o na haawina apau ana i haawi mai ai ia Geofere ua huliia a ua makaukau no kana kula ana mai.
Ia Geofere e kulaia ana ua ike iho oia nona iho i kona haule hope loa mahope o na keikikane e ae i like na makahiki me kona ma na haawina kula, a oiai aia mau iloko on a ka iini me ka ikaika o ka manao e kaulike aku oia me na eikikane e ae i like na makahiki me kona, aohe haawina paakiki imua o kona alo i nele kona hooikaika a lanakila, in a he mea ia e hili ai ke kokua iaia iho a oi aku oia maluna o na keikikane e ae.
Okekahi mea hoouluhua nui loa iaia oia kona ike ana he elua makahiki ke eni iho o Gelade i kona, a iloko o ka opiopio iho o Gelade mamua on a ua oi aku nae ko Gelade makaukau ma kana mau haawina a pau mamua o kona, a ua aneane loa no hoi oia e puka laelae mailoko mai o ke kula kiekie, he manawa pokole wale n okoe a hemo mai oia oiai no nae oia eia no oi ai ka hookuikui. Ua lilo keia i mea hoehaeha a hoohilahila nui iaia.
"He kaikamahine o Gelade i emi iho kona mau makahiki malalo o ko'u a he mau makahiki elua ko'u emi hope loa mamua o kona ma na haawina, he keu aku keia a ka mea hoohilahila a hoehaeha pu mai i ko'u noonoo," wahi ana i ka makuakane i kekahi la, i ka manawa e aneane loa ana e nele ka manaolana iaia no kona lanakila maluna o kana mau haawina, a hele aku la hoi imua o Gelade n oke kokua ana mai iaia.
"Heaha auanei kau me ae ehaeha a e hilahila iho ai no kou haule hope loa ana ma kau haawina, no ka mea, he mau makahiki lehulehu ko Gelade o ka hele mau ana i ke kula, a nou iho he mau makahiki kou i noho ai iloko o ka pouli maluli o ka loaa ana o ka uila ia oe," wahi a Mrs. Haunatere o ka pane ana mai, me kona piha i ke aloha i ke keiki haawina pakalaki. "O hele e noi aku ia Gelade e kokua mai ia oe, nana e kuhikuhi a e aoao mai i ke ano o ka hana ana i kena mau ninau kuhi a e aoao mai i ke ano o ka hana aha i kena mau ninau meahelu; ua hiki iaia ke kokua mai ia oe a oi aku ka maikai me ka holopono mamua o'u, mo ka mea, oia mau no ka makamaka hou o kena mau haawina iloko o kona poo, no'u nei la, ea ua palaka loa a me ka hookuanui e huli aku ai."
Aole o Geofere i hele ia Gelade no ke kuhikuhi ana mai iaia no kona hilahila iho la, a o kekahi no hoi, ua ike oia he nui no ka Gelade mau hawina e huli me ka ikaika ia manawa e makemake ole mai ai oia e hoouluhua wale ia aku, nolaila hooholo iho la o Geofere i kona manao e hoao no oia e hakaka i ka na kaua oia hookahi wale no.
O keia no ke alahele maikai loa ana e hana ai i kona manao oia hoi, e hooikaika hookahi no oia me ka hele ole aku e ninaninau ia Gelade; ma ia hooikaika hookahi ana, ana i loaa ai ka ikaika i kona noonoo me ka hiki ke hilinai iaia iho, a iloko o na makahiki ekolu ana o ka hoomau ana i ka huli ua hiki iaia ke heluhelu a ke hana hoi i kana mau haawina meahelu o ka papa haahaa loa, e like me na haawina a kekahi haumana o kekahi kula o ka papa eono.
Ma waho ae o kona iini nui i ka ike ua makaukau mau oia e pili mau aku me Gelade ma na wahi a pau o Gelade e hele ai mahope o na hora kula, o ia ko Gelade hoa pili mau, aole hana hiki ole a paakiki hoi i hiki ole iaia ke hana aku no Gelade.
Ua hauoli pu o Gelade i kon apili mau aku me ia, loo kona kokoolua, a laki no hoi o Gelade i kona loaa ana. Ma keia manawa ua ulu ae ko Gorgere kino a he kanaka opio ui a kilakila oia o ka oiwi, me ka ikaika pu o kona mau lala, a he ola kino maikai no hoi kona ia manawa, nolaila ua lilo oia he hoahele a hoanoho maikai loa no Gelade, a me he mea la iloko o ia pili mau a laua ua nanaia mai laua me he mea la he kaikumane a he kaikuahine mai ka pupuu hookahi mai.
