Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIV, Number 26, 25 June 1925 — Page 6

Page PDF (1.83 MB)

EONO NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H. POAHA; IUNE 25, 1925
KU I KE ALOHA KE ANO O KA
MAKE ANA O NA OLULO.
O ka moolelo, no ka make ana o kekahi poe elima, ma ka moana, inawaena o Molokai ame Lanai, mamuli o ke kahuli ana o ka waapa, a pakele mai hoi ke ola o ke koena aku o na ohua, o kela waapa poino, elike me ka meahou, i hopukaia aku ai ma ke Kuokoa o ka pule i hala, o kekahi ia o na moolelo ku i ke aloha, elike me ia i hoikeia ae ai e ka poe i hoopakeleia ko lakou mau ola mai ka make mai. Me na waimaka mai na lihilihi mai o kela poe no lakou na ola i hoopakeleia mai ka make mai, i kamailio ae ai lakou, i ka moolelo ku i ka walohia ame ke aloha e pili ana ia Mrs. Mary Ann Baker, ka wahine hookahi i halawai me ka make, olai ka waapa e paialewaia ana e na ale o ka moana. Me na moolelo ku i ka walohia i kamailioia ae no ka poe i poino ko lakou mau ola ma ka moana, i hoike pu ia ae ai na hana koa a kilakila a Eddie ame Eugene Duvauchelle ame William Kolo, i lawelawe aku ai no ka palekana o na ola o ka poe apau i komo iloko o kela poino. O Aman Apana ka mea mua loa i
halawai me ka make, he hookahi
hora mahope iho o ke kahuli ana o
ka waapa, mamuli o ka hiki !.
ole iaia ke paa mai i ka waapa
poino.
No Mrs. Mary Ann Baker fr
ua hoao na mea apau e hoopakele
iaia mai ka mako mai, na hiki ole
nae, no ka pau o kona aho, ahiki
i kona piholo ana. Mamua nae o
ka hoea ana mai o ka make ma-
luna ona, o kana mau olelo l, -.&
i kamailio mai ai, o ia keia:
"O ke aloha no ko oukou e V..-.<\\
mau hoa, eia au ke haalele noi ^
oukou."
Ma kela manawa i kahuli ai n:
waapa, o Eugene Duvauchelle William Kolo, ka i nu iuka o a aina. Ma ka hora ehiku o ku. kela au ana o na kanaka elua a pae iuka o ka aina, ma ka ' •« umi. I ka hoea ana no kahi pu \ o ke kai, ua ku a pilikia maoli •, i o Eugene Duvauchelle, a e ole « kokua mai o William Kolo iaia J i hiki ai ia laua ke hoomannwa , , ahiki i ka hoea ana i ka hale kanaka a hoike aku la i ka moolelo o k ii poino, ia wa i hoouna koke ia :ii • . waapa kokua. Ua nui na manao mahalo i kuu lio ia ae no Eddie Duvauchelle kona hooikaika ana ma na ano ..; e hoopakele i na ola o ka poe e j >\\\ ana i ka waapa, a ua hana aku nku i na mea apau e hoopakeleia ae <• ko lakou mau ola.
MA KE KAUOHA
(Mai ka Aoao Elima mai)
PAUKU 3. Na rumi kupakahi. E loaa i mau rumi kupakahi ma-
loko o ua haukipila nei i oleloia, ka heluna ame ka wahi maloko o
ia hale, ma ka hale pupule paha a i ole ia ma ka hale malama
paha i kukulu ia ma kekahi wahi iloko nei o Honolulu elike me
ka papa ola e kuhikuhi ai, i hui pu ia na rumi no ke apo ana aku
ame ka malama ana i na poe i loaa i na ma'i ano e o ka noonoo
me ka ikaika, aka e manaoia e hiki no ke hoola ia, a i ole ma ka
manao ana a ke kauka nana e hooponopono ua haukipila la, he loaa
ke ola a i ole o ka hoomaikai ana ae ina e malama ia lakou me ke
kaawale mai na poe e ae maloko o ua haukipila nei, a i rumi kupa-
kahi no hoi no na poe e malama kaawale ia ana a e lapaau ia ma-
laila me ka hoomaopopo ia ana o ko lakou kulana maikai ame ka
hiki ia lakou ke uku no ia malama ia ana, a i rumi no hoi e kaa-
wale aku ana no ke apo ana mai ame ka malama ana i na poe maa
i ke puhi ana ame ka ai ana i na laau ikaika ame ka poe ona mau.
PAUKU 4. Ke ano o ka hooponopono ana. I luna nui kekahi no
ua haukipila nei, a o kekahi o kana mau hana o ka lawelawe ana
i ka hooponopono o na wahi o ua wahi nei malalo o ke kuhikuhi
ame ka hoomaopopo ana a ka papa ola, a o ia mau hana o ia no ka
malama ana i na moolelo o ka inoa, na makahiki, kane a wahine
paha, ke ano lahui ame na mea e ae e pili na i na poe i hooko-
moia a i ole ia i hoounaia aku i ua haukipila ia e oleloia nei.
PAUKU 5. Nana ia ana ame ka lapaau ia ana o na poe ma'i.
