Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIII, Number 17, 24 April 1924 — MOOLELO KAHIKO O HAWAII NEI AME KE KU ANA MAI O NA MOKU MA KA PAEAINA O HAWAII. [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO O HAWAII NEI AME KE KU ANA MAI O NA MOKU MA KA PAEAINA O HAWAII.

(Kakauia e J. H. Kawelotrai.) (Hoomauia mai.) Ma keia wahi e hoakaka iki aku ka meakakau no ke ku ana mai o Vanekouwa ma keia paeaina o Hawaii nei, mahope mai o ko Lono ku ana mai, 1 e umi-kumamaha makahiki, o ia ke kaawale mahope mai o ka make ana o Lono, oia o Kapena Kuke. Ma ka makahiki 1792, o ka malama o Maraki, i ka la ekolu o ia ka hoea ana mai o Vanakouwa i Hawaii nei ma Kealakekua, aole nae i kuuia ka heleuma, kalewa wale no, 0 na waapa ka i hookuuia ilalo, a holo aku iuka o ka aina. Ninau aku nei o Vanekouwa i na kanaka no ke alii no Kalaniopuu, ha'iiia. mai la ua make, o Kamehameha ko makou alii i keia manawa; i ka iohe ana o Vanekouwa, ua hoi aku la oia i ka. moku, a holo aku la ma Oahu, a ku aku la ma Waikiki. A hala kekahi mau la, ua holo aku la oia a ku aku la ma Kauai, ma Nawiliwili. Ike oia ia Kaumualii, he kamalii wale no oia ia manawa. Hoike oia malaila i ke ahi kaolele, a mahalo nui na kanaka iaia, me ia mea ana i hana ai malaila, ua makemake o Vanekouwa e ike ia Kamehameha, aole oia i halawai me ia, no ka mea aia no o jKamehameha i Hawaii ia manawa keia ke ku elua ana mai o Vanekou- | wa. Kona mea i makemake ai ia Kamehameha e ike aia he ukana maluna o ka moku ia manawa, elua niau mea i loaa mai ma keia. ku ana mai la o Vanekouwa, he mau lole ula elua i mahalo nui ia e ko Hawaii nei poe. Ua kapaia aku kekalii inoa o Keknpuohi, a ua kapaia aku kekahi lole o Keakualapu, no ka ula o ka lole i kapaia aku ai pela. Olelo o Vanekouwa ma keia ku ana mai la ona, ua emi loa mai na kanaka ame na'lii aole elike pu me mamua i ko lakou hiki mua ana mai me Lono. A hala kekahi mau la o ke ku ana o ka moku ma Kauai, ua holo aku la ia ma ka aoao Komohana akau aku o Amerika, a hala kekahi malama, ua hoi hou mai la o Vanekouwa i Hawaii nei, a ku oia jivia Kealakekua, a hala kekahi mau j la, ua haalele aku la na moku ia j Hawaii, a holo mai la~i Oahu nei, a ! ku ma Waikiki; o kekahi moku ona ua holo aku la oia ma ka aoao akau aku o Oahu, a malaila i pepehiiii ai ke alii moku ame ka mea a'o ki 1 o hoku. Eia ka mOolelo no ka make ana o na haole. I ka holo ana o ua moku nei ma Koolau i Oahu, ike ae la n,a kanaka 1 keia mea nui kupanaha loa, a kahea aku la na kanaka penei; "Ka pukoa nui e nee ae nei' e!" Holo no ka moku makai, hele no hoi na kanaka mauka, e hooho hele ai: "Ka mea nui e, ka mea nui e! Ahiki lakou mawaho pono ae o Waimea, ma ka aoao akau aku o Waialua, aole nae i hookuuia ka heleuma, kalewa wale no ka mōku. I ka moku e kalewa ana, ua pihaku 'i ouka i na kanaka, a ke hooniakaukau nei hoi ka poe o ka moku, i ko lakou mau pahuwai, a i mau meaeha kekahi na lakou, he mau pahi, ame na pu, a makaukau alaila hookuu iho la i ka waapa o lakou i ke kai, a holo aku la iuka o Waimea, no ka mea ua hapa mai ko lakou wai o ka moku, a pela lakou i manao ai e pae iuka o Waimea. A pae aku la lakou iuka, ua piha mai la ia manawa i na kanaka, aole nae lākou i pepehiia i ko kau ana mai o na haole iuka, ku nae na kanaka ma kahi o na pahu; ua hele aku la ua poe haole nei a ukuhi iho la i wai no lakou ma ka nuku o ka muliwai, a no ka awaawa o ka wai, ua hookoni hele aku la lakou a loaa kahi ono o ka wai; ua hoopiha iho la lakou i na pahuwai, a piha hoau hele mai la kekahi mau haole i na pahuwai, o lakou, a hele ae la hoi kekahi mau haole mauka ma kapa o ka muliwai, a o ua mau haole Ia mauka, o laua ka i pepehiia a make. Hele ae le ua mau haole nei a kahi paapu o kanaka, alaila manao iho la na kanaka e pepehi. Hikau aku la na kanaka i ka pohaku a pa i ka. auwae .o kekahi haole, a hina iho la oia ilalo; a ike na kanaka o kela kapa ua hina ka haole ilalo, naholo mai la lakou ma keia kapa e pepehi i na haole.

