Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXVI, Number 2, 13 January 1927 — KAAO NO KANA A ME NIHEU [ARTICLE]

KAAO NO KANA A ME NIHEU

Hoopukaia e J. K. Mokumaia.) E kun Solomona Hanohano, Aloha amo Hapenuia kaua, a ?. hoi me kou mau keiki huki .i o kou moku au koi e noho •f" r fna *«• —K noi aku ana i kou , ; u iaa he mea hiki no kela r.anao e kau ae la maluna ke--hv: ona kaao i kamailio mau ia, n na 100 hoi i mea hoonioni i ka • ir.»o o na kanaka ikaika apuni mau mokupuni ia mau la, a i ua a Hlo i mea heluheluia i kela .. "93X2, a i keia hanauna e nee nei, - knu Solomona, eia ma ko 'u poli ī kekahi o ia mau buke a'u i noke -aa ai i ka heluhelu, a ua lilo ia tsu kaao i mea hoonioni mai i >'o ■» aakoko. laa he rumi kaawale kekahi o kou r iku e oluoln oe e lawe aku a hooa ak* i ka mokupuni i hoohuaia -rai ai, keia keiki kupanaha nui * e lilo hoi i mea hoonanea • o na po huihui o keia makahiki e ree mai nel O kaa noi wale no e kalaia mai i r-a «a kahi i pololei ole, no ka - ea he mea hooko wale no au eliko re ka mea i kakauia. Olelo hoakaka no keia kaao kau«aa iloko o kela au pouliuli a loaa s poWei ole o kala mai.. O Hakalaailen ka makuakane, o Iliua ka aakuahine, o Kana ka mua f i* nnti, o Uli ke kupunao Hamaknaloa, i Maui ka kaaao. O Kana o Halauoloolo ka hale, e pauka kaula o Kana o ka hanau *°he kino maoli, a hauau o Xana law» *e 1* o Uli iaia a hanai, kahi nae o Kana i hanaiia ai o Piihonn ma Hilo i Hawaii, q moe • aaa ka hikina o Wailuku, ilaila koaa hale o Halauoloolo. Ma keia kaao, ua oleloia ke kino e Kana he kino loihi loa, a he kino •. ;ī a weliweli ke nana aku; i kona ranaiia ana ua panee kona kino •: ka loihi a ua panee no hoi kona '• ale o Halauoloolo; mai ke kuahiwi kokoke i ke kai kona kino ka lohi a pela iho la no ke ako ana o Va hale, o Halauoloolo. Ko ka Puu o Haupu. 0 keia puu o Haupu he puu ia ?-.a i Molokai; o ke lii oluna o ua la, o Kapepeekauila ka inoa o ' - kahnna o Moi mai Molokai akn hele ana o ka puu o Haupu ahiki - Mokuola i Hilo, Hawaii, mo ke ,: i ne na kanaka me na meaoulu lnna; a ik« o Hina makuahine o Kana ma, i ka maikai o keia aina, nlaila pii aku la e makaikai iluna. A makaikai o Hina iluna o ka ;uo o Hanpu o kona wa ia i laweia jj e ta paa i Molokai a nele iho la r Hakalanileo i ka wahine, imi iho |f i wahi e loaa ai ka wahine, aēle e hiki. Xolaila hele aku la o Hakalanii o Xiheu la a olelo aku i ka o Hiaa i ka pun. o Haupu, a • 'ohe o Niheu i kela olelo a ko laua makuakaae, olelo aku la ia. "Aele e hiki ia'a, hoōkalii wale t o keiki e iiki ai Kana, e hele iniua ona mai maka'u oe, a mai 1 010 ina i huli mai kela a nana ia ~f, mai aku, a pau ka olelo - 'oa - o a Xiheu ia Hakalanileo, hele ku la ia o halawai me Kana. la Hakalanileo i hiki aku ai i '.ahi o huli mai la o Kana 3 nana ia Hakalanileo ma keia nara ana ua holo o Hakalanileo me a maka'u pane mai o Kana. •'Heaha kauf" Olelo aku o Hakalanileo; "I helo r-.ai nei au o hai aku ia oe ua. lilo ka maknahine o olua ia Kapepeekauila :.e alii o ka puu Haupu, aia i Mo- ] >kai kahi i noho ai i keia wa." A lohe © Kana, olelo mai la oia HakalanUeo, "O hoi e kukala ia Hawaii aponi e kalai i mau waa no sa"sou e kolo ai i Molokai, i loaa ko ■^ahine." Ma keim olelo a Kana, ua akoana kalaiwaa