O kekahi o na hana a ke kauka hooponopono (a i ole ia a kekahi
kokua ona malalo o kana hooponopono ame kana kuhikuhi ana) e
nana me ka noeau ame ka makaala i na poe apau o ua haukipila
nei, a e ninaninau a e malama i na moolelo e hiki ana ke loaa e
pili ana i kona mookuauhau, ke ano, ka moolelo ohana, ke ola ana,
na mea hoohihia ame na hana maa mau a kela ame keia mea ma'i,
ame na kumu a hoailona paha e pili ana i ka mea nana e hoano-e
i ka nonoo o ua mea ma'i nei, a e malama pu i moolelo o na hoa-
kaka i ke kulana ma'i o ka noonoo o kela ame keia mea ma'i ame
na mea lapaau i hoomaopopo ia no kela ame keia mea, a i kela
ame keia manawa kupono e nana hou ia ua mea ma'i nei me ka
nana hou ia o kona moolelo, a e hoopaa hou ia no ua mau moolelo
hou nei, a ina malalo o ia nana hou ana ua kupono e hookuu ia no
ka manawa a i ole e hookuu loa ia ua mea ma'i la, e waiho ia aku
kekahi ike o ia ano i na komisina.
PAUKU 6. Ka lilo na ka mea ma'i e uku. O kela ame keia
kanaka ilihune ole e hoounaia ae ana a i ole e komo mai ana iloko
o ua haukipila nei a iole ia o kekahi rumi kupakahi olaila, a o kona
waiwai hoi i kaa ole malalo o ke kulana kala ia no na aie, e kau aku
maluna ona ame ia waiwai ke ko'iko'i no na lilo no kona apo ia ana
aku, lapaau ia a malama ia ana ; a o ka loio kuhina, i kona manawa
e koi ia aku ai e ka lunahoohana nui o ka haukipila, nana e lawe-
lawe aku i ka hana elike me kana i manao ai he kupono, ina no
paha ma ka hoopii ana, i mea e loaa mai ai ka ukuia ana o ia aie
ma ka hoopaa aha aku i ka waiwai a i ole ma kekahi ano e ae e
loaa mai ai ua uku nei mai na waiwai mai i kaa ole malalo o ke
kala ia no ka aie.
PAUKU 7. - Hopu ana. O kekahi o ka ohana o kekahi kanaka
i manao ia ua pupule, a i ole o kekahi hoaloha a i ole o kekahi mea
e ae e noho malama ana i kekahi kanaka e malama ana i kekahi
mea i manao ia ua pupule, a i ole ia o ka makai nui, hope makai a
makai o kekahi kalana a kulanakauhale a kalana maloko o keia
teritori, a i ole ia o kekahi kauka i laikiniia e lawelawe i ka oihana
lapaau maloko nei o keia teritori, ua hiki ke waiho ae i palapala
hoohalahala i hiki ai ke hopu ia ame ka hoopaa ia ana o kekahi
mea i manao ia ua pupule a ma kona hele laula ana ua manao ia
e ka mea e hoohalahala ana he mea hoopilikia aku i ua mea nei i
manao ia ua pupule a i ole ia i ka lehulehu.
PAUKU 8. Palapala hoopii, palapala hopu. E waiho ia ae ua
palapala hoopii la ma ke kakau a e hoohiki ia mamua o kekahi luna-.
kanawai apana o ka apana o ua kanaka nei e noho ana, a i ole ia
imua o ka lunakanawai kaapuni o ka mahele hookolokolo kaapuni
iloko olaila ua apana nei kahi i waiho ai. I ka manawa e hana ia
ai ka palapala hoopii elike me ia maluna ae nei, e hoopuka koke
aku no ua lunakanawai apana a lunakanawai kaapuni nei i pala-
pala hopu no ka hopuia ana ame ka hoopaa ia ana o ua kanaka
nei i manao ia ua pupule, e kauoha ana i ka makai nui, ka hope
makai a i ole ia ikekahi makai, e hopu aku i ua kanaka nei i ma-
nao ia ua pupule a e lawe mai iaia i ka lunakanawai apana a luna-
kanawai kaapuni e hoopuka ana i ua palapala hopu nei ma ka ma-
nawa ame ka wahi i hoomaopopo ia maloko o ua palapala hopu
nei. Koe nae keia, ma na wa kupilikii loa, ina ma ka manao ana
a kekahi kauka i laikini maoli ia he mea pono e hoopaa koke ia
kekahi mea i manao ia ua pupule i mea e pakele ai oia a i ole
ia o ka lehulehu mai na poino mai mamuli o kona hele laula ana,
e hoopaa koke ia aku ua kanaka la i manao ia ua pupule me ka
palapala hopu ole ame ka palapala hoopii ole e kekahi makai nui,
kona hope a i ole e kekahi makai a e waiho ia aku maloko o kekahi
hale o ke kalana a kulanakauhale a kalana i hookaawale ia no ka
nana ana i ke kulana pupule o ke kanaka ; a koe hou keia, ma na
kulana i hanaia elike me keia maluna ae la, e waiho koke ia ae no
iloko o kanaha-kumamawaiu hora kekahi palapala e hoopii ana he
pupule oia a e hoopaa ia oia maloko o ua wahi hoopaa la malalo
o kekahi palapala hopu ' hoopuka ia ae e kekahi lunakanawai
apana a lunakanawai kaapuni elike me ia i hai mua ia ae, a i ole
e hanaia pela, e hookuu ia oia mai ia hoopaa ia ana. O ka makai
nui o kela ame keia kalana a kulanakauhale a kalana ua hiki ke
hookohu i kekahi mau kanaka, ma kekahi haukipila a i ole ia ma
kekahi wahi e ae i mau makai kuikawa me ke kuleana a mana e
hana ma na kupilikii elike me keia. Ina o kkeahi o ia mau makai
kuikawa a hana paa ana a i ole he kuleana e hana me ua haukipila
a wahi hoopaa nei, alaila ua hiki no ua mea nei i manao ia he
pupule ke hoopaa ia ma ua haukipila nei me he mea la ma kekahi
wahi hoopaa no ka manawa o ua kalana a kulanakauhale a kalana
nei oiai e kali ana ika hoopuka ia mai o ka palapala hoopii ame ka
palapala hoopaa elike me ia i hoakaka mua ia ae la.