Pepehi iho la na kanaka i ua mau haole nei, a uwe ae la ua mau haole nei no ka eha, i iho la kekahi kanaka: "Ke uwe ae nei, he kanaka no paha, ka i no he akua, i ke alohilohi hoi o na maka." I ae la kekahi kanaka; "E aka-

hele mai ka pepehi ana o oukou i ke akua o Lonoikaoualii na, he akua, ua make aku la o Lono nui i Hawaii, koe mai nei o Lonoikaoualli, o Pekeku nui kfena, he ikaika, he akua. I na kanaka e pepehi ana i na haole, ua holo aku la na haole i koe no kahi e waiho ana ko lakou waapa, ia lakou e panee ana i ko lakou waapa, ua naholo mai la na kanaka i o ]akou nei la, ua lewa aku la lakou mawaho aku, ua noke mai la lakou i ke ki i na pu a lakou, ma •© ka lana malie mai no o ka waapa ma kai koke aku no. Nana mai la kela poe o lakou ilun;i o ka moku, a iko- mai la, ua make kekahi poe o lakou nei, alaila ua hoololi pono mai la ka moku iuka 0 Waimea, a ki mai la na pu o ka moku. I ae la kekahi kanaka: "Heaha la hoi keia mea e oweowe ae nei?" 1 ae la kekahi: "Ka i no he one, a he mea make, o ka a. mai hoi paha ia la, pau loa ka aina, pakele paha kakou i ka make ana iho nei o keia mau akua, o ka noho mai la ia iuka nei, pau loa kakou i ka make." Hooniau mai la kanaka o ka moku i ke ki i ka lakou mau pu a po ia la, a i ka po ana iho, ua haalele iho la ka moku ia "Waimea. Oahu, a holo aku la ia ma ke Komohana akau o Amerika. A hala he mau malama, ua haalele aku la o Vanekouwa ia Amerika i ka la 28 o lanuari, a hoi hou mai la i Hawaii nei, a ku mai la i Kawaihae, kahi hoi e olelo mau ia nei i nei manawa Kamipulu Kawaihae, i ka Ia 14 o Feberuari o ka makahiki 1793. I ke ku ana mai o Vanekouwa, ua launa nui aku la na kanaka me ia ia manawa, a noi aku la ia Vanekouwa i pu, i pauda. Hoole mai Ia o Vanekouwa ia moa, aole kuai mai ia mau mea. Ua makemake loa ia kela mau mea e ko Hawaii nei poe, no ka mea, he wa kaua ia, o ia hoi ke kaua ana i lilo ai keia paeaina ia Kamehameha. I keia kua na mai la o Vanckouwa ka halawai ana me Kahemahema, haawi aku la o Vanekouwn o ka lua iho Ia ia o ko Vanekouwa halawai ana me Kamehameha, a haawi aku la o Vanekouwa i kekahi mau pipi ia Kamehameha. Ua lawe mai oia ia mau pipi mai Moneterei mai, he awa ia e ku ai ka moku, aia ma Mekiko.

Ua mahalo nui loa ia ia mau pipi e ko Hawaii nei poe, no ke ano e, a ua kapa aku lakou i ka inoa he pu-a pipi, o ia ka hookumuia ana o ka pipi e holo hihiu niai nei i keia manawa. ma Waimea,. ame Mauna Kea. A hala he mau la o ke ku ana 0 ka nioku i Kawaihae, ua holo aku la ka moku makai, a ke hele nei hoi o Kamehameha mauka o ka aina, a ku aku la ka moku i Kealakekua, i ka la 22 o Feberuari no ka wai ole o ka moku, o ia ka mea i haalele ai ia Kawaihae. Hana lokomaikai aku o Kamehameha ia Vanekouwa, launa nui aku no me ia, ua laweia mai la na pahuwai o ka moku, a haawiia aku ina kanaka me ka olelo kauoha aku a Kamehameha, e lawe oukou i keia mau pahuwai e ukuhi a piha i ka wai, a hoihoi i ka moku, a na ia nei e uku mai ia oukou (Vanekouwa), a ua hookoia ia olelo kauoha a ke alii Kamehameha. U*a ukuia mai ka poe na lakou i hana i kela hana, he mau iniha hao wale no, ua hauoli no lakou i ka loaa ana o ia mau mea. Olelo mai o Variekouwa ia Kamehameha, e hooki i ke kaua ana, a e noho launa pu me na 'lii o Maui ame Oahu, aole nae i maopopo ia Vanekouwa, kona ae aku. Haawi aku o Vanekouwa i mau lole maikai ia Kamehameha, a pela no hoi ke alii i haawi aku ai i aahu hulumanu no ke alii o Beritania, a pela laua i hana ai iloko o ia mau la, a hala kekahi mau la, ua haalele aku la o Vanekouwa ia Kealakekua, 1 ka la 8 o Maraki, a holo mai la a ku aku la i ka 12 o ia malama no ma Lahaina. (Aole i pan.)