o Hawaii apuni v » mau waa nunui he umi ka loa, a makaukau na waa, kii aku la o Hakalanileo ia Kana e holo i Mololal ia wa kikoo na lima o Kana a Inna o na waa o h® komo iho la -o ia o na waa a poho iho la, aole i ,-e kino o Kana nolaila olelo hou « Kana ia Hakalanileo e kalai hou, ra waa, kalai hon no o Hawaii apnri a loaa elua waa, i na lima no o Kana komo. j Nolaila aohe waa e holo ai i Mo>«ai nolaila hele aku la o Hakala;.Vo imna o Niheu a oleh) aku la keia mau mea, a lohe o Kiheu eīelo mai lai "O hele a ia Uli olelo aku i :aia ka waa e hiki ai i Molokai rsTja e kuhikuhi mai ia oe. Ahiii o Hakalanileo imua o Uli ; Tan mai ls o Uli "Heaha kau?" T nku o Hakalanileo: "I helo TT»ai rei au 5 waa no Kana o holo ai ; Molokai e kaua me Kapepeekauila V» !:i oluna o ka puu o o Haupu." 1 mai o Uli." Ae, he waa, aia i Paliuli; o hele nae oe e kukala i ra kanaka apau loa, a akoakoa, he lau kanaka ewalu. la w* pii lakou ahiki iuka Pa:irfL Hooulu o Uli i mele | i>ule ao aa waa o Kana. na Waa o Kana. E kii i ka "waa. T~ kii i ka wma, 1 I ko kupunawahine, Ia Huin a Ww:Ka fw £wfw fww la Hoanniikamapu, la Hoanuiwalaau, la Hoanuiwiliwiliwaa, Xa Hoanuihoonohowaa, Manka waa i kalanaku, He waa ia ko Heiwalo»

Hoahu ia luahine i keia waa, I B kii e iii'e'kii'ka waa, E kii ka waa kaimu a kainalu, A halekou a halekanaka, 0 ka waa a ko kahun» w*hino «, Laa nei la e, E ku nei la ilalo o hana, Ku ilalo o hana ui hpoeu \ ka inoa, 0 mau waa o Kaumaieiioli, 0 ke aka Milo ] a ke «m*, 0 Halauloa ka iwikaele, O luu i ke kai ka holp ana, O Aukuu i ka lani ka uhi, E amoia ka hropp iluna, 0 Kaualupe ka moana, O Piliaama ka moo mawaho, O Leleiamanu ka laau ihu, O kupakei ka laau hope, 0 pookaiwaho ka hoowahawaha, O peheu ka pepeiao, O pukokee ka pua, 0 Makilihaohao i ka lani ke meke, O Eainakahi ke ka, O kiai i ka lani ka liu, OKuanuenue ka iakp mua, O Hauhiakaa ka lanalana, Hoomau koi a ko waena, O uaua ka aha lanalana O hooipo a ke kolu ka iako, O luukia ka aha lanalana, O Hapa i kukau lani, j O Uli la ka wahine ua lanaia e, O Pepoalaea ka wahine ua lana ia e, O Mailelaulii ka Vahine ua lana ia e, O haneeiakake ke kahuna kui la, O ke amo na o kona la, O kaikal ana o kona la, Ka hookumu ana o ka la, Ka noho ka ie iluna ae, Winiwini ka ie iluna ae, O kauhi ka makani ka ie iluna ae, O kauhi ka laiea ka ie iluna ae, O Poaka io i ka waha, O niual emfw eAwy wol wadowa 0 niula ka welu i ka puaki, O kailewaula ka welu i lalo iho, O kameaula ka welu ilalo loa iho, O ka pu o Huula ka welu ilab iho, O anuenue ula ka wolu ilalo iho, O Hoopio ka upai a ka la iwaena, 0 oluolu ke kaula ihu, A Haleohe a Haleola, A kuauna nui o Leipe, A ka lio o Maiahiki, A ka holo muemoe a, O ka waa kapipi mai i ka lai, O ka waa ekepue i ka lai, O ka waa ka moe wai i ku lui, O ka waa ka maunakea i ka lai, O ka waa olopu i ka lai, O ka waa mokuhalii i ka lai, O ka waa nanahu i kuhikuhi ka lai. O ka waa ala e ai ke kaa o ka aha, O kanaha ka ula pau, ' O Huki kaulawaha, Holo ka waa i ka moana, O Niheu kalohe i ka iliili, Ka papaki i ko noho ana, O Kuaieloelo k«na malokai, O Oolapaku kana hoe, | O lealea lai | 0 ke pani kona noho ana, O kihei pua kā 0 laolapa kana hoe, ' O niniole i kai ko nui, | O kaauia koua noho ana, j "Waialea kona malo, O mapuna