Ua kaahope ae la he makahiki hou, a ke oi loa ae la ko Geofere holomua ma kana mau haawina mamua o na manawa e ae i hala aku; ua komo pu aku la o Geofere i loko o ke kula kiekie a Gelade e hele ana, eia nae, eia no oia i ka papa haahaa loa a kokoke loa o Gelade e hemo mai ia kula mai.
Ma kekahi la hoike o ua o Geofere pu kekahi maloko o ka halekula, a pela hoi ma ka manawa e hoikeia ana o na haawina a ka papa e puka aku ana, a mamuli o ka ula o kona mau papalina, me ka ula pu o kona mau onohimaka, me ka hulili ano e, ua hiki loa ke ikeia mai aia kekahi mea nui iloko o kona noonoo ana i ehaeha a i ole i hilahila loa ai, koe nae ka ikeia mai o ia manao.
Iaia ma loko o ka halekula ke hakilo loa la oia i na nee ana a pau o Gelade ma kela a ma keia wahi, a ke hauoli loa la kona uhane i ka lohe ana aku i na huaolelo a pau e paneia ae ana e Gelade, a ua piha loa iho la oia i ka hauoli ame ka haaheo pu no Gelade, kona kaikuahine hookama, a iloko nae on a iho ia manawa a pau ke ike iho oia i kona haule hope loa maoli ma na haawina a pau e hoikeia mai ana.
Ma ia ahiahi iho, ua hoopaa loa oia iaia iho maloko o kona rumi ponoi me ka hooikaika loa ma kana mau haawina, no ka makemake nui iloko on a e lanakila oia maluna o kona mau hemahema a pau, i ole ai oia e oleloia mai e kona mau hoa haumana i ka lolo a hupo paha.
"He umi-kumamaiwa o'u mau makahiki i nei manawa a he umi'kumamahiku wale no noe o Gelade," wahi ana iaia iho- "Eia nae, he elua o'u makahiki mahope on a ma na haawina, o ka pololei maoli i elua o'u mau makahiki ka oi aku mamua on a ma na haawina kula a pau -- he eha o'u mau makahiki i poho wale, a no ia mau makahiki i haule hope e hooikaika ana au e hoopiha pono ia mau makahiki. E hiki ana no anei ia'u ke hooikaika iloko o eono makahiki ahiki i ko'u kaulike ana me na keiki e ae o ko'u mau makahiki? He hana koikoi no kela i hana ole ia e a' umamua. Ae, aka, ke paa nei no nae ku umanao e lanakili au maluna o ia hana koikoi."
Me keia manao ikaika iloko on a noho iho la oia mahai o kana pakaukau a hoomaka iho la ka huli ana i kana mau haawina a pau, me kona kaupaona a kaana like ana i kona manawa no kela ame keia haawina.
Ma kekahi kakahiaka nui ae iho wawae aku la oia i kai me ka makamaka hou o kona noonoo i kahi o ka moku Falatona me Mr. Hunatere, a ia laua e u hele like ana ma ke ala olelo ae la i ka makuakane:
"E anakala Demona; e kono aku ana o Gelade i ke kule kiekie Vasa i keia makahiki ae, aole ana anei pela?"
"Ae, oia kona makemake no ka lawe ana i kekahi mau haawina kiekie ae, a ke ike ole nei no hoi au i kekahi kumu e hiki ole ai iaia ke hana pela, in a e makemake ana oia," wahi a ka pane.
"No'u iho, e ae ana no anei oe e hoomau aku i ko'u kula ana me Mr. Riva, a e kono aku i kekahi kula i keia haulelau ae kahi e hiki ai ia'u ke hooi aku i ko'u nee awiwi ana imua, no ka mea, i nei manawa ua hele iho la ko'u makemake ame ka iini a mui no k aloaa ia'u o ia mea he ike."
Hulu mai la o Mr. Hunatere a nana pono mai la ia Geofere i ninau aku ai iaia, me ka pii o ka ula ma kona mau papalina.
(Aole i pau.)
HALAWAI ME KE KAUMAHA
--------
I ka Lunahooponopono o ka NNupepa Kuokoa, Solomon Hanohano, Aloha kaua:--E oluolu mai kou lokomaikai palena ole i kekahi rumi kaawale o ke Kuokoa, ka ipukukui pio ole i ka makani, nana e ahai aku apuni na paemoku me na ale ahiu o ka moana, welina iho a paa i kou puuwai me na keiki o kou keena pa'i.
