Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIV, Number 36, 3 September 1925 — LAWAI'A MAHIAI AME KALEPA HOOKAHI NO IA KINO. [ARTICLE]

LAWAI'A MAHIAI AME KALEPA HOOKAHI NO IA KINO.

(Hoomauia mai.) Kakauia e J. K. Mokumaia Nolaila, e ka lahui, e nana mai kakou i keia pilikia nui o keia mau wai e kahe nei iloko o na aekai i hoike ia ae la; ina e ku ana he halehana kini halakahiki ma Waialae a i ole ma Maunalua e hai aku au imua ou e ka mea heluhelu, e pau ana na i'a i ka make elike me ko Kalihi mau aekai; ina e ku ana he hale hana kini halakahiki maluna o Pupukea, Waialua, a hookahe ia kela wai akika halakahiki iloko o ke kai, e olelo aku au ia oe e kuu mea heluhelu, ma na aekai mai ka lae aku o Kaena ahiki aku i na Laie elua, a komo loa aku iloka o Kahana, e ku ana ka pilau ma na aekai oia mau kaha, no ka mea o ke ko ana a ke au ke kumu e laweia ai ka wai akika, a e kaahele mau ana, a loaa ae Ia ka mea a keia makapeni e kakau nei ma kuu ae kai aloha oia o Moanalua i hui ia me Mokuaeo he mea i ike ole ia mai mua mai ka make o ka wana ame ka ula ame ka lana mai o ka uhu ula i kaha one, a keia wahi makai Pukiki e nana ole nei i keia mau pillkia ana i hele mai ai e hookui i ka mea kakau no ka mea e pili ana i ka hahalalu me ko ia olelo mai ua ike ka oia ia hoaloha a olelo mai la aole ka he pololei o ia mau hoolaha oiai, he nui ka i'a hahalalu i ka makeke. Eia ka he ike keia wahi makai Pukiki i ka heluhelu Hawaii, a ina he lohe olelo mai kona alaila o ka Hawaii i heluhelu ai aole paha oia i hoomaopopo i na hopunaolelo i hoopuka ia e ka meakakau nei nolaila, i ka manawa mua o ka nui ana mai o ka leo o ua wahi makai Pukiki nei oiai e holo ana no kona kaa, aole au i nana aku iaia, a i ole ninau aku paha iaia oiai he kulana hana ko'u ia manawa oiai na ohua e hele mai ana e kau iluna o ka'u kaa ame ka ninau ana mai o kekahi lede ia'u, ke kahea mai la kela mea ia oe e Mokumaia, a ke ku mai la kona kaa, o ka'u wale no i olelo aku ai i ka lede maikai o ka makai Pukiki hoi kela e nana nei i ka poe lawai'a. Auwe, oia ka kela ea, e Mokumaia? Ua hele no hoi keia a luahine o koʻu noho ana ma ko'u aina a kani moopuha eia ka e ana ia mai ana kou lawai'a opihi ana amo ka hora e hele ai elima paona opihi ekolu hora e lawai'a ai. He nui no paha ke kupanaha o keia mau hana a ua ike au i ka'u mati hoolaha ua nui ko'u piha hauoli i ko'u hui ana me oe. Mai hea mai oe? Mai Kohala mai au, ae maikai maoli, o ka elua iho la keia o na mea i olelo mai ai i keia nuhou maikai, he mau kanaka no Kohala no i hele i ka lawai'a opihi, mea aku la ka makai elima paona wale no ka mea i ae ia ai ka hele ana ka o ua mau kanaka nei i ka lamalama ua olelo ia aku aa kapu ia ano lawai'a, nolaila ea he mau moho kenakoa ame lunamakaainana ka oukou e Kohala i hoouna mai ai, a imua no o ko lakou maka a hanaia iho la ia kanawai, nolaila ea, o ka mea i nui mai nei ka leo o keia wahi makai ea, ua loaa pono paha i lou ai ka iwi aoao, aia hoi a hui aku me ia. O ke aloha no kou me ka mahalo a nui no keia hui ana o kaua. Ia'u i hoi mai ai a ku i ko'u kahua ua ike au aia oia iloko o ka makeke, i ko'u hele ana aku ua ike aku la au iaia e ku ana ma kekahi pakaukau, a maalo iho la au mo ko'u nana ole aku iaia; oiai au e hele ana aia au ke leha la iaia, a i kuu ku ana mamua o kekahi pakaukau e waiho