Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIV, Number 13, 26 March 1925 — MOOLELO NO UMI KEKAHI ALII O KO HAWAII NEI PAEAINA HANAUIA MA KEALAAHA, HAMAKUA HAWAII. [ARTICLE]

MOOLELO NO UMI KEKAHI ALII O KO HAWAII NEI PAEAINA HANAUIA MA KEALAAHA, HAMAKUA HAWAII.

Xo Ūnii Koho Alii anA. (Kakauia e Z. P. K. Kawaikaumaiikamakaoakopua.) Eia na keiki a Umi me Kapuki- *«; o Keliiokaloa, o Kapulani, ame wenuiqr^|tii, I kek.hi oanawa, ,m hele aku la " Um^' Lil °> a Hilo; aole i huipu O XJ», mc n a alil o Hilo, aole hoi 1 ik « la k»« i ko ūmi kino, aka, ua lolie wale ia no, ua lilo ha J.oio alii „ Hakau ia Umi, a no'a *: ™ hel « la o Umi, ame na keiki hookama ma Hilo. O Hulukulua he alii 0 Hilo. Ua hele aku la 0 TJ mi i ka makaikai ahiki lakou ma Hilo, a ikeia 3ceia poe kanaka maikai a noho maa hele ma na halealli olaila, * u i » a kino, a nolaila, ua hoao »«« ke kaikamahine a Kulukulua, ke alii o Hilo. I ka noho ana o Umi me ke kaikamahine a Kulukulua, h e lei alii kq ua kaikamahine nei a Kulukulua, lei palaoa wiliwili, ua hakuia i la aha lauoho uliuli, a ua luukiaia a paa; a ike o Umi, a he po le'ale'a no na alii apau o HiJ O ma Kanukuokamanu m a Waiakea, he hula, he papuhene, a he kilu, ame k a loku; a ike o Umi, ua kahikoia ua kaikamahin» uei a Kulukulua i ka hulu ka naanu ma ke kino a ma ke poo, a ma ka a-i ha lei palaoa wiliwili. A pau na hana le'ale'a ana a na •lii hoi aku ua wahine nei %■ Umi le kaikamahine a Kulukulua, nonoi mai la o Ūmi i wahine nei i ka palaoa, a haawi mai la ua wahine 1 ka lei palaoa, Olelo aku la f> Umi: "010 oukou lei alii keiaf ,, Ae J«ai la ka wahine: *Ae, o ko makou nei lei alii ia, aole e laha wale i na makaainana." H? mea nui -wale mea i kamalii o ko makou wahi, mai kamalii, a ka luahine; o ka lei alii o ko makou poe alii, he niho palaoa, he niho bo ke kohola, o ia ka lei alii, tia Inukiaia me ka aha lauoho a paa." » uha'i ae ana o Umi i ka Jei pa-

laoa wiliwili 0 ke kaikamahine a Kulukulua. MOKUNA IX. Kaua & Umi-a-LUo» Me Na'iii o Hilo; Lanakila Ana, a Huipuia o Hilo. I ka ha'iha'i ana o Umi-aLiloa i Ve alelo o ka palaoa wHiwili o ke kaikamahine a Kulykul.ua ua iha'iia ka niho palaoa ona, q ka UWe ae la no ia me ka minamina nui, a holokiki aku la i ka makuakane me ka olelo aku: "Ua pau kuu lei palaoa i ka ha'iha'iia e kuu kane." I mai la kft makuakane: "Heaha ke kumu o ka lia'iha'iia ana 0 ko niho palaoa!" Olelo aku la ke kaikamahine: "Ua olelo mai ua kanaka la, no koua Jiilahila ka, He nui walo hq ka ia mea o ka lei palaoa wiliwili i ko lakou makaainana, mai kamalii a ka luahine, a o ka lei alii ka o ko lakou poe alii, o ka niho ka o ke kohola, me ka niho palaoa.'' Olelo aku la o Kulukulua i ke kaikamaWne: "E hoopaaia kela poo kanaka i ke kaula, a i loaa 010 ka lei alii niho palaoa, alaila, e pau lakou i ka lukuia, a e noa ka heiau o.vKanoa ia lakou." Nolaila, ua kena ae la o Kulukulua i na koa, a ua hoopaaia o Uml ma i ke kaula. Ekolu lakou i hoopaaia i ko kaula o Umi-a-Liloa, o Omaokamau, ame Koi. O Piimalwaa oia ka moa nana i kii ka niho palaoa i Waipio i ka | manawa pokole> no ka moa, ua kauia ke kanawai, hookalii no la e kii ai a loaa; ina e loaa ole' ana ka niho palaoa, e pau lakou i ka make, 1 A lohe na'lii olalo o Waipio tia 1 hoopilikiaia o Umi ma Hilo, aole no he manawa, noho aku ana o Piimaiwaa ia la hookohi no, a haawiia ka niho palaoa ma ka lima o ke kai-» kamahine a Kulukulua, he mea o kona olieli i ka ike ana i ka mea hou, ua hanaia ka mea hou, ua hanaia ka niho palaoa, a ua lelole oia me ke kani o ka akaaka i ka nani ame ka maikai o keia niho palaoa a lakou i ike ai. * Aka, ia Umi-a-Liloa lia haawina kaumaha, no ka lilo ana o ka lei alii kauoha .i kona makuakane alii o Liloa. Aka, ua amama ae la o