Me ka mahalo a nui, ma ka hora 8 ponoi o ke kakahiaka o ka Poaono la 12 o Ianuari 1923, i halawai mai ai au me ko'u aliiwahine i ka lono kaumaha mai ka maua moopuna mai, James Nuuanu, i ka wa on a i kii ae ai ia maua e hoi, o ka moopuna kekahi e lawia ana i Molokai. He mea e ka lele o ko maua hauli me ka puuwai, me ka haalulu o ko maua kino, e ha'uha'u ana ka papa auwae, e hiolo mai nana na kulu waimaka, o ka pane o ka leo o ka moopuna kane, e liuliu olua i keia wa, e lawe ia ana no i keia ahiahi, hora 3 paha, no Kalauapapa, o makaukau olua i loaa aku ka moopuna ia olua, a ike aku iaia.
Eia ke kaa mikini e kau ai olua, a hele aku me ka hele a kaumaha i ke aloha no ka maua moopuna hookahi. O kela o keia me ka hele ino, a hooponopono ole, o ko maua kaa ho ekolu hapaha mile ka mamao, hele wawae ahiki i kahi o ke kaa i ku ai a kau aku la maua me ka maua moopuna Jepani me ke kekahi kalaiwa kaa, me ka makai pu no kekahi, a holo pololei no Honolulu ahiki i ke alanui e iho pololei ana i kai o Kalihi Hoptial, o ka hora 12 me 45 minuke ia ku ana ko makou kaa mikini ma ka puka pa, a ike mai la kekahi hoaloha ia makou, e holo loa ko oukou kaa mahope, aia malaila ka moopuna me ka ohana o ke kane, a nee hou aku la makou no ka home ike ohana.
Ia makou no a kaalo mahope, ike ia mai la maua me ka moopuna Kepani, o makou keia. Kiiia mai la makou a hoolauna ia, ia wa i ike mai ai ka maua moopuna ponoi uwe me ka lele ana iho me ka nui o ka leo kuo ana, me ka nui o kona aloha i ka bebe hanai ana, me maua pu kekahi ame kana kane i maro ia ame ka ohana.
I ka akoakoa ana aku i mua o kona alo, no ka mea, he nui kona aloha no maua kona mau kuku me ka bebe hanai i hoohikiia, ua nui 3 makahiki, me 11 mahina, ua hiki ole o Annie Pere Keola ke ku i kahi ana i haawi ia no kona kulana ua kapae ae la oia a holo mai la e hui pu me maua kona mau tutu, a puili aloha me ka honi aloha ana me ka maua moopuna, oiai e kaawale aku ana mai Honolulu aku a pae aku i ka aina o ka ehaeha; hao mau kona mau helehelena imua o ko maua alo, hao oia ia maua ame kana kane pu no hoi, no ka mea, he mea nui ke kane iaia, pela iho la makou i hui pu ai me ka maua moopuna i na hora a ka ehaeha, ahiki i ka hora i hai ia e nee aku i kai o ka uwapo me ka nui o ka poe i helo ae e ike i ka lakou mau pua rose i lawe pu ia aku i Molokai.
I ka liuliu ana o na ma'i e haalele i ka home aloha i noho a kupa ia lakou, ua ku aku ko lakou mau hoa i koe iho iluna a hoonani aku me ke mele ana i kekahi himeni i aloha ia e lakou a hookahi ka himeni like ana apau ka lakou hoonani ana i ke Akua ua nee mai la ko lakou kua i piha i ko lakou mau hoa e haalele iho ana i Kalihi Hospital, a haawi na mea apau e kuku ana mawaho mai o ka pa i ke aloha "good-bye oukou."
I ka oili ana mai o ka huakai o na kaa mailoko mai aia au mawaho o ke alanui me ko'u mau hoa, a ike aku la au i ka'u moopuna e kai ia ae ana e ko lakou papa o ka home, Mr. Holt, Mrs. Annie Peter Keola, Mrs. Mele Naope, Mrs. Smith, a kau pu me Kikila i kona kaa a nee like na kaa no kai o ka uwapo. I ka hiki ana i kai o ka uwapo, ua kaawale mai la makou ka ohana i ukali like aku me ka haha iho la na lima ma ka aoao ani peahi mai la ma ke ani hainaka kau papa iho la ka manu hulu ole, o uka nei oiai ka mokuahi Likelike e hoemi hope ana; oia ka wa i ae ia ai ka ohana e hookokoke mai ma ka uwapo 16. Ua hiki ole ke kahea aku hoi mai no a pili, nolaila, hoi luuluu i ke one o Hanakahi, hookahi no mea nui he waimaka.