PAUKU 9. Wahi hoopaa o na kalana. Na ka papa lunakiai o
kela ame keia kalana a kulanakauhale a kalana e hookaawale a e
hoomakaukau, e hooponopono a e hoike ae, ma kekahi wahi a i
ole i hui pu ia aku me ua haukipila la a wahi e ae, i rumi a mau
rumi hoopaa no ka manawa maloko o ua kalana a kulanakauhale
a kalana nei mawaho ae o ka halepaahao, no ke apo ana aku ame
ka hoopaa ana i na poe i hoopii ia mai no ka pupule oiai lakou
e kali ana no ko lakou nana ia ana maluna o ua mau hoopii la, a
no ka malama ana i na kanaka e ae i loohia i na ma'i hoano-e i ka
noonoo oiai e kali ana no ka hoonee ia aku i ua haukipila la no ka
lapaau ana i na ma'i o ia ano. Aole kekahi kanaka i loohia i kekahi
ma'i hoano-e i ka noonoo e hoopaa ia ma kekahi halepaahao oiai
oia e kali ana no kona nana ia a i ole no ka lawe ia ana (koe wale
ina ua paa ia oia a i ole ua hoopaa ia ma kekahi halepaahao malalo
o kekahi palapala hopu a i ole ua ahewa ia no kekahi hewa kara-
ima). Ma ke Kulanakauhale a Kalana o Honolulu ua biki no i
ua rumi kuikawa nei no ka hoopaa ana ke lawe ia ae mai kekahi
ae o na rumi o ua haukipila nei e oleloia nei ina e ukuia e ke kula-
nakauhale ame ke kalana ka lilo o ka malama ame ka hanai ana i
ua mea nei e hoopaaia ana elike me ke kupono ame ke apono ana
mai a ka papa ola.
PAUKU 10. O ka loihi o ka manawa e paa ai me ka nana ole ia.
Aole kekahi kanaka i manao ia ua pupule e paa ia malalo o ua pala-
pala hopu no ka manawa a oi aku maluna o umi la me ka nana
a hoomaopopo ole ia o ke kulana o kona noonoo maikgai ; me keia
no nae, e naha koke ia ke kulana o ua kanaka la iloko o kanaha-
kumamawalu hora mai ka manawa mai o ka lawe ia ana aku o ua
kanaka Ia a hoopaa mamuli o ka palapala hopu i hoopuka ia ina e
koi oia pela a i ole o kekahi mea ma kona aoao.
PAUKU 11. Nana ana; hoopaa ana. O ka hana ia a ua lunaka-
nawai apana nei a lunakanawai kaapuni nei i oleloia e nana i na poe
apau i lawe ia mai imua o lakou mamuli o ua palapala hoopii nei
i ke ano o ko lakou noonoo maikai. Ina ma ka manao ia ana a ua
lunakanawai apana a lunakanawai kaapuni nei, mahope iho o ka
hoolohe pono ia ana o na mea e pili ana i ua kanaka nei i manao
ia ua pupule, a ma ia aha hoi ua loaa i ua kanaka nei i manao ia
ua pupule ke kuleana e pale nona iho a i ole ia ma o kona loio la,
a e lawe mai i mau hoike ma kona aoao, ua pupule io maoli ua
kanaka la a he mea kupono ole ke hookuu wale ia oia e hele laula
wale, alaila e hoike ae ua lunakanawai apana a kaapuni nei, ma ke
kakau, a e hoouna aku i ua palapala nei i ka luna nui o ua hau-
kipila nei ioleloia, a e hoopuka ae i palapala hoopaa malalo o kona
lima e hoomana ana a e kuhikuhi ana e hoopaa ia ua kanaka la
maloko o ua haukipila ahiki i kona manawa e hookuu ia ai elike
me ia e hoakaka ia nei maloko o keia kanawai, a e hoouna pu aku
i ua palapala hoopaa kino nei ame ua kanaka nei e oleloia nei a
haawi ia aku i ka luna nui o ua haukipila nei e oleloia nei. E
hoouna pu aku no hoi ua lunakanawai apana a kaapuni nei me ka
hikiwawe i kope o ka olelo ike maluna olaila i hoopaa ia ai ua
kanaka i ua luna nui nei o ka-haukipila i oleloia.
PAUKU 12. Ka lawe ana i ka poe ma'i i ka haukipila. Na ka
lunakanawai nana i hoopaa aku i kekahi kanaka i ka haukipila i
oleloia e hookohu aku i kanaka kupono nana e lawe i ka mea ma'i
i ka haukipila. Ina he wahine ka mea e lawe ia ana, alaila e hoo-
kohu aku ka lunakanawai, koe wale aia a hele pu kona makua-
kane, kane, kaikunane a keiki, i wahine nohona kupono a maikai a
oo kupono e lawe iaia i ka haukipila. O na lilo o ka lawe ana i
ua kanaka pupule nei ame na lilo apau o ka mea e lawe ana i ua
pupule nei e ukuia no ia e ke kalana a kulanakauhale a kalana mai-
laila mai i lawe ia mai ua pupule nei.
