Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIV, Number 33, 13 August 1925 — HOOKU'IIA KEKAHI KEPANI E KE KAA UWILA O MANOA [ARTICLE]

HOOKU'IIA KEKAHI KEPANI E KE KAA UWILA O MANOA

Mahope koke iho o ka hora eiwt o ka po o ke Sabati aku la i haja, i hooku'iia ae ai kekahi Kepani e ke kaa uwila o Manoa, oiai e holo ana kela kaa ma ke alanui B3ritania no punahou, me ka nui o na poino i kau aku maluna o kona kino, e m»opopo ole ai kona ola, ma kela manawa i hoihoiia aku ai oia noloko o ka Halema'i Moiwahine. I kulike ai me ka moolelo pokole no kela poino, e ho)o ana ke kaa uwila me ka mama loa, me ka ike ole o ke kiakaa nona ka inoa o H. Kalaiwaa, i kela Kepani, eia wale no kona manawa i ike ai, i ka hooku'iia ana aku, a kaualakoia aku Ia no iwakalua kapuai ka mamao mai kahi aku o ka hooku'iia ana. Aole he hookahi ohua oltinft. o ke kaa uwila i ike i kela hooku'iia ana, o ka lakou wale no i ike mahope mai, o ia ka loaa ana aku o ke kino 0 ke Kepani poino, o ke kauala&oia ana aku e ke kāa uwila, ahiki i ka hoopaaia ana o ka holo o kela JfBa. Ka kekahi kaa otomobi!e e hookeleia ana e K. A-i Chang, i hoihoi mai i kela Kepani poino no ka halema'i o na poino ulia, a mailaila aku 1 hoihoi loa ia ai no ka Halema'l Moiwahne. Ma ka,nanaia ana o na wahi o kela Kepani i poino, i ikeia ai, ua haki kekahi o kona mau wawae a ua naha hoi kona poo me ka hopohopo loa o na kauka o ka hale'mai nona. 0 kahi o ka loaa ana o kela uUa poino mawaena o na alanui Piikoi ame Keeaumoku. .»»—■■■ HOONANEA NjO KA KANAWA. Moolelo No Kekuhaupio K*kahi Kanaka Koa Kaulana Loa O Ka Moku O Kona. (Kakauia « Z. P. K. KawaikaumaUkamakaokaopua.) Ua hanauia o Kekuhaupio ma Keei 11. Aole no i maopopo ka makuakane, ame ka makuahine. He koa kaulana loa keia o Kekuhkiipio, a b e «Ili nui no, no Hawaii neL Aohe ona lua ma ke koa a ma ke akamai. Ua hiki iaia ke kaua me ke aupuni okoa, ame na kanaka he lehulehu loa . Eia ko Kekuhaupio koa i oleloia maanei: "He wai auau ka ihe no Kekuhaupio.' 1 He hiki iaia ke alo i na ihe, he lau a he mano. E hiki no iaia ke alo i na ihe, -elau, pololu, pohaku iloko o ka manawa hookahi. Nolaila, ua maka'u loa ia o Kekuhaupio e na'lii apau loa, ame na koa kaulana o ia kau. Ua maū kona koa iloko o ko leiopuu mau la ame kona noho au- | puni, a no i ko Kamehameha

noho aupuni ana. | Aole loa i eha iki o Kekuhaupio iloko o keia mau kaua mamua aku, ame keia kaua e kaua nei ma Waikapu. O keia kaūa ana o kekaM keia o na kaua i luku nui ia ai na koa 0 Hawall nei, o ia ka Makahiki 1776. No Ouiu He koa kauīana loa o Oulu no Maui, i ka wa e noho ana o KahekiU he'lii nui ne Maiii. Ua kaulana ioa o Oulu ahiki i keia la, ma na mokupuui nei apuni, ng kona akamai loa i ka msa ana o ka aja. Aole e hala ka ala a Oulu ke maa i ke kanaka, i ka puaa, i ka ilio, i ka moa, ame na manu apau loa. Ina e maa o Oulu i ka ala, a ke.ahi, awawa ka lepo ke haule ka ala iiaio. Ua hiki ia Oulu ke kaua me ka poe (o ia hoi, he mau kanaka ieliulebu loa, ua like me aono lau kanaka a oi aku.) TJa iaia ke kaua me k* aupuni ok^a. No ko Oulu akamai loa i ka maa ala, nolaila, ua piaka'uia oj& e Maui apuni, ame na alii aimoku apau loa; a nolaila, punahele o Oulu ia Kahekili ahiki i ka make ana.