Me keia mau hoohena no ka'u mea aloha, me ka moopuna ua lawa o ke Akua pu me oukou a hui hou kakou, a ke haawi nei a i ko'u mahalo i ka Lunahooponopono o ke Kuokoa, me kona mau sela o ke keena pa'i.
Ke Kiu Hooheno o Lualualei,
W. K. APUAKEHAU,
--------
NA MAKEILIA HOONEENEE NO O KA AINA EHEU MANU
--------
Mr. Lunahooponopono, Aloha kaua: He nui no na meahou hoopihapiha, ma ekkahi wahi kaawale, o na itamu o ka nupepa he nui ka onoia o ka nupepa ke piha pono i na itamu meahou mamua o na ike mau.
He nui k apoe e hooha'i nei i ka hale o S. W. Logana, maikai o Laie. Ua ike au me kuu mau maka, ua like me ka wahine u'i noho malu o na ululaau hua meaai, o Sitima, a i ole, me na opuu pua rose o Salona ame na lilia o na awawa o Heremona.
Auhea o e e Mr. S. W. Logan, i noho a komo ko hale, kiiia ae lou ka ulu hua i ka mu'o ame wekiu; mai poina i na ulu o Wehi, i ka ulu hua i ka hapapa o Kualakai, a lou pu mai no me na ulu paaiole holina i pa makani, he mau ono okoa no ia.
Hapuku pau ia mai na ono o ke kai hapapa ame kaiuli, kai hohonu a kai pepolohua a Kane Kanaloa, a ke kai melemele, ke kowa o Berina; hoi mai a ke kiei pu mai la na ono kikiwi hoio, ame opae kalaole, a pii lau ama'u o Papaloa, ika malanai anu o ka wai hiu palaka o Weloka e kaomi ana i ka puu o Maulua iho, pii, pkiei malihini o na paliku; akoia mai na pua lehuakea, a lehuaula i ki komokomo pu ia, i lei no ko opuu mokihana o Kuahiwi Waialeale i Wailua, nona ka ohu kakikepa lihau.
Ua liilii oluna o Waialeale i ka noe uhi paa o Alakai, o ka lei lehua ka hoi ka lei kau ai, o ko kama David T. Kaukaohu, ame ke keiki puukani o Kauamaakua, holoia i kai, iuka o ka aina, a oiai he welo mai ka ihupani o Iao i Maui no ka oi, a Laie i ka eheu upo'ipo'i manu o Lulu i Paliuli, a he kupa, he ewe, he wohi no na Koolau.
Lei pu ia ko lei kau ai, ke ewe aku la, ke kolo aku la, a lau, a manini la holo.
Ei aku la i Amerika ame Iapana a ka ponimoi pua Hawaii, a hapakaleponi o ka puahau o Maleka. Holoholo io, ianei, mai poina ia Kahuku lewa.
JOELL K. APUAKEHAU.
Kahuku Plantation.
--------
MOOLELO O KA HALAWAI HANA O KA AHAHUI KULA SABATI O NA KULA SABATI O OAHU, KAU O OKATOBA, 1923
--------
La Hana 1.
Noho ka halawai hana o ka Ahahui o na Kula Sabati o ka Mokupuni o Oahu ma ka luakini o Kaneohe, Sapatemaba 28, 1923, hora 2 p.m., elike me ka hoopaneeia ana.
Lawe ka Lunahoomalu Mr. Oscar P. Cox i ka moho, a hoomakaia na hana me ka Himeni 5, L. H., ame ka pule a Rev. J. K. Paele.
Na ka lunahoomalu i kauoha i ke kakauolelo e hoomaopopo ia na lala o ka aha ma ke kahea inoa ana a ke kakauolelo, e hoomaka ana maina luna nui mai:
Rev. H. K. Poepoe, hope peresidena nui o ka paeaina; Mr. Oscar P. Cox, lunahoomalu o keia aha, aole i hiki mai; MR. S. K. Kamaiopili, hope lunahoomalu; Jas. H. S. Kaleo, kakauolelo; Rev. W. K. Poai, puuku; Mr. S. K. Kahele, hoa; Mr. L. K. Kupau, lunahooia.