ana ka pua paaa, hahalalu, aia au ke nana Ia ina i'a a ninau aku la au i ka Pake no kekahi u-u ike aku la au i kona hele ana mai kohu Sa o Rusia a ku ana ma ko'u aoao no ka mea ua maopopo ia'u kona manao, no ka ninau ana mai no ia no ka pua hahalalu, nolaila, e ka mea heluhelu, e nana mai me ke akahele, a o kou pono keia ame kou pono a ke kanawai i haawi mai ai ua noa ia oe na mea apau ma ke ano he kupa Hawaii hanau ia ma Hawaii nei a i lilo i kupa Amerika oiai, e pono ka mea heluhelu e ike pono i na manao i kakauia i lilo ai na mea oiaio i mea maikai. He mau mea kuia no kekahi i ko'u hui ana me ia, o kana i olelo mai ai o kuu hoolaha aole he pololei oiai, he nui no ka hahalalu e kuai ia ana i ka makeke ua olelo aku au i ua wahi makai Pukiki nei ua ike no anei oe i kau mea e olelo mai nei ia'u? O ua ike au i ka'u mea e kamailio aku nei imua ou e Mokumaia. E nana mai ka lehulehu ua lilo ke kanaka o na aina e i mea nana e ao mai i kekahi o na kanaka i hanau maluna o kona aina ponoi i mea e ao mai ai i ke ano o ia o kona aina hanau ana i oleio mai ai he hahalalu keia a olelo aku au iaia ua kuhihewa oe ame kou poe nana i hana kela kanawai no ka mea ua lilo kau olelo i mea e laweia ai e noonoo a o ka makou olelo aole e hooloheia mai. Makemake au e ao aku ia oe o ka hahalalu he kino okoa kona, o keia i'a he pua paaa akule keia a ka pua hahalalu he liilii oia ekolu iniha kona loihi. Mahea kou ike ana i ke ano o na i'a o keia mau kai? Ua lilo oe i mea hoopilikia i ka lahui Hawaii mamuli o kou lawe i na olelo aole he pololei, pela me ka manini, eia ka ua ai ae nei oukou ame na Haole i ka manini, ua wikiwiki ua wahi makai Pukiki nei i ka haalele mai ia'u oiai na Pake kuai i'a e nana mai ana i ka nui o kou leo e kuhi ana nana i hana keia mau hana, a hele oia me ka pau ole o ko'u manao iaia. Aka e ka lehulehu o keia ninau ia he ninau nui ke noonoo iho oiai o ka poe a kakou i koho ai aole lakou i olelo mai e hele ana lakou e hana i kanawai e pili ana i ka upena ame ke ano o ka i'a e kapu ana, nolaila, i lawe mai ai au a hoakaka i ko'u manao maluna o keia mau i'a i kapu iho nei ma o ka mana o keia ame keia e hoike ai i kona manao ahewa i na ua kupono maluna o ka manao e ahewa ana i ka poe na lakou i kokua i holo

ai keia kanawai kupanaha nolaila, o keia kukulu manao i hoopukaia ai ma ke Kuokoa nei he mea i ike ia, a ua paiia a lilo i kanawai a ua kukuluia i keena oihana no ia hana ame kona poo hoohana nui oia hoi, ua kapa ia he Polopeka ma ka nana ana i ka i'a ame kona hanau ana. Ma ke kakahiaka o ka Poaha i hala aku, la 27 o Augate i hui mai ai kekahi o na keiki hanau o ka i aina a he kakaolelo kaulana i keia mau la e nee nei i ike i na mea apau maluna o keia mau mokupuni oia ka mea Hanohano i mahalo ia Hon. Lorrin A. Kakina oiai, ua hoopii aku kekahi o na lala o ke komisina i'a i kuu hoolaha ana ma ke Kuokoa i ka i'a hahalalu oiai ko kuaiia nei no ia ka iʻa ma ka makeke nolaila, i makemake ai oia e hui me au ae ninau pono ina paha ua pololei kuu hoolaha ana oiai akahi no a maopopo iaia ua ioihi ko'u hoolaha ana i keia mea he pua i'a. Ua ao aku au ua loihi no keia kukulu manao i hoopukaia ai ma ke Kuokoa oiai ua maopopo ia'u ka mea nana i ahiahi oia no kahi makai Pukiki i lilo kana mau olelo i mea hilinaiia. I ka ninau ana mai o Kakina ia'u no ka i'a hahalalu