No Ka Holo Ana Mal O Kaleiopuu I Maul E Kaua M« Kahekili, Ke Alii Nui O Maui. Holo mai la o Kaleiopuu mai Hawaii mai ahiki i Maui me kona mau kanaka he nui loa, ame waa pau ole | ka helu. Ma keia holo aaa, o Kekuhaupio kekahi i holo mai me Kaleiopuu i Maui. O kahi i kaua ai, ma Waikapu i Maui: Ma keia kaua ana, aole o Kekuhaupio iloko o keia kaua mua ana no ka mea, aia no o Kekuhaupio ma Kalepolepo ia wa. 0 Kaleiopuu ame r.a kanaka o Hawaii apau loa, ka i hele i ke kaua a ma keia kaua ana, ua hee ko Hawaii poe apau loa, ame ke'lii o Kaleiopuu. Ma keia hee ana, holo o Kaleiopuu ame na kanaka apau loa i ke kula o Kamaomao, mawaena o Wailuku ame Kalepolepo. Ma keia holo ana, ua pau ko lakou aho i ke alualuia e ko Maui poe koa. Ua heie a pu na wawae, aohe mamā nia ka holo ana, ua hele a moe okoa. Iā lakou e holo ana, pii aku la o Kekuhāupio maj Kalēpolepo aku, «hiki i ka kula o Kamaomao. Ia ia i hiki ai ma ia kula, halawai mua mai la o Kaleiopuu me Kekuhaupio, a o ka loaa wale mai no koe i na koa o Maui, a*hina iho la ma ke alo 0 Kekuhaupio. Ninau aku la o Kekuhaupio. "He* aha keia V* 1 mai Ia o Kaleiopuu: "Ua hee' mhkou." I aku o Kekuhaupio: "Noho iho peia e hoomaha ai, owau ke hoouka kaua aku." Ka Kekuhaupio Kāua Ana Me Na Kanāka O Maui Maanei e ike ai kakou i ke koa lua ole o Kekuhaupio ame kona make ole i Va lehulehu mano kanaka. Apau keia mau olelo a Kekuhaupio, ia Kaleiopuu, ku iho la o Kekuhaupio mawaena o Hawaii ame ko Maui poe; a hoouka iho la ko Maui ia Kekuhaupio hookahi, aole lakou 1 lanākila. No keia nele o lakou i ka mea kaua, holo aku la lakou a mua o Kahekili, olelo aku la: '' Kupaianaha keia kanaka no Hawaii, he wai auau nona ka ihe ame na' mea eha apau ioa.' ' M akeia kaua ana, oo ka ihe o Maui nei, i ua kanaka nei, ka pololu,. ka elau, ke kuia, ka laau palau, ame n* mea eha apau loa; aka, he wai auau ia, mau mea no ua kanaka la, aoie ia i ku aole i pa i ka pohaku. Ma keia hoouka kaua ana a Kekuhaupio me Maui, ua ku ke ahua 0 ka ihe, ka elau, ka pololu ma kona aoao, ame ka pohahu, a ua nele o Maui i ka mea kaua. "Aohe keia he kanaka, he akua. Ua hee o Kaleiopua ia makou ame ko Hawaii apau ioa, a e alualu ana makou ahiki" makou i ke kula o Kamaomao. I uana aku ko makou hana, ku mai ana keia kanaka koa. A oia kanaka ka mokou i hoouka mti nei, aole i oniia aole hoi i aloia; i ku molie wale ia mai no me ka nana maikai ia mai; o ka nele iho U i t U i ke ku ia makou." Ke kaua \na O Oulu Me Kekuhpio Ke rciki 0 X* Hikina A Ka La. (Kekuhaupio). Maax»ei kakou o ike ai i ka hana a keia mau kanaka lua ole o ka ike ar. • ke aktH»ai« A lohj o Kahekili i ka olelo a na kanaka apau loa o Maui no Kekuliaupio i ke koa lua ole ame ke akam..s, alaila, nitau ac la o Kahekili ia i Ouiur » "Pehea keiaf" I mai o X)ulu: "No ko akua ia." Eia k' ano o i» o !eI « * Oulu; o ka I maa ame ka ala ana, aole e hala <ke maa i k« kanaka, i ka puaa, i ka manu, i ka ilio. Nolaila, ua kapa o Oulu i ka maa ana ame ka pohaku ala he akua nonaA pau keia mau olelo a Oulu me Kahekili, ia manawa, lalau o Oulu 1 ka maa ame na a hele aku la e halawai me Kekuhaupio. Ī£. laua e ku ana, he mau anana eono waie no ke kaawale 0 laua a elua, lalau iho la o Oulu 1 ka ala a hookomo iho ia iioko o ka maa. I ka maa ana i ka ala mua, ke nana pono aku nei no o Kekuhaupio; no ka men, o ka alo pohaku heaha la ia mea ia Kekuhaupio. I ka maa ana i ka ala mua, hio ka makani, a ke ahi kahawai ka