PAUKU 13. Hoopii hoohalahala. O kela ame keia mea i hoike
ia ae ua pupule, a i ole ia o kekahi o kona ohana a hoaloha paha
ma kona aoao, ua hiki ke hoohalahala aku i na komisina o ka poe
pupule i ka olelo hooholo a ua lunakanawai apana a kaapuni nei
ma ka waiho ana ae i hoike e hai ana no ua hoohalahala nei iloko
o umi la mai ka la aku o ua olelo hooholo nei, a iloko o umi-kuma-
malima la e waiho ae i kope o ia ake hoohalahala me ka lunahoo-
malu o ke komisina, a aole koina e kau aku maluna o ka mea a mau
mea hoohalahala.
PAUKU 14. Ka hoopaa ia ana o ka mea i ku ole ka hewa kara-
ima iaia. I ka manawa o kekahi kanaka i hoopii ia no kekahi
hewa karaima e hookuu ia ai no ke ku ole o ka hewa iaia mahope
iho nae o kona ike ia ana ma o kana olelo ike la ua pupule oia
a i ole ua loaa i kekahi ma'i hoano-e i ka noonoo, alaila na ka aha
imua olaila i lawelawe ia ai ua hihia nei me ka lawe ole ia ana
mai o kekahi mau hana e ae, e hoopaa aku i ua kanaka la ma ka
haukipila i oleloia a malaila oia e malama a e hoopaa ia ai ma ke
ano he pupule ahiki i kona manawa e hookuu ia ai elike, me ia e
hoomaopopo ia nei ma keia kanawai.
PAUKU 15. Nana ia ana o na kanaka i hoopiiia no kekahi hewa
karaima e waiho ae ana i ke kumupale he pupule. I ka manawa a
kekahi kanaka i hoopiiia ai e ke kiure nui no kekahi hewa karaima
ko'iko'i, a i ole i ka manawa a kekahi kanaka i hoomaopopo ia ua
hoopii ia no kekahi hewa e ae a oi aku mamua o hookahi manawa,
a i ole i ahewa ia mamua no kekahi hewa feloni a hoopii hou ia
e kekahi kiure nui a i ole ia lawe ia aku ka hihia imua o ka aha
hookolokolo kaapuni o ke teritori, alaila o ka lunakanawai o ka
aha malaila e hookolokolo ia ai ua kanaka la no ua hewa karaima
nei, i kona manao ana, me ka bona a bela paha a aole paha elike
me kana i manao ai he pono, mamua o ka hookolokolo ana no ka
hihia karaima, ua hiki iaia ke koi e nana ia ua kanaka nei e kekahi
mea ike i ka nana i ke ano o na ma'i hoano-e noonoo, a i ole o
kekahi o na kauka o ia ano i hoomaopopo ia no ua haukipila nei
ame elua mau kauka e ae i hoopaa mua ole i ko laua manao a ka
lunakanawai i manao ai he kupono i ka nana ana i na poe pupule,
me ka manao e hoomaopopo pono ia ke kulana noonoo maikai o
ua kanaka nei, ame ke kau ana o kekahi ma'i hoano-e noonoo a
ano ma'i e ae, nolaila mai i ulu mai ai ka lawelawe ia ana o ka
hana karaima e ia. Ma ia mau hana ana elike me ia apau loa e
hoopaa ia ua kanaka la ma ke kauoha a ka aha ma ua haukipila
la no ka nana ia ana elike me ia i hoakaka ia ae la no ka manawa
o umi la a i ole ahiki i ka pau ana o ua nana ana la ina aole e
hoohana ia nana ana iloko o umi la, a o na kauka nana e nana ana
i ua kanaka nei e waiho ae lakou me ka aha i ka lakou hoike ma
ke kakau, ame ko lakou manao maluna o ua kanaka la, a oia
hoike e ike mau ia ia e ka aha, i wa loio o ke aupuni ame ka
loio o ka mea i hoopii ia. Ina ma ka manao ana o ka aha ua like
ka hoike no ke kakoo ana i ke kulana pupule a i ole o ke kulana
noonoo pono ole o ka mea i hoopii ia, alaila e ae aku no ka aha e
hoopau wale ia ka hihia, a ma ia manawa koke no, me ka nana ole
ae i na lawelawe kanawai hou ana aku, e hoopuka aku oia i olelo
hooholo ua pupule ka mae r hoopii ia, a e hoopaa aku iaia ma ua
haukipila la elike me ia ma keia kanawai e hoomaopopo ia nei ; a i
ole e kauoha aku no ka aha e hoonee imua ka hookolokolo ia ana
o ua hihia nei, a ina pela, alaila na ke kiure e hooholo ke kulana
kau a kau ole o ka ma'i pupule maluna o ka mea i hoopii ia.