i kona nui ame kona loihi ua olelo aku au iaia elua ano hahalalu. E ka lehulehu e heluhelu me ke akahele a e loaa no ka mea oiaio; ua kunaua oia ame kona olelo ana mai ia'u aole anei o ia no ka hahalalu aole o ka hahalalu e olelo ia nei, he pua paaa akule i'a? O ka pua hahalalu he elua a me ekolu iniha kona loihi o ka pua paaa hahalalu akule eiima eono iniha kona loihi alaila loaa mai la ke akule ehiku ame ewalu iniha a oi aku kona loihi nolaila mai ka nuku ahiki i ka pewa hiu keia mau iniha e maopopo ai, ua kamaaina au i keia niau i'a, a ua aoia mai i ka mea e hana ai ame ke ano o ka inoa o keia ia e kapa ia nei he hahalalu. Ua nui kona kahaha ame kona olelo mai ia'u e kakau au i na inoa o keia mau i'a ame ko lakou ano mai ka hoomaka ana mai ahiki i ka nunui ana nolaila, i ko'u ike ana ua loaa iaia ka mea oiaio, ua olelo aku au ia Kakina o kau e hoolaha nei aole i pololei loa, o kana i ninau mai ai ia'u o kahi hea la ka i pololei ole, ua pane aku au iaia i ko'u kukulu ana i ka manao ina i'a kuloko o ia e hai aku au ia oe e Kakina lie nnku loa ka poe i ike a i ole aole no i maopopo i ka poe o Honolulu nei ia pilikia' e ike oe e Kakina, ua kamaaina oe i keia mau aekai ho one keokeo wale no kau mea ike mai Kakaako ahiki aku i Waikiki a hoea loa aku i Waialae ame Maunalua, ke nana mai oe he keokeo ,wale no, ke hele aku oe he one kau mea ike a e ike ana oe i ka holo mai o ka i'a, a ma ka papa alualua e noho mai ana ka manini oiai ua nui ka lua e noho ai o ka i'a. I keia manawa e ha'i aku au ia oe e Kakina, o ka mea e nele nei i ka i'a o keia mau aekai o ia no ka lepo e lawe ia nei e kiola mawaho ae o Kalia, oia lepo e lawe hele ia ana e ke au a pae hou mai la ma keia mau lihi kai; o kau mea ike i keia manawa o ia ka piha ana o na alualua papa i ka lepo mai Moanalua a hiki aku i Maunalua no ka mea, ke ku nei ka hoike oiaio, ina oe e hele aku ma keia mau aekai i keia manawa elua kapuai nana iho oe i ke ano oia lepo ua hiki loa ia oe e Kakina ke ike iho he lepo mai ke kao aku i laweia a kiola mawaho ae o Kalia nolaila, ua pau ka laha hou ana o ka ula ame na ia like ole a i kamaaina ma nei mau aekai. Akahi no o Kakina a maopopo i keia mea hoopilikia ua nui kona olelo mai ina e lu ia iho ka lepo e lawe ia ana i ka moana kai uli a i ka maopopo ana i ka nui o ka lepo ma keia mau aekai akahi no oia a olelo mai, e Mokumaia makemake au ia oe e kakau mai ia'u o kaʻu pane iaia e ae oluolu mai oe i ko'u mau manao e hoopukaia ma ke Kuokoa. Ua ae mai oia me ka oluolu, makemake au ia oe e Mokumaia e kakau mau i na manao oiaio ame ka maikai, o kau pane iaia o na mea apau na Solomon Hanohano e hooponopono i ko'u mau manao hooponopono i ko'u mau manao ua haawi mai oia i ka mahalo a ua olelo hou aku au iaia ua hana ia he kanawai aole e nini i ka laau make i mea e make ai ka i'a a pela me ke kiana pauda ana o ka mea, apiki e Kakina, o ka wai akika mai na hale hana kini halakahiki mai ua nui ka make o ka i'a mai Kalihi aku aliiki i Moanalua, nolaila, e ike mai oe e Kakina i keia pilikia ua oi loa aku ka pilikia o keia wai akika mnmua o ko kiana pauda, no ka mea he mea lawe hele ia e ke kai pii ame ke kai make. Ua nui kona kahaha i ka'u nana aku nolaila e ike mai oe e hoolahaia ana keia mau mea e pono ai e hana aku oe elike me ka mea au i ike ai he pololei. Ua haawi aku