lepo i h*ul« si. Lele a}iu la ia m« k**ik»ika, Joa • H*ule m*lalo o kapu&l wawae o Kekuhaupio. 0 keia pakele ana o Kekuhaupio, 0 leona pakela loa ma ke alumai 1 ka alo pohaku. laia i lta'i a§ ai i kona mau wawae iluna, lilo iho la kona vrab\ e ku ana i awawa nui . A ua pujii no hoi ua wahi la i ka wela tjxe he ahi la. A hala ka ala mua a Oulu ia Kekuhaupio, lalau hou iho la o Oulu i k« »la, a hoo iloko o ka maa, o ka liia keia. Alaila, maa hou o Oulu ia Kekuhaupio; nolaila, noonoo ae la oia i k© akua ona 'no Lono, penei ke kaumaha ana a Kekuhaupio i ke akua ona ia Louo, E Lono e! £ Lono el Kau ka ala a Oulu, E lawe oe i ka pololei, I ka ikaika i ka maa, E uli ma o, ma o, e hala, E nana i ke kahuna, I k« koa nui o Hawaii, E ola au! £ ola au! Lele wale! Amama! Ua noa. Ia Kekuhaupio e kaumaha anu i ke akua ona ia Lono, lele mai la ka ala a Oulu, alo ae la o Kekuhaupio, hala, Alua ala a Oulu. Alaila, lalau hou o Oulu i ka ala a hookomo i ka -maa. I a wa, nonoi q Kekuhaupio ia Oulu: "Na'u ia ala." Ae mai la ' o Oulu. O ke kolu ia o na ala a Oulu, o ka pau no- ia. Ma keia kaua ana a laua, lanakila o Kekuhaupio maluna o Oulu jio keia pio ana o Oulu ia la, ua lanakila o Hawaii ia la. Ma keia lanakila aiu o Kekuhaupio maluna o Oulu, ua loaa ke ola i na koa apau o Hawaii, oiai, ua alu na koa o Maui ia Kekuhaupio, a ua pau na mea kaua a na koa o Maui ia Kekuhaupio, ka pololu, ka elau, kē kuia, ka laau palau, ame na mea eha apau loa; a »ele loa na koa © Maui i ka mea kaua, e kaua ai i na koa o Hawaii. Oiai, na kea o Hawaii, ua pau ke aho i ke alualuia 9 na koa 0 Maul; a ua moe a make ka hapanui i ke kula laula o Kamaomao mawawa 0 Wailu}cu ame Kalepolepo} a in» aohe i hiki 0 Kekuhaupio i ka wa kupono loa, .a ina i keia kaua e mak« mua ai 0 Kaleiopuu,. ame k«t iukuia 0 na koa apau o Hawaii, aohe ahailono. Ua nee hou aku ke kaua a Kalaiopuu me konā alihikaua nui Kekuhaupio, ma Lahaina, ma ka puu 0 Kau 0 Kahili; ilaila i ku ai 0 Kekuhaupio i ka pololu a Piia. Ia Piia i hou-aiii' kana laau pololu ma kona lima akau, ua alo ae la no 0 Kekuhaupio a hala, ala.ila, waiho hou o Piia »a kona lima he<ma, ku oia ma ka opi opu. Aka, he mea le'ale'a loa ia na ka poe ike; aole huhu a hana ino wale aku. Ua lilo iho la ia he kanAka koa. Ua waiho no me ia keia moali ahiki ja Kamehameha I. Mailaila lakou i holo ai ahiki i Lanai, kaua hou, a auhee ka pukaua nui 0 na koa oia 0 Haokio, a ua lukuia 0 Keliiaa ma me kona mau koa me ka weliweli nui, a ua kapaia ka inoa 0 keia kaua 0 Kamakauhi. He ano no ko keia mamalaolelo. Ma 0, maanei, mahea oe? Maanei no au ma ka mea oluolu. Hoouka kaua hou o Kaleiopuu ma Kaupo, ua kapaia ka inoa 0 ia kaua 0 Kalaehoahoa. He ālii puni kaua 0 Kalaniopuu ahiki i kona elemakule ana. Aole oia i make no ke koa lua ole 0 kona alihikaua nui, Kekuhaupio. A pau keia kaapuni kaua a Kalaniopuu ia Maui, ua hoi aku la oia me kona .alihikaua nui Kekuhaupio no Hawaii. Aole no i pio 0 Kahekili iaia. Aka, ua lilo kekahi mau aina, 0 ia 0 Hana, Kipahulu, ame Koolau, i mau panalxau no Hawaii 0 Kekuhaupio no ka alihikaua nui. Ahi!