PAUKU 16. Na poe maa i ka puhi a ai laau ikaika ame ka poe
ona mau. I ka manawa e hoopii ia ae ai ma kekahi aha kaapuni
a aha apana o kekahi ohana, hoaloha, a i ole e kekahi makai nui, a
hope o kekahi palapala i hooiaio ia e hoike ana okekahi kanaka
maloko o ka malu o ua aha nei he mea maa oia i ka ai a puhi i na
laau ikaika, a maa mau i ka ona, a he mea pono e malama ia a e
lapaau ia, a i ole he mea kupono ole ka hele laula ana o ua mea
nei, a maloko o ia hoopii e hoike pu ia ae ana ka pili o ua mea
hoopii nei ina he pili kekahi, ame na hoailona o ka hiki ole iaia ke
hoomaopopo i kona ano iho no ka maa mau loa i ka ai ame puhi ana
i ua laau ikaika nei ame maa mau i ka ona, a e koi aku ana i ka
aha e noii aku ia mea a e hoopaa ae i ua kanaka ma ke ano he
kanaka r aa mau i ka ai ame ka puhi i na laau ikaika ame ka ona,
alaila e koi aku ka lunakanawai e lawe ia mai ua mea la imua ona,
a ina ma ka hoomaopopo ana ua pololei io ka palapala hoopii, ala-
ila e hoopuka aku oia i palapala hopu e kauoha ana i ka makai nui
ame kona hope o ke kalana a kulanakauhale a kalana, a i ole i ka
makai kiekie a i kona hope e hopu koke aku oia a. e lawe mai i ua
kanaka la mamua o ka aha no ka hookolokolo ia ana. Alaila ua
kaa maluna o ua lunakanawai o ua aha la ke ko'iko'i o ka noii
ana i ke ano o ua kanaka nei i lawe ia mai la mamua ona a ma ia
hookolokolo ia ana e loaa no i ka mea i hoopiiia ke kuleana e pale
nona iho a i ole ia mao kona loio la, a e lawe mai a e supina aku
i na hoike ma kona aoao. Mamua o ka lawelawe ia ana o ia
hookolokolo, a ina aole loio o ua kanaka la, e hoike aku ka luna-
kanawai i ka loio kalana, a nana e ku mai a e makaala no ka pono
o ke teritori. E waiho ae ka lunakanawai i kana olelo hooholo
maluna olaila ma ke kakau, me ka hoopili pu ia mai o na ike i
loaa aku iaia, ame na kumu kupono no ia olelo hooholo, a e hoo-
puka mai oia i kana olelo hooholo elike me ia, a ina o ka olelo
hooholo no ka hoopaa ana alaila e houna pu aku i kope o ia mau
mea apau i ka lunanui o ka haukipila i oleloia.
PAUKU 17. Ka hoopaa ana i ke kino Ina ua hooholo ia e ua
lunakanawai la i oleloia o ke kanaka i lawe ia mai imua ona no ka
hookolokolo ia he mea ma'i io i maa mau i ka ai ame ke puhi i na
laau ikaika ame ka waiona, ahiki ole ke hana me ke kupono ma ua
mau laau ikaika nei ame ka waiona, a he me pono maoli e hoo-
paa ia a e lapaau ia no ia mea, e hoopaa ia aku ua kanaka la e ua
aha la i olelo ia ma ka haukipila i oleloia ma ke ano he mea ma'i
ma kekahi rumi i hookaawale ia. O ka loihi o ka manawa o ia
hoopaa ia ana, aole e hoomaopopo ia, aia wale no a hiki io i ka
manawa kupono ona e hookuuia mai ai elike me ia maloko o keia
kanawai e hoomaopopo ia nei. Oiai oia ma ua haukipila nei, e
haawi ia aku i ua mea ma'i nei ka lapaau ana elike me ka ka luna
hoohana no na laau i manao ai e hoopau ae i ke koi no ka laau
ikaika a waiona, e hapai hou mai i ka maikai o ke ola kino ame
ke ano o ka noonoo maikai, a e hooikaika i ko lakou ike i ka
pono me ka hewa i hiki ai ke pale aku i ke koi a ua mau laau
ikaika a waiona nei.
PAUKU 18. Hoohalahala. O ua kanaka nei e manao ia nei he
mea maa i ka ai a puhi laau ikaika a inu waiona pakela, a i ole ia
o kekahi o kona mau ohana a hoaloha paha ma kona aoao, ua hiki
ke hoohalahala aku i ke komisina o na poe pupule mai ka olelo
hooholo hoopaa elike me ia i hoakaka mua ia ae nei, ma ka hoike
ana ae ia manao hoohalahala imua o ka aha no ka olelo hooholo
hoopaa iloko o umi la. a i kope o ia hoike me na komisina o ka
poe pupule iloko o umi-kumamalima la mahope iho o ka hookomo
ia ana o ua olelo hooholo nei ma ka moolelo no ka hoopaa ana, a
oia hoohalahala e hana ia me na uku koina ole. I ka puka ana o
ua hoohalahala la, e noho ke komisina a e hoolohe i ua hihia nei
elike me ia i hoomaopopo ia ma keia kanawai e pili ana i ka hoo-
lohe ia ana a hoopuka ia ana o na olelo hooholo mai na hoohala-
hala mai no na poe i manao ia ua pupule, a. o ka lakou olelo hoo-
holo e hoopuka ai, e paa mau ia, a e a'e maluna o na olelo hoo-
holo e ae apau.
PAUKU 19. Komisina o ka poe pupule. E waiho ae ke Kia-
aina ame ke ao ana ame ka ae ana mai a ka Aha Senate, e hookohu
aku ia ekolu mau kanaka, hookahi o lakou he loio e lawelawe ana
i ka oihana loio iloko o na aha apau o ke teritori, a oia no hoi ka
lunahoomalu, a elua o laua i mau kauka i laikiniia e lawelawe i
ka oihana kauka iloko o ke Teritori, no loko o ke Kulanakauhale
a Kalana o Honolulu, a ma ka manao ana a ke Kiaaiaa ua ku-
pono e lilo i mau komisina no na poe pupule, a e paa lakou ia
kulana no eha makahiki ke ole e hoopau e ia ae mamua o ia ma-
nawa no kekahi hewa, a o ka lakou hana oia no ka hookolokolo
ana i na hihia pupule apau e lawe ia mai ana imua o lakou ma ka
hoopii hoohalahala ana no ka hoopaa ia ana ma ua haukipila nei
i oleloia, a e noii a e hoomaopopo i ke kulana noonoo mikai o
kekahi kanaka ma'i e koi ana e hookuu ia a i ole ia e hookuuia
no ka manawa, a e hana no hoi i na hana e ae pau e hookau ia aku
ana maluna o lakou mamuli o na kauoha a keia kanawai.