Na kakauleta: Paalua D. Kellett, H. P. Judd ame J. P. Erdman.
Na komite hoeueu: Mr. Oscar P. Cox, Sam Kauka ame S. K. Kahele.
Kahu Kula Sabati Nui: S. K. Kahele ame S. K. Kamaiopili, hope, aole i hiki mai.
Na Kahu Kula Sabati Apana ame na elele: Miss Ida G. Macdonald, K. K. S., Kawaiahao, aole i hiki mai; Mrs. Alenuihaha Pascal, elele; Miss Kuualoha Akana, K. K. S., Kaumakapili; Mrs. David Kaiwa, elele; Sam Kauka, K. K. S., Kalihi ame Moanalua; Mrs. Ludia Kalaiwaa, elele; Mrs. Sarah Kaaiahua, K. K. S., Ewa; Mrs. Lucy W. Makalena, elele; MRs. Rose Kapela, hope K. K. S., Waianae, MRs. Ane Pulaa, elele; Peter Andrews, K. K. S. Makua, Mrs. Peter Andrews, elele; J. K. Kauwalu, hope K. K. S., Waialua, MRs. Kekoena Smith, elele; Jas. K. Kuoha, K. K. S., Kahuku, Mr. Sol. Moepono, elele; MRs. Ane Kamaka, K. K. S. Waikane, Mrs. Mary Kalualii, elele; Jas. Hopili, K. K. S. Kaneohe, Mrs. Maraea Corney, elele, ame na lala o ka Aha Makua na lala o keia aha; na lala o ka Ahahui C. E. na hoa ame na hoa maikai e ae; aponoia.
Na ke kakauolelo i waiho mai i ka papainoa o n a komite kumau o ka aha.
Komite o na hoike a ke Kahu Kula Sabati Nui --- Sam Kauka, Jas. Hopili ame Peter Andrews.
Komite o na hoike Kahu Kula Sabati Apana --- Sam K. Kahele, Mrs. Alenuihaha Pascal ame Mrs. L. Kalaiwaa.
Komite hoike o na elele --- P. K. Kapanokalani, Mrs. Ane Kamaka ame Harry Poe.
Komite hoike o na hana hou --- W. K. Poai, H. K. Poepoe ame Jas. Hopili.
Komite hoalohaloha -- J. K. Paele, Mrs. D. Kaiwa ame Keoena Smith.
Komite palapala hoopii--- Rev. H. K. Poepoe, Ed. Kahale ame F. K. Archer.
Komite pa'i---Jas. H. S. Kaleo, W. K. Poai ame Paalau D. Kellett.
Mamuli o ke ku ana o ka aha ame ka paa ana o na komite o ka aha, ua kauoha ka lunahoomalu, e hooneeia na hana imua ma ke kaheaia ana o na hoike e hoomaka ana mai ka hoike a ke Kahu Kula Sabati Nui.
Na S. K. Kahele i kana hoike a waihoia i ke komite.
Hapaiia ka hoike papa helu a na Kahu Kula Sabati Apana, e hoomaka ana mai Kawaiahao, a mamuli o ka hiki kino ole ana mai o ke KAhu Kula Sabati o Kawaiahao ame Kaumakapili, ua waiho mai o Mr. Sam Kauka i ko Kalihi me Moanalua.
Na Sarah Kaaihua i ko Ewa; na Mrs. Rose Kapela i ko Waianae; na Peter Andrews i ke Makua; na J. K. Kauwalu i ko Waialua; na Jas. K. Kuoha i ko Kahuku; na Mrs. L. Kahele i ko Hauula: na MRs. Ane Kamaka i ko Waikane; na Jas. Hopili i ko Kaneohe.
Na W. K. Poai he noi kapae i na rula, a aponoia. Nana no i waiho mai i ka hoike a ka puuku, a ma ke noi, ua aponoia ka hoike elike me ia i aponoia e ka lunahooia.
Na ke kakauolelo i heluhelu i na hoike kino ole o Kawaiahao ame Kaumakapili, a waihoia na hoike maluna ae i ke komite.
Hapaila ka hoike a na elele Kula Sabati e hoomaka ana ma Kawaiahao.
