Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIII, Number 14, 3 April 1924 — MOOLELO KAHIKO O HAWAII NEI AME KE KU ANA MAI O NA MOKU MA KA PAEAINA O HAWAII. [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO O HAWAII NEI AME KE KU ANA MAI O NA MOKU MA KA PAEAINA O HAWAII.

(Kakaula e J. H. Kawelowai.) (Hoomauia mai.) Heakaka iki aku ka meakakau; naahope o ka make ana o Lono, ua hoi aku la ka moku ame na haole

aku i koe i ko lakou wahi i holo mai al o ia o Amerika; ua kuku'i aku la ka lohe i na aupuni naauao no ka make ana o Kapena Kuka. Nolaila ua maka'u lakou, aole holo mai, ua manao lakou he lahuikanaka naaupo a he pekana, o ia ko 1&kou manao. A hala kekahi man maīama o ko lakou kali ana; oiai o Kalaniopuu ke alii o Hawaii ia manawa, a ua li'u wale ka noho ana mahope mai, ua make o Kalaniopuu, a ua lilo ae ka zioho alii ia Kamehameha. I ke kau o ke alii e noho ana ua holo mal la kekahi moku, a ua ike lakou i ka lokomaikai o ke alil ame ka oluolu o aa kana&a Hawaii) ua kuai aku a kuai mai me ka maluhia. Ma ia hope mai aole i maka 'u na moku i ke ku mai ma Hawaii nei, no ka mea, ua ike pono lakou i ka lokomaikai o ke alii amo na kanaka. Keia ke ku ana m&i o ns moku mahope mai o ka make ana o Lono. Eia na inoa o na moku 1 ku mai ma Kealakekua ia mau makahiki, o na inoa ia ma ke kapa ana aku a ko Hawaii nei poe o ka w» kahiko, okoa na inoa haole. Ua ku mai elua moku o 010 ka inoa o ia mau moku o ia na moku i loaa mua mal ai ka lei i Hawaii nei, a ku hou mal kekahi moku mahope mai o laua o Kanikani ka inoa o ia moku, o ia ka moku i loaa mai ai ka pahi okioki i Hawail nei.

I Mahope mal ona, ku hou mai he i moku, ua kapaia aku kona inoa o i KapiHpakela. A hala kekahi mau I malama mahope mai, na kn hou mai la kekahi inoku a ua kapaia aku kona inoa Alomakani. Ma ka hoi ana aku o keia mau moku ame na kanaka maluna, a ninau mai la ka po© ouka, pehea o Hawaii? Pehea mai hoi kau, he oluolu maoli kela alii ame na kanaka aole pela o Kalaniopuu, he huliu oia, o keia alii o Kamehameha, he alii malama kanaka a he lokomaikai. Mamuli o keia lohe, ua ku nui mai na moku ma ia hopo mai, ua ku mai o Kano a hala he mau malama, ua tu mal o Alika, a pela aku ana, ua ku mal o Palannu, a mahope mai ua ku mai o Kapilimoka, a mahope mai o Yanekouwa. Ma Kealakekua wale no kahi i ku ai keia mau moku. Ku mai no hoi kekahi mau moku ma Kauai a ma Oahu kekahi, a ma Maui no hoi 'kekahi, aole i paa na inoa o na moku i ku mai ia manawa i kapaia ai e ko Hawaii nei. 0 kekahi moku i ku mai ma Maui ia mau makahiki o Eleanola kona inoa, o Olohana kekahi mea maluna o ia moleu. 1 ka malama o Feberuarl o ka makahiki 1700 ke ku ana mai o ia moku ma Honuaula, kahi i ku mai ai ua moku la. A lohe aku la na'lii e noho ana ma Olowalu oia 0 Kalola ame kana kano o Kaopuiki, ua ku mal la he moku haole aia i Honuaula, makemake afl la o Kaopuiki e holo e ike ia moku haole. Hoomakaukau iho Ia oia ame kona mau kanaka no ka holo ana i Honuaula; ua holo aku la lakou ahiki 1 Honuaula, aole nae oia i pii iluna 0 ka moku, ua noho no ola iuka o ka aina ia koena la. A po iho la ua kii aku la oia i ka waapa e aihue, oia ame kona mau kanaka ia lakou 1 holo aku ai a kokoke i ka moku, e nana ana lakou 1 ka waapa ua nakiikiiia a paa, ua hiamoe nae ke kiai waapa, ua oki ae la lakou i ke kaula o ka waapa me ka ike ole ia mai e kekahi poe o ka moku.