PAUKU 20. Hoohiki. O kela ame keia o keia mau komisina,
mamua o kona noho ana ae a lawelawe i ka oihana, e lawe mua
ae a hoohiki i keia hoohiki malalo iho nei:
"Owau o .................... ma keia ke hoohiki nei au me
ka laahia e hana i na hana me ka noeau ame ka naauao ame ka
oiaio i ko'u manawa e noii ai i ke kulana noonoo maikai o na poe
apau e lawe ia mai ana imua o'u no ka hoomaopopo ana i ko lakou
kulana noonoo maikai elike me ka ke kanawai e kauoha nei, a e
lawelawe no hoi au i na hana o ia kulana komisina me ka pololei
oiaio ; pela ke Akua e kokua mai ai ia'u."
O ia hoohiki, ke pau ka hoohiki ia ana, e hoouna ia aku i ke
Kakauolelo o ke Teritori a nana e malama ma ka faila.
PAUKU 21. Hoolohe ana i na hoohalahala. O kekahi o na
hana a ua mau komisina nei o ia no ka hoolohe ana ame ka hoo-
puka ana i na olelo hooholo maluna o na hihia apau i lawe ia
mai imua o lakou elike me ia e hoomaopopo ia nei maloko o keia
kanawai. A ma ia noho ana e hoolohe, e loaa no i ka mea i hoo-
halahala mai ke kuleana e, hoolimalima i loio nona a e lawe mai
i na hoike ma kona aoao. Ina ma kekahi hoopaa ia ana mai no
ka manao ia ua pupule, a ike lea iho ka hapanui o ua mau komi-
sina nei i oleloia o ua kanaka nei i manao ia he pupule aole i
pupule, e hoololi koke no lakou i ka olelo hooholo mua e hoike
ana he pupule oia, a e kauoha e hookuu ia oia ; aka nae, ina ua
ike lea iho ka hapanui o ua mau komisina nei i oleloia ua pupule
io ua kanaka nei, a he mea pono ka hookuu laula ana iaia, alaila e
hoopau ia aku no ua hoohalahala nei, a e haawi aku i ua kanaka
nei maloko o ka malu o ka luna nui o ka haukipila i oleloia. Ma
ka hoohalahala a kekahi kanaka i hoopaa ia mai no ka ai a puhi
nui i na laau ikaika a no ka ona mau, ua hiki no ke hoopau wale
ia a i ole ia hoopaa ia elike me ka ke komisina i manao ai he
kupono.
PAUKU 22. Hookuu ana mai ka haukipila mai. O kela ame
keia kanaka i hoopaa ia aku ma ua haukipila nei, ma kana noi
ana, a i ole ia ma ke noi ana a ka makai nui, hope makai, kekahi
ohana a hoaloha ona, me ka waiho pu ana he hoike o ia noi i ka
luna nui o ua haukipila nei i oleloia, a i ole ia ma ke noi ana
paha a ka luna nui a kauka alakai, ua hiki no ke nana hou ia e
na komisina no kona kulana noonoo maikai, a ina ua manao ka
hapanui he maikai no kona noonoo a aole oia e hoopilikia wale
aku i ka lehulehu, e hooholo iho no lakou pela a e hooiaio
aku ia mea i ka luna nui o ka haukipa, a e hookuu koke ia mai
no ua kanaka la mai ka hoopaa ia ana.
PAUKU 23. Hookuu hoao. Ua kuleana ke komisina, malalo
o na rula ame na hooponopono ana a lakou i manao ai he ku-
pono, i kela ame keia manawa me ka hoopilikia ole ia o ka pono
o ka lehulehu, e ae aku e hookuu i kekahi mau poe i hoopaa ia
ma ua haukipila nei i oleloia, ma ke ano hoao, no kekahi mana-
wa, i ka malu a malalo o ka malama ana a kona kahu, ohana,
hoaloha, a i ole, oia wale no. Ina e ae ia pela, alaila e hoomaopopo
ia ua hiki no ke kauoha ia aku ua kanaka la e na komisina e hoi
hou mai i ka haukipila i na manawa apau, a i ole ua hiki no ke
hoihoi hou ia ae i ka haukipila i kela ame keia manawa, e kona
kahu, a i ole e kekahi kanaka okoa ae nana oia i malama i kona
manawa i hookuu mua ia aku ai. E mau no ka mana o ka pala-
pala hoopaa mua o ua kanaka la, koe wale no no ka manawa i ae
ia ai keia hookuu hoao ana, ahiki i ka manawa e hookuu piha ia
ai ua kanaka la elike me ke kanawai. I ka manawa e hooko ole
ai, a i ole e ku-e ai ua kanaka la i hookuu hoo ia aku i na rula
o ia hookuu hoao ia ana, a i ole i hoi ole ae paha i ka haukipila i
ka manawa i piha ai o ua manawa hookuu hoao la, a i ole i hoi
. ole ae ma ka manawa a na komisina e kahea aku ai e hoi hou mai
mamua o kona hookuu pololei ia ana elike me ka ke kanawai e
kauoha nei mai ua haukipila nei, alaila ua lilo i hana na ka makai
nui, kona hope a i ole a kekahi makai, malalo o kekahi kauoha
ma ke kakau i hoopuka ia ae e ke komisina a i ole ia e kona luna-
hoomalu, e hopu koke aku i ua kanaka nei me ka palapala hopu
hou ole aku a i ole me ka hookolokolo hou ole aku a e hoihoi ae
iaia i ka luna nui o ka haukipila i oleloia. - Aole kekahi mea ma-
loko nei e manao ia e loaa ke kuleana e hookuuia kekahi kanaka
e kau ana maluna ona ka hoomalu ia ana no ka hookolokolo ia
ana aku ma kekahi hewa karaima, a i ole i hoopaa ia aku ma ua
haukipila nei malalo o ka Pauku 14 a i ole i paaia no ka manawa
malalo o ka Pauku 15 o keia kanawai.