Umi-a-Liloa i kona okua, ia Kukailimoku, e malamaia ka lei alii o J Nanikoki e na'lii o Hilo, ahiki i ko lakou wa e lawe pio ia aL I kg. wa i loaa mai ai o ka nil»o palaoa, ua liookuuia o Umi, mai ko lakou wahi i hoopaa pio ia ai, »a | ka haU makunhonowai. Ika kēmo ana o Umi ma Hilo, ua hoi mai la lakou ma Hamakua, ahiki ilalo o Waiplo, a hul pu me kona mau alii, l ame ka poe kaukaua kahiko o kona | makuakane, a holo ka olelp no ke kaqaka me pa'ilii o Hilo. Penei ka olelo i hooholoia: "E hele koke ke kaua me ke kakali ole 0 ka manawa." Aia ma ke kuahiwi a ma ka ma>una o Mauna Kea, a mauka pono p Kaumana iho i kai o Hilo, he alanui pokole ma ke kuahiwi, o ke alanui o Poliahu ame ka punawai 0 PoUahu, iluna popo o ilauoa Kea, a iho ma ka aoao ma Hilo. He alanui kahiko ia no ko Jlamakua, no Kohala, ame ko Waimea, ke hele ma Hilo. Nolaila, he alanui pokolo hoi e hele ai ahiki 1 Hilo. ]S'oljiila, hoomakaukau iho la ka pii o ka huakai kaua ma Mauna Kea a iho ma ka aoao maluna o Hilo, a hoomoana iho la, mauka pono o ke kahawai o Waianuenue, me ka ike ole o lfo Hilo poe, aia ke kftua mauka. Aka, ua makaukau ole ko Hilo poe al", a o kekahi kanaka lawai'a nui no Puuea, aia no oia i ka lawai'a kolo huki heenehu i kai; ike oia i lq\ lepo q kfc wai i kā moana; ua puiwa kona manao, a manao, iho la, ho kaua aia ma ka mftuna, a o ia ke kumu i lepo ai ka waij 9 kekahi poe, hool<* lakon aole h«; ka»a, he ua nauhi mauka, a niai ka lepo o ka wai, a kah» ka waiula i kai. Aka, aole manaoio o keia kanftlta i ka lakou mau olelo,«a ua manao loa no ua kanaka nei, he lepo keia no ka wawae o kanaka. Oka huki ino ae la no ia i ka kolo apau i ka waa, a O ka hoi aku la no ia a pae iuka. ' 0 Nau Ha inoa o keia kanaka. I ka hiki ana o Nau iuka lilo loa p Kaumana, aia he piH a aja manka o keia piU kahi i hoomoana ai ke kaua. A ua hoomaopopo loa iho la o Nau he kaua ie no; a he pohaku palahalaha i k« kahawai liele aku la keia malaila, ? ai fti; a wehe ae la i na waM kuala, a wehe pu ae la no hoi i ka wa-hi nehu no ana, o ka holo ana. īaia e ai ana, ikeia mai la oia o ka poe kaua a a i ae la kekahi poe; <( o Nau kela P ka lawai'a nui o Puueo ho kalo ka ai, a he nehu ka i'a." 0 ka manao o kei* kanaka, p luku i ka poe kaua o Umi ma keia pili; oiai, ua manao Mo oia aolp paha he poe e ae i ike i keia Wl*hi pepehi kanaka o ka wa kahiko. 1 ka pau ana o ka ai ana a Nan, ua hele koke aku la oia ma ua wahi pili nei. Aia ma keia wahi, ua pilikia ka poe kaua o Umi-a-Liloa, no ka mea, he liaiki ke alanui. He liookahi wnle no kanaUu e hiki ke iho i.alo. Aia ma ua wahi haiki nei, he hoolewalewa iho na wawae a pa iho i kahi honua, alaila, hele aku. Aka, aia ma kahi e hoolewalewa iho ai, a kikoo iho na wawae o kahi ia a Nau e pili ana mo ka maikai < lea; a ua kuono loa ia wfthi iloko, a i ka wa e pili n?ai ai kola aoao e kiko mai e iho, na hou aku la oia i kana laau pololu. (Aole i pau.)