Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIII, Number 23, 5 June 1924 — NA AINA HOOPULAPULA O HOOLEHUA ME PALAAU, MOLOKAI. [ARTICLE]

NA AINA HOOPULAPULA O HOOLEHUA ME PALAAU, MOLOKAI.

O na aina o Hoolehua me Palaau c hoomakaukauia mai nei 110 ka hoopulapula, kekahi mau aiua maikai loa iloko o keia Teritore 110 ka maliiai a kanai hololiolona. Ua like loā keia mau aina me Wahiawa ae nei, ame Kul» Kokomo, KaupakaJua ame Uiuaialu, Maui, i ka momona o ka lepo, ka ulu o na meakanu apau. He oluolu maikai lee ea, ma-u mau i ke kehau me ka noo kilikilihune. Kakaikahi ua.wa.ua ino e poino ai ka aina i ka wai nui. Paa mau na wahi kula i ka mauu me na nalieleliele e ola ai na holoholona. Aneane 20,000 a oi eka kupouo ma leeia mau aina no na liana e makemakeia nei. 0 lea nimiu wai a kekalii poe enemi e kamailio uei ma ke ano hookuihe i ka noonoo, me ka iini make aina o ka lehulehu, he paa liilii ia i ka ike hookele -o na Komisina Hoopulapula. He nui ka j wai o ka aina e nou nei ma ka i mauna a lilo'ma ke Koolau, i Waikolu, Pelekunu me Wailau. Ua eliia iho nei he īnau luapao a loaa ka wai, a ke holo nei ma na paipu a i na kula-wai i hoomakaukauia, a makou i ikemaka aku nei iwaena 0 na aina. , ' E lioomauia aku ana ke* pao ana 1 na kualapa mauna no ke kaili fiai i na wai e maunauna wale nei ma na pali Koolau, i holo ma na Kona o Molokai, a i keia uiau aiua, a i na aina okoa ae no lioi kekahL E maheleheleia aku ana na alna o uka, o pili la me Kualapuu, Kalae ahiki i'Kilohaua, i loaa ai na kulana hale me ona wahi mahi i k«la me keia mako-aina, a c'hookaaw ralcia ana i hookahi wahi laula.kupono iwaena kula, e kokoko la i Maunaloa i aina hanai holoholona. Ke hoolaha nei ka Papa Komosina Iloopulapula e hookomo aku na Hawaii i ka lakou mau palapala ooi aina. Nolaila, e ala mai e ka laliui, a Q hooko i ka leo o ke ola! Ua haiia uiai ia'u, ua hooholo ka Papa, o ka poe opiopio walo no ka ke loaa ana ka ainn, (ka poe malalu mai o ks ōō makahiki) a ka

poe bio na wahino amo na keiki— aole o ka poe i aoo maluna aku o na makahiki i haiia ao ia. Ina io ana pela, alaila, e ano pauaka ana no paha auanei ua hoopulapula n«i a leakou e paulele aku nei nie ke ohohia maolil [ Ua kamaaina kakou ike ano oka j poo opio—ho ako ika loaa koke, a he puni no hfll i ka lu ma ka akau a ma ka hema, oi loa aku hoi ke loaa he wahi punua nana e hoowalen'ale, o ke oki aku Ja ia o ka pakela luu a lu a koe olohelohe puhikolo maoli, kahi ka neo. Aole nae pela na opio apau. Pela pu no me kekahi poe aoo a'u i ikemaka a kamaaina. No ka poe hoi ua aoo, ka hapan.it no, ina no aole he wahine, he hooikaika mo ka hoomanawanui, a he maiau ka hana ana i na mea apau ma ka aina. I ka holomua ana, loaa wale ka wahine i ka "nakekeko o ka l,i kiliikihi o Lahaina i ka pakeke". aku hoi ke keiki e oiili mai ai elilee mo na lahui ai kapiki. Ile mea pono uo e loaa lilee i ka poe aoo i loaa keiki a moopuna paha i waiwai ko lakou ola ana iloko o ka aina, a aole no hoi e ma-uwale- ko lakou. luhi a ili wale aku ia ha'i pili ole. Aka, o lea ninau. hoopaapaa no ko kupono e haawi ai'na ia aku, na ka poe no ia e nelo ana e hoomaopopo mo ka poe ahaolelo pu i ka wa kupono. O ka ninau i ke alo i keia wa, 0 ka apo aku a loaa mai ona aina hoopulapula, lioi aku alaila, hana ana na lima a olii mai i na huihui waina mo ka waiu me ka meli o Kanaana Hou, a k« Akua i hoolako ai ma Iloolehua me Palaau, Molokai. Nolaila, ena oiwi- Hawaii! Ano ka wa, e makaala* mai! Ke pa-e mai nei lia leo kahea o ke ola, no ka hookoino ae i na palapala noi aina hoopulapula. ]\j[ai kakali mai a lioopan«enee hoi—o like auanei me na wahine make-kaue makaala 010 1 ka lakou hokeo ipu-a i ka aila ole. 0 ka w<v hoi o ke ko o na iini o lakou e kuko mau ai, i ka noho poeleele o leo lakou kauhale, a hoea ko kanaka u'i make-wahine, hele Joa kela i kauhale o na wahine mikiala. Aole he mau hana hookaumaha akeakea walo i ka make-aina ma ka hoopulapula elike me ko na aina hookuonoono a ke aupuni i wehe ai ma na wahi e ae. Ma keia, na ke aupuni ke dala me na kokua e a« a kuonoono ke kanaka. Ma na aina hookuonoono moli hol, na kela ame keia ponoi e imi n e hoolako nona iho—a komo poo marfli iloko o ka aie kaa ole—maopopo ole ka hopena, me ka nanamaka pu aku o ke aupuni. Ho oiaio loa keia a'u e hoike nei. Aia ma ke Keena Komisina Hoopulapula he mau oiwi Hawaii i makaukau mau no ke kokua mai ma ka olelo a ma ka hana io no ka pono o ka Hawaii. He mau mea oluolu i na wa apau. E hele kino e hui me laua a na laua e kokua mai i ka hana ana i na palapala noi aiua. lle Hawaii oiaio o Ru(lolph Duncan mai hopohopo i ke kipa e ike iaia. E hauoli no au ke ike ma keia mua* iho, ua pau na apana aina o Hoolehua, Palaau me Kalamaula- 1 uka ina Hawaii. Ua maopopo ia'u, e holomua ana lakou. A loaa ka hoi ka holomua i ko Kalamaula-kai poe, i kahi lulu, wela, maloo, kiawe, a aa no lioi ina kekahi mau wahi kiekiena—e ole ka wai paipu huli ke a!o o ko lakou mau aina iluna. Pehea hoi e nele ai ka Loloinua o ko na aina momona, ma-u mau, po-

haku ole—aohe kau papaa-la e wi ai ka aina? Eia au me ko'u mau hoa Komite Ahaolelo lee hoomakaukau nei i k«kahi mau hooponopono i ke Kanawai Makeke a ka Hou. W. C. Aehi (Kale Aki) i haku ai. Mamuli o ia e loaa ai ke ola i ka poo apau e lawelawe ana i na haua mahiai a hanai lioloholona. Wahi a kahiko: "0 ke kuli ka make, O ka lohe ke ola. Ano ke ola la e, Ua pa'e kahea, A Kalanianaole, Ko Alii-makaainana ,, Aloha a nui, W. J. COELnO (K.uelo), Lunamakaainana, Apana 5, Oahu.