PAUKU 24. Waiho ana ae i ka olelo ike. E kauoha ka luna-
hoomalu e kakau ia ka moolelo o na olelo ike ma ke ano nui i ka
manawa e hookolokolo ia ai kekahi kanaka ma ka hoohalahala
ana mai a i ole ia ma kana noi e hookuu loa ia a i ole e hookuu
hoao ia, a ina e hoole ia ia noi elike me ia i hoomaopopo ia ma-
loko o keia kanawai, e hoouna aku oia i ua moolelo la i ke Kakau-
lelo o ke Teritori a nana e waiho ae ia mau moolelo ma ka faila.
PAUKU 25. Na mana o ke komisina. Ua loaa i ua komisina
la ke kuleana e lawe mai i na olelo hoohiki, e hoopai no ka hoo-
wahawaha aha, e hoopanee, e hoopuka i mau supina a e koi aku
i ka hele ana mai o na hoike ame ka lawe ia ana mai o na buke
moolelo ame na palapala e ae, a ma na ano apau e lawelawe i
ka lakou mau hana ma keia hana i hoomaopopoia elike me ia i
haawiia aku i na lunakanawai apana. O na kauoha apau ame na
palapala apau e hoopuka ia ana e ke komisina, e kakau inoa ia no
ia mau mea no ke komisina e kona lunahoomalu.
PAUKU 26. Uku o na komisina. E uku ia ua mau komisina
pakahi nei i elima dala ($5.00) no ka hookolokolo ana o kela ame
keia kanaka elike me ia i hoomaopopo ia e keia kanawai, a ma
ka hoopii hoohalahala ame ke noi e hookuli loa ia a i ole no ka
manawa ( a ina aole e pau ia ninaninau ana iloko o hookahi la,
alaila he elima dala no ka la hookahi o ia ninaninau ana, mawaho
ae o na lilo apau a ke komisina e hoolilo ai no ka noii ana aku i
ua hihia la, a o ia mau hoolilo apau e kau aku ke ko'iko'i o ka «ku
ia ana maluna o ke kalana a kulanakauhale a kalana mailaila mai
i hoopaa ia mai ai ua kanaka nei, a e hoouna aku no ka luna-
hoomalu o ke komisina i ua mau koi hoolilo nei i ke kakauolelo
o ke kalana a kulanakauhale a kalana, a nana e waiho aku ia mea
i ka papa lunakiai, a na lakou e hoomaopopo mai ka uku ia ana
o ia hoolilo iloko o kanaono la mahope iho o ka ulu ana o ua mau
hoolilo nei.
PAUKU 27. Ke komo ana mai ma kona manao iho. Ua hiki
no i ka luna nui ame ke kauka alakai ke ae aku i ka hookomo ana
mai ma kekahi rumi kupono, no ka nana ia ana, ka malama ame
ka lapaau ia ana o kekahi kanaka i loohia i ka noonoo ano-e a
uluhia e na mea hookupono ole i ka noonoo, me ka hoopaa ole ia
ana mai o ua kanaka la maloko o ua wahi la ma ke kanawai, ke
waiho ai kekahi "palapala noi ana. a i ole ia e kekahi ohana, kahu
a hoaloha elike me ke koi a keia kanawai; koe nae keia, aole
kekahi kanaka i kaki ia aku i ka hana ana i kekahi hewa karaima
e ae ia e komo mai ma keia ano no kona manao ponoi iho koe wale
no aia a bona ia oia a i ole ua bela ia no ia hihia.
PAUKU 28. Palapala noi. O ua noi ana nei e waiho ia ao ;, < ke kakau a e hoopili pu ia mai he mau palapala hooiaio e c> mau kauka i laikini ia e lawelawe i ka oihana kauka e hoike »: ana ma ko laua manao oihana ana, o ua kanaka nei i manao KI ai ua ma'i, ua ano-e ka noonoo a he mea pono ke makaala, ke ma-lama a lapaau ia maloko o ua haukipila nei, a e waiho pu ae ,v .1 no hoi i na mea apau e pili ana ina makua a kupuna o ua mea ma'i nei, kona ano, ka moolelo o na kupuna, kona ola kino ke ano o kahi e noho nei ame kana mau hana maa mau, ame na mea i ikeia a i hoomaopopo ia oia ke kumu o ke ano-e ana o ka noo-noo o ua mea ma'i nei E ae pu ae no hoi ka mea noi, ma ke kakau, e uku i na lilo a pau i kela ame keia manawa e kau ia mai ai e ua luna nui nei me ke apono ana mai a ka papa ola no ka malama ame ka lapaau maikai ia ana o ua mea ma'i nei oiai •:., maloko o ua haukipila nei i oleloia, a ina e koi ia aku e ua luna nui ia manawa a mahope aku paha, e haawi pu mai oia i bona a i ole i mau waiwai hoopaa e ae no ka uku pono ia mai o -.; i mau hoolilo la; a e ae pu ae no hoi oiai ua kanaka ma'i la e noho ana maloko o ua haukapila nei, e kaa no ia malalo o ka hoopono-pono ana o na rula apau e pili ana i ka malama ia ana o na p"t apau elike me ia ke ano elike me ia i hoomaopopo ia ai a i k • ia mai ai e ke kauka alakai me ke apono pu ana mai oka papa ola, ai na aole oia e hoolohe i keia mau rula hooponopono ua Ivu no oia ke kipaku ia aku mai ua haukipila nei.