I ko lakou hoe ana ua ala a® la ke kiai waapa, a kahea aku la ke kiai waapa i kona po® aole na« he loho mai, alaila lalau aku la o Kaopuiki i ka haole a popehi iho la lakou, a make iho la ua kiai waapa la, a wawahi iho la lakou i ka waapa a pau ae la na kui i ka ohiia i makau, a i kui houhou kekahl a olelo ae la kekahi ua pomaikai kakou. Alaila hoi mai la o Kaopuiki ma ahiki i Olowalu, me ka hauoli me ka paa maa 110 o kela oleie ia lakou pomaikai kakou, i na mea i loaa ia kakou, loaa ka kakou mau mea

e hana ai. A hala kekahl la, loha aka Ia lakou «a kauaia mai la o Honuaula, no ka lilo ana o ka waapa ame ka make ana o ka haole a make iho la kekahi kanaka no Mani-waena, oia ka apana o Wailnku o Keoho kona inoa, i hele oia i ka piele i'a, he kuai i'a hoi ma kahi olelo ana i Honuaula, a ku i ka poka pu, pela oia i make ai, a elua kanaka i hopuia a paa laweia ma ka moku no Honuaula kekahi, a no Olowalu kekahi. O ia paha ka mea nana 1 ku&ikuM i ka poe na lakou 1 aihne 1 ka waapa ame ka pepehl ana i ka haole. A pau ke kaua ana, alaila hoomakaukau iho la ka poe o ka moku i ka holo ana, ua holo aku la lakou a ku aku la ka moku ma Olowalu,

i ke ahiahi ke ku ana aku o ka ■ moku, a kakahiaka ae, ike aku la kouka akn nei poe i ke ku mai o ka moku hookapu iho la ke alil wahine o Kalola, kau iho la i ke kanawai penei: Aole auwaa holo i kai o ka moku, o ka mea hoolohe ole i keia kauoha] 0 puhiia i ke ahi, o ia ka uku o ka mea hookuli a malama ole i ka olelo kauoha, a na kapaia ka inoa o ia kanawai o ka Mauumae. Ekolu la i i ka ha* ka

1& noa kanawai o ke alii, alailm ua holo aku 1» na waa he nui m« na mea kuai i ua moku la, no Lanal mai kekahi au-vraa, & no Lahaina mai kekahi auwaa, a no Kaanapali mai kekahl auwaa, a piha pu olalo 0 ka moku i na anwaa, Aole lakou i ike k» hoomakaukMi nel na haole e ki i ka pu, eia ka lakou mea i ike, ina e holo kekaM waa mamua a mahope paha • pehl ana na haole 1 ka pohaku. Aiail« akoakoa loa ae la ka auwaa m* waena o ka mokaa nana ae la lakoq 1 ke kuai ana. , Holo aku la Oakakane maiuka nei o ka aina a pili i ka moku pil akula oia iluna o ka moku, a ku iho la ma ka palokal o ka hoomaka ih* la no ia o na haole e ki pu, a pa«| I loa iho la na kanaka i ka make. | Holo aku na kino make iloko f ka hohonu o ka moana kaL ī mai la Olohana, ka mea 1 ila» maka, nui loa ka poe i mak« ( a I ka alna awakea, holo aku no o% moku la. TJa hoolouia 1 ka maka% kekahi poe i holo ilalo, a pae aka iuka kekahi poe; ahu iho la 1 kaha» kai kekahi poe, hu ae la ka 1010, ti% kapaia ka inoa o ka Lalopaho. Ik% la hookolokolo nui e halawai ai k» kapena o ua moku la, me ka poe I make iaia, na ka Lunakanawal Elo* kie loa e hooponopono mai l ka aml ka hewa o ia haua ana i hnna ai, Holo ua moku la ma Hawaii ahikl pu aku ilaila me kekahi moku ki»» kahl uuku. Maloila lele aku la • Olohana iuka o ka aina a ike mal 1* ke alii iaia manao iho la oia ilok« ona, he mea mnikal nana e hana I kahi mea, a i ka makemake ana • Olohana o hoi 1 ka mokn, aole ua au'a iho la o Kamehameha iaia. Eia ke kumu i a'ua ai o Kamehameha, no kona makemake i ke k»« naka ili keokeo, a o kona maka'A kekahi o hoi aku o Olohana a hal aku i ke plo ana o ka moku ki%» kahi ia Kameeiamoku. I7a malama no o Kamehameha U* ia me ka īokomaikal, o ka hoomaao, o ia ke kumu i make ai, no ka pii | ana o Kameeiamoku iluaa o kekahi [ moku haole, hahauia kona kui i k« j kaula e ka liaole, o ia kona mea i hoomaauia ai.

I iho la oia, ina • !ota !i*d l£9> kahi moku haole, znai» walē no k* hopoaa. Ma Kaapulehn kab! i noho a! 4 Kameoiamoku, a i kekahi la ike mal jla oia i kahi moku kiakahi e holo aku ana a ku ma Kaupulehu, manao ae Ia oia e kil e pepehl i ka po# ! oluna o ka mokn, kena ae la o!a 1 kona mau kanaka e bapal ! na wn ae holo aku i ka moku haole. Hapaiia ae la na \raa, holo rku la lakou a pii iluna o ka moku. Eia na inoa o na kanaka 1 holo r Q ai me Kameeiamoku. Mauki, Kuaiwa, KnaMku, M3nohili, Noluhi, Ahnole ame Pee, am« kekahi poe e ae he nui walo » he mau hoahanau kekahi no ke ilii « Kalaukoa, o Manukoa, o Kanuha, o Keakaokalani. Kena ae la ke alli e lalau a p** peM x ka haola & make, o kti maka iho la no la o na poo kaole nM ell» ma haole, o ke kapena oia k« ono, Oia mahnnehune akn a Aikake mal ko lakon lima aku; malama no hol ola i ka mokn me ka manao « hol» hoi ke kii mai na haole, ( Ao!e I pan.)