Na Mrs. Alenuihaha Pascal i ko Kawaiahao; na Mrs. D. Kaiwa i ko Kaumakapili; na Mrs. L. Kalaiwaa i ko Kalihi ame Moanalua; na Mrs. Lucy W. Makalena i ko Ewa; na Mrs. Ane Pulaa i ko Waianae; na MRs. Peter Andrews i ko Makua; na Mrs. Kokoena Smith i ko Waialua; na Sol. Moepono i ko Kahuku; na Mrs. M. C. Ahina i ko Hauula; na Mrs. Mary Kalualii i ko Waikane; na Mrs. Maraea Coney i ko Kaneohe, a waihoia na hoike apau maluna ae i ke komite.
Malamaia ka lulu o ka aha, a na loaa na dala he $6.05.
Na W. K. Poai i waiho mai i ka hoike a ke komite o na hana hou, elike me ia malalo iho, penei:
Kaneohe, Sept. 28, 1923
Mr. Oscar Cox, Lunahoomalu A. K. S. Me ka mahalo: O kou komite o na hana hou, ke waiho aku nei i hoike no ia hana, penei:
1. E uku mua ia ke ola o ka aha i ka puuku, a e hoihoiia i ka bana ko, a mai ka banako mai e unuiia mai ai.
2. Ke ola o ke kakauolelo, mai ka banako mai, a o ka waihona hoi e ukuia ai.
3. Ma ka hoike o eono mahina e waiho mai ai na luna nui i ka laua hoike waiwai.
4. Ka himeni hookuku paeaina i Hilo, kau o 1924.
5. Ka hoike mokkupuni i ka Paeaina i Hilo, kau o 1924.
6. E hooponopono hou ia ke kanawai ame na rula o keia aha.
He hoike hapa keia a ke komite.
Wm. K. Poai, H. K. Poepoe.
Ma ke noi a Paalua D. Keliett, e aponoia ka hoike a ke komite, a e waihoia ma kahi o na hana hou; aponoia.
Na ka lunahoomalu i hoakaka mai, aia he kumuhana no ka haiolelo ana elike me ka hooholo ana a keia aha ma na kau i hala. O ke kumuhana, o ia no na kumu i emi ai na Kula Sabati, a pehea e ala hou ai!
Na Jas. Hoapili âme Joe Bright na haiolelo.
No ka hiki ana i ka manawa, ua hopanee ke aha a noho hou i kona manawa, me ka himeni 70, L. H., ame ka pule a Rev. A. Akana, i ka hora 3:15 p. m.
Na Hana 2, Poanono, Sept. 29.
Noho hou ka aha ma kona halawai hana elike me ia i hoopaneeia, hora 2 p. m.
Lunahoomalu Oscar P. Cox ma ke noho, hoomakala na hana me ka Himeni 47, L. H., ame ka pule a J. K. Keuwalu, a hooneeia na hana imua.
Ma ke noi a W. K. Poai e kapaeia ke kahea inoa ana, a e hilinaiia ke kakauolelo no ka moolelo o keia aha; aponoia.
Hapaiia ka hoike a na komite kumau o ka aha.
Na P. K. Kepanokalani i ka hoike a ke komite no na hoike elele Kula Sabati, a aponoia ma ke noi a W. K. Poai.
Na Peter Andrews i ka hoike a ke komite no ka hoike a ke KAhu Kula Sabati , a aponoia.
Na S. K. Kahele i ka hoike a ke komite o na hoike papahelu a na Kahu Kula Sabati Apana, e hoike mai ana i ke kulana neemua o na hana Kula Sabati o ka Mokupuni o Oahu, penei:
HE 72 lunanui, 1679 haumana, 86 papa kula, 76 kumukula, he 139 ka averika; 10 papetizoia, 7 komo i ka hoahanau; huina nui o na loaa, $9183.67; huina nui e na hoolelo, $2,645.60; koena ma ka waihena, $6,538.07. Neemua na hana. A ma ke noi a W. K. Peai, ua aponoia ka hoike elike me ia i hoikeia mai.
Na J. K. Paele, ka lunahoomalu o ke omite hoalohaloha, i noi mai, e ikeia ka hoike a ke komite maloko o Ka Hoaloha; aponoia.
Hapaiia ka noonoo ana i na kumuhana:
Kumukuai 1---E uku mua ia ke ola o ka aha i ka puuku, a e hoihoiia i ka banako, a mai ka banako mai e unuhiia mai ai, a ma ka noonooia ana, ua kapae loa ia.