au i ko'u mahalo iaia no kona ae oluolu ana mai oiai ua ano ku nana au, o kona mau manao ame ko'u mau manao aole loa i kulike, a i kona ae oluolu ana mai ame kona olelo mai o kou manao he manao laula, a e kakoo ana ina mea maikai a e ku-e ana i ka poe hana kolohe nolaila, e kuu mea heluhelu e nana mai i ka manao o ke kanaka i piha me ka hohonu, a e imi ana e loaa ka mea pololei, a i ka loaa nna alaila loaa iho la ka mea e paio ia ai. I ka hoihoi hou ana ae i kou kukulu manao maluna o ka laina oiaio makemake au e hoike hoa aku i ka mea a ko'u maka i ike ai ame ko'u ku maoli ana iho a noonoo i ke kupanaha o keia kanawai, e papa ia kou lawe ana mai o kuai ae a-e ia hoi ka lahui e e imi waiwai i mea nona e waiwai ai ma ka uwapo holu 16. Ua ike iho la au i kekahi upena makika nona ka loihi 100 kapuai kona loa, ke ku la au a nana i ka humuhumu ame ke pohopoho o na Kepani a ninau aku la au ia Iakou, keia upena kapu no hanahana i'a, eia ka lakou olelo mai o kela upena kii e hoopuni i ka nehu ame ka iao, i mea maunu aku ame kekahi mau i'a nunui e ae. E kuu lahui apuni nei teritore e nana mai i keia mea kupanaha; kapu mai la kou kaulai ana a maloo a piha na eke mauu loaa na dala, eha a i ole elima, aeia aku la nae i mea maunu na ke Kepani ka mea a lakou e lawe olelo nei pau loa ka i'a i ka lahui Kepani ame ka Pilipino; o ka mea apiki a-e ia aku la i toea maunu loaa mai ma i'a nunui, i ke kau ana mai i ke pakaukau loaa pono mai la oe i ke kalo paa he pai mahanahana no ka mea aole e loaa hou ia oe kahi pa liilii i piha me kahi nehu maloo, he hapaumi, nunui na

miki poi i kau mea o ka ono a keia poe naauao i hoohemahema ai I keia pono nui ou e ka lahui Hawaii a na kenakoa i ike ai i ka mua, o keia kanawai i laweia mai ai e ka Mea Hanohano mai Maui mai Senatoa H. Rice. Pehea la ka makua kahunapule i ike ole ai i keia pilikia no ka mea ma ka nana aku ua lilo maoli no ka noonoo o keia poe naauao i na paina hoolaulea ame ka poe e ake e loaa ka uku hoomau a o ka pilikia o ka lahui aole iho la he nanaia, a o ka hoopiipii uku hana ka mea nui e nana ai, a o ka pono laula o ka lahui kapaeia ae la, nolaila, loaa iho la he puu nui na ia mau mea i kapa ia lakou he poe Polopeka makou i puka mai na kula kiekie mai a ka mea hanohano mai Kona mai i iko ole ai i keia mau hoopilikia hou i ka lahui a hoopii hou i ka auhau a nele iho la ka poe, nana i hoohanohano aku ia lakou, a ke ku nei kau kaena ua oi aku ka hooloheia o na olelo polopeka ame ake akamai mamua o ka poe i hooikaika a i ike maoli i na mea e ola ai ka lahui; e nana aku i na hana polopeka i laweia mai ai ka i'a makika ma kahi o kona ai aku i ka makika e ai aku ana ua i'a nei i na i'a liilii e ae ua pau ko'u ike ana i ka pua oopu nakea ame okuhekuhe, oopu, i'a ulaula, opae, a nana aku oe ma na aekai i ke kolili mai, manao aku oe he pua amaama eia ka o ua i'a nei, a ka poe naauao o ka mea loaa aku ia oe oia kau mea la i ike e kuu mea hanohano o na Kona ame hoa hanohano o ka apana elima i ike ole iho ai i ka meakakau nei a ui wai hoi e no kela ninau upena, aia ao a makemake i baloka, alaila hele mai e hui a lululima aka e hoi aku au ia oe e ka mea koho baloka e nana me ka wiwo ole a e makaala i ke kanaka kuokoa a makau ole, i hiki ai e hele e hana no ka pono laula o ka lahul, aole hoi no ka mea kookahi. (Aole i pau.)