Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIV, Number 15, 9 April 1925 — MOOLELO NO UMI KEKAHI ALII O KO HAWAII NEI PAEAINA HANAUIA MA KEALAKAHA, HAMAKUA HAWAII. [ARTICLE]

MOOLELO NO UMI KEKAHI ALII O KO HAWAII NEI PAEAINA HANAUIA MA KEALAKAHA, HAMAKUA HAWAII.

MOKUNA IX. No ke Kaua a Umi-a-LUoa me na AIU o Hiio; Lanakiia Ana, & Hui pu la o Hilo, (Kakauia e Z. P. K. Kawaikaumaiikamakaoakopua.) A lele ke kanaka i ka pali a make; a*«j>ela aku no, a he nui loa na kanaka i pau i ka make i keia kanaka hookahi wale no; no ka haiki 0 ke alanui ame ka pilikia, a no ka pili i Kauamoa, a he kanaha poe i pau i ka make. Aka, o Piimaiwaa, ua pli kela maluna o ka pali, a i nana iho ka hana, hookahi wale no kanaka e pili ana 1 ka pali, alaila, i iho o Piimaiwaa: "Make oe ia'u," o ke lelp iho la iio ia o Piimaiwaa maluna iho o ka pali, a make na Piimaiwaa, lele ana i ka pali. A make o Nau, aole he kanaka nana e ol?lo aku i na 'lii o Hilo. | I ka po ana o ka la, ua hiki ke kaua i kai o Hilo; ua makaukau ko Umi aoao kaua me na lamaku; na ike no o Umi-a-Liloa i ka hale alii o Hilo ame ko ke kaikamakine a Kulukulua a ua hoopuniia e na koa o Umi-a-Liloa, a ua lukuia na'iii o Hilo, a ua hoolaia ke kaikamahine a Kulukulua; a loaa hou mai ka lei alii palaoa kaulana o Nanikoki O ke kumu keia o ke kaua o ka minanuna o Umi i ka lei palaoa, no ka he lei alii palaoa hooilina keia na ka makuakane na Liloa, i na keiki, na moopuna, na pua, na mamo, ame na kawowo. Xo keia lilo ana, ua nui loa ko L'mi-a-Liioa kaumaha no ka lilo ana o ka lei alii palaoa a kona ma* kuakane; apau iho la ke kaua, ua hui o Hamakua me Hilo a ua lilo o Umi ke alii.

ttOXtftTA X Ko Umi Lanakila Ana. O Hua-a ke 'lii o Puna, aka, ua Ulo mai no o Puna ia XJmi ame kana mau keiki hookama o Piimaio Omaokamau ame Ko'i na kelkl koa, a mau alihikaua kaulana, a he mau kuhina kaulana no ko Umi-a-Liloa noho aupuni ana no ke aupuni o Hawaii. A make o Hua-a ia Piimaiwaa ma ke kahua kaua ma Kuolo i Keaau, ua lilo o Puna ik Uml-a-Liloa. 0 Imaikalani ka'lii o Kau. He alii makapo o Imaikalani, a he alii| kaulana loa no ka ikaika ame ke akainai i ke katia, a tia nuī na*lii i pau i ka mak® ma ke' kaua ia ana e Imaikalani; he hauna homa, a he hauna akau, a i ka wa e kupa hu iho ai o Imaikalani i na pololu ma ka hema a ma ka akau, ua halulu me he hekill la, a lalapa aku me he uwila, a nakolo aku me he ola'i la; a i hahau kakua iho ma ke kua, ua will koiula ka lepo i ka lani me he puahiohio la. Ua maka'u o Umi-a-Lliloa ia Imaikaīani. He kanaka makapo o Imaikalani. aole ike o kona mau maka, aka, he lohe hiklwawe ma kona mau pepeiao, a he mau manu koloa kona mau heika na laua e hoike mai iaia i ke kanaka, ma ke alo paha, a ma ke kua mai paha, a ma na aoao mai paha, aia ma kahi e kani .ai ka Ibo o ka manu. 1 ka wa mamua aole he makapo 0 Imaikalani, aole i lilo o Kau ia Umi, a ua loihi loa ke kaua ana, aole lanakila iki o Umi. Pehea la ka ikaika o keia alii n\akapo, aole j maka e ike mai ai, eia nae, aole e ! lanakila kekahi kanaka ikaika e ku | aku imua ona. , Mamuli o keia. ano' kupaianßha } nolaila, ua hele iho la o Umi ma ke kuahiwi e hoohalua ai i ke kaua me Imaikalani ame na 'iii o Kona; a ua lilo o Uml-a-Lilea i- alii kaulana loa i ka hele ma na mauna o Hawaii, a ua lilo na mayna i alanui hele kaua no Umi; a oluna o ka mauna, ua wale ia no ma kona inoa a me na hana ano nui 1 han?iia. eia (Umi) e k« »ei ahiki i keia la. Aole loa e hiki i na Iwiaka apau o keia au. hou e hoonalioa. aku i na akua pohaku a Umi e waiho"laj