2. Ke ola o ke kakauolelo, mai ka banako mai, a o ka waihona hoi hoi e ukuia ai, a ma ka noonooia ana, ua kapae loa ia.
3. Ma ka hoike o eono mahina e waiho mai ai na luna nui i ka laua hoike waiwai, a ma ka noonooia ana, ua kapae loa ia.
4. Ka himeni hookuku paeaina i Hilo, Kau o 1924. Ma ka noonoo ia ana, ua apono loa ia i mau papa himeni.
5. Ka hoike mokupuni i ka paeaina i Hilo, Kau o 1924. Ma ka noonoo ia ana, ua apono loa ia.
6. E hooponopono hou ia ke kumu kanawai ame na rula o keia aha. Ma ka noonoo ia ana, ua apono ia, a waihoia ioko o ke komite; Oscar P. Cox, Jas. H. S. Kaleo ame W. K. Poai.
7. Koho ana i komite no ka noonoo ana i ke kumuhana 9 o ka aha makua, e pili ana no ka like ole o ka Ekalesia, Kula Sabati ame C. E.: Mr. P. D. Kellett, F. K. Archer ame J. K. Kauwalu.
Noho ka Aha a hoolohe i ka haiolelo maluna o ke Kumuhana: Pehea i nawaliwali ai na Kula Sabati; a heaha hoi na mea e ikaika hou ai!
Ua haawiia i na mea na laua e wehewehe i keia kumuhana, oia o Jas. Hopili ame Jos. Bright.
Na Jas. Hopili i hoakaka mai i kona manao maluna o ke kumuhana, penei:
1, Lokahi 3, e hele na mea apau; 3, he mea pono e lokahi na Kahu Kula Sabati me na haumana.
He nui na mea i hoakakaia maluna o keia mau mahele manao.
Na Jos. Bright i kona mau manao maluna o ke kumuhana:
1, Ka hana; nawai ka hana! 2, Lokahi.
Ua wehewehela na manao me ka naauao.
Ka põe kokua i na haiolelo: Na Rev. J. P. Erdman he manao kokua i na haiolelo maluna o kona manao, he mea pono e hoomau i ka hana.
Na Frank K. Archer he mau olelo paipai, a na ka Lunahoomalu Oscar P. Cox he mau olelo kokua, me ka haawi ana i ka hoomaikai i na mea haiolelo.
Na ka lunahoomalu i kauoha i ke kakauolelo no ka haawi ana aku i na hoomaikai a keia aha i ka Ekalesia ame ke komite ola o ka Ekalesia o Kaneohe.
He Hoomaikai.
O makou o na lala o ka Ahahui Kula Sabati o ka Mokupuni o Oahu i noho ma ka Ekalesia o Kaneohe, a ma o ko makou kakauolelo la, ke haawi aku nei i na hoomaikai ana he nui i ke kahu, na hoahanau ame ke komite ola, ame na komite hookipa, no ka oukou mau hana maikai apau i hana mai ai i na mea e pono ai na lala o ka aha, ma na mea e oluolu ai ke ola kino, ua ai a lawa; a pela hoi ma na home i hookipaia ai na lala.
Nolaila, o ka makou leo pule, a hoopomaikai ia mai oukou ma ka oukou mau hana, a Nana no e haawi mai i ka hoomaikai i oi ae.
NA KA AHA.
Ma o kona kakauolelo la.
Noonooia ke kumuhana no kahi e noho ai o ka aha. Na W. K. Poai he ai o ka aha. Na W. K. Poai he noi e noho keia aha ma kahi e noho ai o ka Aha Makua; aponooia.
Na W. K. Poai he noi e aponoia ka moolelo o keia aha ma ka hilinai aua i ke kakauolelo, a e ikeia ma ka nupepa; aponoia.
Hoopaneo ka aha ma ka Himeni 48, L. H., ame ka pule a Rev. L. B. Kaumeheiwa, hora 3:15 p. m.
JAS. H. S. KALEO,
Kakauolelo Ahahui Kula Sabati,
Mokupuni o Oahu.
Kaneohe, Sept. 29. 1923
--------
KAPAKAHI KA HAAWI ANA I KA HANA
--------
Nupepa Kuokoa, e anapa ae oe i kela mau hua e kau ae la, oiai, aia ka ipukukui malamalama o ka lehulehu me oe.
O ka hana alanui o Laie iloko o na makahiki i hala aku la, ua nui ka poe i loa ole mai ka hana, no lakou na manao pilihua, me ke kaumaha; a o ka poe @ hana mau ana, nui ko lakou hauoli; pela i oili ae ai kela mau olelo maluna.