(i no 0 Kaleiopuu i Kau, Kailikii, Waioahukini, 0 kana alihikaua nui no kpkahi, 0 Kekuhaupio. Aole no i loihi loa ua makahiki 0 ia noho ana a Kalaniopuu ma Kau, a 0 ka make no ia i ka 1782. 1 ka make ana 0 Kaleiopuu, ua noho iho la jio 0 Kekuhaupio me Kamehameha, oiai 0 lakou like no keia e hele nei me kona makuakane Kaleiopuu a kaikuaana hoi 0 kona makuakane Keoua, a Keeamoku I, me Makaimoku (w). I ka pau ana o na hana ano «ui a Kamehameha, ua noho paa loa 0 Kekuhaupio, ma kona aina hanau Keei 11. laia e noho ana ma Keei,. e heje ana no 0 Kekuhaupio i Napoopoo nei, e le'ale'a paani 00 iho ai; a o ka poe 00 ihe apau • hou ka lakou mau ihe apau ia Kekuhaupio; a 0 kahi e 00 ihe ai, aia mauka mai 0 ka hale 0 Rev. S. L. Desha Sr., a 0 ka inoa 0 kahi e mokomoko ai, a e 00 ihe ai 0 Kahuamoa. I na la apau e 00 ihe ai; a heaha la ia mea ia Kekuhaupio. Ua liko ia mea iaia, me he opala la. I kekahi la ae no, hele mai o Kekuhaupio mai Keei mai, a i ia 00 ihe ana a aui no hoi ka la, ono o Kekuhaupio i ka wai, a he kokoke loa no ka punawai i ke kahua mokomoko ame 00 ihe. Ua hele aku Ia 0 Kekuhaupio e inu wai iloko o ka punawai; oiai, 0 ka punawai he kulou iho no inu 1 ka wai 0 'ka aoao 'mauka 0 ua punawai nei, he ano kiekie; a ma ka aoao makai aku nei, he 'haahaa loa. Ina hohonu ka wai like me Xe kipaepae pohaku i hoonohoia. O ka inoa 0 keia ahiki i keia la,

0 WaiamaO, » hoomanao ae la hoi āu 1 mau lalani mele o keia^punawai: Aloha kahi wai r 1a wai awiliwili pu me k"e kai, Akahi hoi ao a ike maka, Ka pip» a lea yrai mapunapuna. 0 punawai ke hohonu mai ke kaī, hik| <ke kai i kipaepae pohaku 0 ka piinawai; aole no nao ia he mea e komo ai kg kai. He'hu'ihu'i ka wai kfc nui. He kohii wai maoli no. - Ia Kekuhaupio e kulou ana e inu waf, ua hou powa iho la kekahi kanaka i kana ihe a ku 0 Keknhaupio, a make iho la ke kanaka'koa kaulana loa i ka ikaika ame ke akamai i kfl. 00 ihfc. 1 Ia ike ana 0 keia kanaka, ua ! ke ia 0 Kekuhaupio, ua iioomaka ka ; holo 0 keia kanaka, iuka 0 kona wa- | hi i Keei I; 0 ka inoa 0 keia kanaka, 0 KamohouJ|. Ua holp keia k#naka no # elua mile ahiki i kopa wahi e noho mau ai! he ana, a ua kapaia no ke ana e no- ! ho ai ahiki i kew ke 0 Kamohoula; a u& oia ahiki i kona loaa ana, a ua hōaia ka umu e kaluaia ai oia; a ua kaluaia ua nei iloJro o ka umu, a ua kaulana loa kela wahi ahiki i koia la, "Kfl^m^kflnaka, ,, 0 ka Uekahi poe kahiko, ua olelo lakou i ka loaa ana i ka poe i alualu ai, ua kaualakoia mai ahiki ma keia punawai, a mawalio 0 ia wahi e lana ana ke kai, a malaila i mokuia ai. , Aohe pololei 0 kela; 0 kela, wahi no i kaluaia ai. 0 ia anau .kela inoa no ka manawa pau oie! a, o kahi i make ai 0 Kekuhaupio. ka punawai 0 Waiamau aina 0 Kalama IV, Napoopoo, Kona Hema. (Ka Hopen^.)