ke kuahiwi, ahiki i keia la -a'mati| loa aku no ka hopena o keia ao. j Aka, i ka wa i makapo ai o Imaikalani, ua kaua mau no o Imaikalani me umi, aole no i noho pio o Imaikalani malalo aku o Umi, aka, 0 Piimaiwaa ua kolohe mau oia i ke kumu o kona ikaika nui, ame ke akamai i ka pahu 6na i ka pololu, aole e hala kekahi pahu ana 1 ka pololu ame ka hauna ihe noha mai ke poo a ka elemu. . A ike iho la o Piimaiwaa i ke kumu o ko Imaikalani akaniai ame ke koa lua ole o keia kanaka makapo, o na manu koloa e lele ana maluna a kani ko lakou leo, a lohe ua kanaka makapo nei i ke kani 0 ka manu, mamua paha, a mahope paha, a ma na aoao paha, alaila, olelo ae la ua kanaka makapo nef, He kanaka aia ma ke kua, alaila, olelo ae !a na kanaka alakai ma na aoao: "Ae, he kanaka." "Aia mahea ka laauf "Aia ma ke alo." Va maopopo he laau hahau. Ua kokoke mai?" i'Ae," o ka wala ae la no ia o ua makapo nei i ka laau palau, a naha mai ka puniu a ka elemu; a kani ka manu, he kanaka. M Aia mahea ka laau!" "Aia ma ka aoao akau." 1 "He hauna hema epa auanei. M