PAUKU 29. Kauka ponoi. O kela ame keia kanaka e hookomo ia mai ana ano he ma'i malalo o keia kanawai, ua hiki no ke ae ia aku ka lawelawe pu ana mai o kona kauka ponoi a e manao ia oia he kauka kukakuka, a e loaa no iaia na kuleana lawelawe lapaau elike me ka ka papa ola e hoomana mai ai.
PAUKU 30. Ka ae oluolu ana i na rula, etc. Aole kekahi kanaka i hookomo ia mai ma ke ano he ma'i komo mai ma kona manao ponoi malalo o keia kanawai, e kaa aku malalo o ka hoopaa ia ana koe wale no aia ma na rula ame na hooponopono ana a ra haukipila nei e pili ana i ke ano o ka bana ana a ua poe nei, a me ka malama o ia ano ma'i oiai e noho ana maloko olaila, a i ole ia no ka hoopakele ana aku i ka nohona maikai o ka lehulehu ame na poe e ae maloko o ua wahi nei ame na waiwai malaila; koe nae keia, ina e haalele kekahi kanaka i hookomo ia mai ma ia ano i ka haukipila me ka ae mua ole o ka luna nui a i ole ia o ke kauka alakai, aole loa e ae hou ia ua kanaka la e hoi hou mai a i ole ia e hookomo hou ia mai i ua wahi nei koe wale no aia a nu ka ae hou ana aku a ka luna nui a i ole o ke kauka alakai.
PAUKU 31. Koho wale. Aole e manao koho wale ia ua pupule a i ole ua palupalu ka noonoo o kekahi kanaka ma'i no kona hookomo ia ana aku ma ua haukipila nei malalo o na hoomopopo ana a keia kanawai.
PAUKU 32. Ke komo ana ame ka hoole ia ana o ke komo ana hoohalahala. Aole kekahi kanaka e kuleana, ma kona kuleana ponoi iho, e hookomo ia aku ma ua haukipila nei, malalo o keia kanawai, a aole no hoi e kuleana e noho maloko olaila. Ina ka luna nui a i ole ia o ke kauka alakai e hoole i ka ae ana a i ole i ka paa ana iho i kekahi kanaka a i ole ia kauoha e hookuu ia a kipaku ia aku ua kanaka la mai ua haukipila nei, o ka mea e manao ana ua kupono ole ka hana ia an nona pela, e loaa no iaia ke kuleana e hoohalahala aku imua o ke komisina o na poe pupule iloko o elima la a na ia komisina, ma ka mana pilia i loaa ia lakou e noonoo a e hooholo maluna o ia ninau, a o ko lakou uku ame na lilo e ae no ia hoolohe ana i ka hoohalahala e uku ia elike me ka maa mau no na hihia e ae e hapai ia mai imua o lakou maloko o keia kanawai.
"PAUKU 33. Hele i ka haukipila a hoike. O kekahi hana ia a
ke komisina a i ole a kona lunahoomalu o ka hele ana aku i ka
haukipila i na manawa like ole a ma kela ame keia hapa makahiki
e waiho ae i hoike i ke Kiaaina i ke kualana o ua haukipila la ame
ka heluna o na poe ma'i maloko olaila; a o ka luna nui ame na
poe e ae e malama ana i ua haukipila nei ame na luna hana e ae
apau e hana ana malaila ma keia ke kauoha ia nei e hookipa ma
i ke komisina i na hora apau o ke ao ame ka po maloko o ua hau-
kipila la, a e kokua aku iaia i ka makaikai ana i ua haukipila '*
i oleloia ame na poe apau loa i hoopaa ia maloko olaila.
PAUKU 34. Na hoopaa ia ana ame na hookuu ia ana maloko o
keia kanawai. Aole kekahi kanaka e hoopaa ia malolo o keia #@!
kipila a aole no hoi e hookuu ia mailoko mai olaila aia wale no a
e ku like me ka mea i hoakaka ia ma keia kanawai.
PAUKU 35. O na pauku mai ka 1128 a ka 1171, i hui pu ia
laua, o na Mokuna 91 ame 92 o na Kanawai i Hooponopono *&$
ia o Hawaii 1925, ma keia ke hoopau loa ia nei, ina nae o ia hoo-
pau ana a aole e hoopau pu ae i kekahi hana i hanaia, hookoia a
aponoia, a i ole i kekahi kuleana i hookumui a e ku ana, a i ole ia
i kekahi hihia i hoopii ia ma kekahi aha kivila mamua aku o keia
hoopau ana, aka o na kuleana ame na mea apau i haawi mua ia
malalo o ia mau kanawai e hoopau ia nei e mau no kona mana a e
mau aku no ka hoohana ia ana ame ka hookoia ana o ia mau
hihia me he mea la aole i ku ua mau hoopau kanawai nei, aole pu
no hoi ua hoopau kanawai nei e pili aku i ke kuleana no kekahi
kulana oihana, a i ole ia hoololi ae i ka manawa o ka loihi o ke ku
ana o ua oihana nei.
PAUKAU 36. E mana keia Kanawai mai a mahope aku o kana-
ono la mai kona aponoia ana.
Aponoia i keia la 28 o Aperila M. H. 1925.

W. R. FARRINGTON,
Kiaaina o ke Teritori o Hawaii.