O ke noi, ua noiia aku ka hana: o ka pane i loaa mai, piha loa; hala ao ana he mahina, pela aku ana ua mahina; o ka mea i loaa mai, he 13 la i hanaia, huli no ana nei makahiki, i na pepa hookupa, e paa mau ana i ka hana.
He pepa hookupa kekahi i kue i na kanawai o ke Kulanakauhale ame ke Kalana o Hawaii nei, no ka piha ole o ka makahiki hookahi, e lilo ai i kupa no keia mau mokupuni, oia na Samoa, e komo mai nei i Laie nei, malaila i komo ai kela mau olelo, no ke alii naaupo kaumaha na kanaka, nui no ka poe mai na mokupuni mai a noho maanei, aole i piha ka makahiki ua noi aku i hana, a ua aeia mai.
O make hoi, ua like me ka makakii nun, i hanauia i Hawaii nei, a kani moopuna i Hawaii nei, o na wahi la hana wale no kela i loaa mai i hanaia, o ka makahiki hookahi, ina paha aole kahi pono lo'i kalo, in a ua ku a pilikia maoli ka noho aua.
Ma kekahi mau olelo hoi, o na nupeup pukaa po olalo nei, aole ka e loaa ka hana i ka poe ohana ole; aia ka loaa o ka hana aupuni i ka poe ohana, naaupo io no; oiai mai ka elele ahiki i ka meia, ka papa lunakiai, ua pau loa lakou iloko o kela mana hookahi, he mana koho; o ka lua, he mana kupa makaainana Amerika, koe aku na lahui i kueia e na kanawai o Amerika, e ia o Pake me Kepani, aole i loaa i lakou ia kuleana, koe ka poe i hanauia ma Hawaii nei, ua kuleana lakou i keia mana kupa, mana koho.
Pehea ana la keia mau makahiki eha e nee aku nei! O ka'u keia o ka Kilau, koe aku no ka poe he mau ipun nui.
Ua manao au e kaupaona like mai ana na alii hou no keia mau makahiki eha e nee aku nei, i loaa mai ka hauoli i na kanaka, no ka hana o ko lakou anpana iho.
Me ka mahalo i ke Kuokoa ame kou mau keiki limahana o kou keena.
Owau me ka haahaa,
John Kamai.
Laie.
--------
NUI NA HAOLE I HOPUIA NO KA PILIWWAIWAI
--------
No ka hooko ana aku i ka manao, e hoopau i ka poe kuai waiona kue kanawai, ame na hana piliwaiwai, i paa ae ai i ka hopuia e na maai, kekahi poe haole, no ko la kou piliwaiwai, maloko o kekahi hale, ma ka apana i kapaia kahi o ka poe kakini silika.
Oiai na Makaikiu Louis âme St. John âme kekahi mau makai kauwai e holo ana maluna o ko lakou kaa otomobile, ma ke alanui Ala Moana, ma ka po o ka Poaono aku la i hala, ua hookahahaia ko lakou manao i ka ike ana aku i ka nui o na kaa otomobile maloko o ka pa o ka home o A. Killiean, a i wahi e maopopo ai ia lakou ka hana maloko o kela hale, hoopaa iho la i ka holo o ko lakou kaa, a hele aku la e hoolohelohe mawahe o ka hale.
O ka lakou mau mea i lohe aku, o ia no ka nakeke e ke dala, me ke lakou lohe okoa aku i ka nunui o na leo o ka poe maloko, e kamailio ana i ka nui o na dala e pili ai, ia wa i maopopo loa ai ia lakou, he piliwaiwai ka hana a ka poe maloko e kela hale.
Me ka hoohakalia ole iho, ua komo okoa aku la na makai ma ka puka mamua o ka hale, a ike aku la i kekahi poe e nonoho ana ma ka aoao o ke pakaukau, a e piliwaiwai ana me ka pepa hahau.
I kela iek ana mai ka o ua poe nei i na kanaka o ke aupuni, ua hepu ae la kekahi kanaka opio he apana pepa, me ka manao e hookomo iloko o kona waha, ua paa e aku nae kona lima, i ka hopuia, a lilo mai ka apana pepa i kekahi o na makai; a maluna ka e kela apana pepa, ka papainoa o ka poe piliwaiwai ame na huahelu i kauia mamua aku o ka inoa.
He ehiku ka nui o kela poe i paa ae i ka hopuia, a mamuli o ko lakou waiho ana ae i ka bela o iwakaluakumamalima dala pakahi, i hookuuia mai ai lakou e hoi no ko lakou mau home pakahi.