| I hahau mai ka hana, ua hala ae la; 1 ka hauna a ke kanaka makapo, ua pa aku la .mai ke poo a ka opu. I ko Piimaiwaa kilohi ana 3 pau ke ano 0 kona ikaika ame kona akamai pookela, i iho la 0 Piimaiwaa: "Make oe ia'u." E kii mua aku ana 0 Piimaiwaa i na manu kahi, kiu, a make lakou, a 0 kanaka na lakou e alakai ma kela aoao qme kela aoao, a pau lakou.i ka m«ke, a q ka pae kanaka na lakou e. lawe na mea kaua, he kauaha ia poe kanaka, i piakau* kau i na ihe ame na pololu, no ka mea, he umi ihe a īmaikalani e lele īpakawaiu ana i ka pahuna hookahi, ihe ma ka akau, elima ihe ma a i ka pahu hookahi ana, up lele qku ia kft ihe me he la, aole e liiki i... kekahi kanaka . ike alo ihe, b^q! u . Xe ku mai ma ke alp 0 Iniaikalani, aka, na pai» keia poe 1 ka luk«ia e Piimaiwaa. A pau keia poe i kft alaila, ua hoaa ke kanaka piakapo i ke alakai ole, a ua hiki ia Piimainaa ke olēle iho n*e ke kaena anā .iho: "A māke •'■■ia \Piimaiwaa." I ka make ana 0 Imaikalani, ua lilo o Kau. ia Umi-a-tiloa. 0 Ehunuikaimalino ke'lii 0 Kona. He kanaka ikaik» o Ehunuikaima» lino, ka makuakane 0 Laeanuikaumanamana, aka, no kona elemakwle, ua lilo wale mai o Kona ame Kohala ia Umi-a-Liloa. 1 ke kuapapa nui ana 0 ke aupunl 0 Hawaii ia Umi-a-Liloa ua kauiana loa kona inoa. mai Hawaii a, Kauai; aole alii eiike me konai noho aUi ana maluna 0 kona au-> puui. Ua malama loa oia \ na eiemakule ame na luahi«e, ame na keiki makua ole, ame na wahine kane 010. Ua malapia loa oia i na makaainaua me he hoahanau ponoi loa la nona. He like wale no ka poe apau iaia; mai na'lii a ka poe haahaa 1 o». Aolo pepehikanaka, aole nihue i ikeia. Ua a*o' o Umi i »a makaainana e noho like, aole hakaka, aole hoopaapaa; pilikia i kahi mea, hele aku iaia; nolaila, maikai ka noho ana 0 na makaainana. .1 MOKUNA XI. Ko Uml Ohaua, Ka Lokomaikai 0 Kona Noho Alli Ana. He alii haipule o -Umi-a-Liloa i ke akoa, a i ke kaulana 0 ko T7mi. noho aupuōi ana, ,makemake iho la na'ii moi 0 na mokupuni s, • lawe aku i ka lakou mau kaikamahine punahele i matt wahine na Umi-a-Liloa. He aHāina trahine alii he lehulehu ka Umi-a-Liloa. Ua huipuia me na kaikamahine a ka noa, a ua lilo o Umi-a-Liloa 1 kupuna no na'lii, a ua lilo i kupuna no na makaainana. , Aole he makaainana • 0 Hawaii e olelo mai ana aole he kupuna no makou 0 Umi-a-liloa,. a. ina 0 ke kanaka e hoole mai, no ka ike ole i na puna--0 ka wahine alii a Umi-a-Liloa 0 Kapukini-a-Liloa, a nana i hanau mai me Umi, o Keliiokaloa, he keikikane, a 0 Kapulani, he kaikamahine, a 0 Keawenuiaumi, he keikikane. 0 Piikea he wahine aliī; ke kaikamahine a ka moi alii 0 Maui a Piilani, me ka moiwahine me Laieloheloheikawai, a na laua mai me "Umi-a-Liloa na keikikane elua, 0 Kumalaenuiaumi, ame Aihokoko. O Moku-a-Hualeiakea, he wahine alii no oia na ka poe moopuna a Ehunuikaimalino no Kona, a ua loaa ka laua kaikamahine me Umi-a-Liloa, 0 Akahiilikapu. Ua noho aku 0 Umi-a-Liloa ia Ohenahena*. lani, a na laua mai 0 ka Molani-! aumi, a 0 na keiki mua a na wahine kuaaina, a ua r nui na keiki i loaa mai ia Umi-a-Liloa. 0 Waipio i Hamakua ko Umi aina i noho mau ai, a no ka huipu ana'o na moku apau p Hawaii malalo ona, nolaila, ua makemake oia e noho ma Kona i ka aina pumehana, a ua noho ua poe alii nei ma Kailua. 1 ko Umi-a-Liloā noho alii ana, ua hoonoho oia i ka poe paahana. a ua hookaawale i ka poe i loaa

oihana .ame keia oihana o ke aupuni. Hookaawale oia i ka papa alii a hookaawale i ka papa kahuna a kaawale/ i ka papa kilo a kaawale, i, ka .poe akamai o ka aina a kaawale; a hookaawale i ka poe mahai a kawale, i ka poe lāwai'a, ame ka poe kalaiwaa. Hookaawale . oia i ka poe koa, ame ka poe pale ihe, i kela oihana- i keia oihana , me ka makaukau i kela mea paa* . liana keia mea paahana. i (Aole i pau.)