ia kea kana hoe, O ka puna i kila maloko, O ka puna nui la 0 Pahele hala lei maloko, O Palekaumoku mawaho, O niu owaihiki maloko, O Ninakapukapu mawaho, O koolua mahana kea, 0 Hoolaula ka hookele, Ka papaku kona noho ana, Ka heana o Koolaukani kana hoe, O Hakamaka i hu o kela waa, 0 Kama i ka hoe mawaho, O Kanaloa iluna o ka pola, E hei ana i ka heana, O Kaalei o ka moana, O ka ale moe o ka nioana, 0 ke aumiki o ka moana, 1 ke auka o ka moana, Aukai hooukana e, Ihu a ka moo a kalli, E Niheu ke koa e, O Wawakailani ka laau, O Kana ke koa nui, O Puhalakau ka laau, O Opuaanalu kai hee, O niuli ka nui «, O Moopuu ke kahuna, O Hulahula ka aha, 0 Hulahula ka aha, O Kanaloa ke akua, Hee ka Puu o Haupu. E ka mea heluhelu ke ike ae la no kaua i ke ano o keia mele pule a Uli i hooulu ai ua hoonohonohoia na mea a kupono ma ka hopunaolelo no e mat>popo ai ke kaona o kona manao ma kona hahau ana i kana mele pule i kumu e loaa ai ka waa e hiki ai ke kino kaula o Kana. E kala mai, o hoi hou ae kaua i ka laina pololei. A pau ka hooulu ana a Uli, ia wa, oielo o Uli, e kohi ilalo o ka lepo, kohi iho la na kanaka me ka hoo» maauea, me ka manao ole he oiaio ka Uli olelo. Ia lakou e kohi ana ike mua ae lakou i ka manu o na waa e hoea ae ana mai ka lepo ae; a ike na kanaka i ke ano o na waa, amo na mea apau loa, olelo aku o Uli i ua kanaka e hoi, no ka mea ua pau i ka 'opili, no ka nui loa o ka ua ame ka hekili, a ua aneane o make i ke anuanu, a hoi na kanaka apau loa, alaila hapai ke akua i na waa, ia Kaumaielieli a lana iloko <o ke kai, lawe mai Ia ahiki ma Kaipalao, e kupono ana i Wailuku ame Piihonua kahi o Kana e noho ana. E ka mea heluholu, ua ike ae la kaua i ko ano o ka waa, he akua ka waa, ma o keia kukulu dna a Uli

i ke meīe pule, a na kanaka i hoomaauea ai, aka i ko lakou ike pono ana, i maopopo ai ua pololei na mea a lakou i lohe ai. Ia Kan» ame Niheu e makaukau ana e holo mai maluna o na wā& o Kaumaielieli e kaua me Kapepeekauila ke 'lii oluna o ka puu o Haupu, ua loaa mua ia Moi ka moeuhane mamua o ka holo ana mai 0 Kana mai Molokai mai. O Moi, he kahuna ia na Kapepeekauia noluna o ka puu o Haupu, he kahuna ike a he kahuna mana loa ma na mea apau ana e olelo ai, a e moeuhane ai, ame ka wanana iloko o na po o Kane, loaa iaia kq moeuhane penei ke ano o kana mea 1 ike ai. Xa Moeuhane. He kanaka loa, he kanaka pono, he alaneo, a na maka pa i ka lani, malu ka honua ia Kamauhili e hee nei ia Kamauhili e hee nei ku, i ka moe au a ke kahuna. A ao ae olelo aku o Moi i ke 'lii ia Kapepeekauila: "B he moe ka'u i ka po nei," i mai ke'lii. "E hai mai, M hai aku la oMoii ka moe i oleloia maluna, a pau ka hai auā, wehewehe aku la i ke ano o ka moe, aole nae he manaoio o ke lii i keia olelo a Moi. Nolaila olelo aku o Moi i kana olelo wanana imua o ke 'lii a me na kanaka: "Ina he hoomoloka ia moe a'u, a ke kahuna, he ma'i kona e uioo ia, he wahinq ia no Kupukupu « lou ka nuku o koea ma kau ana iluna 0 Halehuki ho kanaka loihi kau i ike a oia ka mea naua i hahaki na hui o Haupu nei a lielelei aku nei a ku iloko o ke kai nolaila e hele i ola honua ka make." Hoole mai o Kapepeekauila, "o oe no ko'u mea e make ai e na kahuna wahahee aolie mea e pio ai ko'u puu o Haupu nei, a heaha la hoi, ina i make ole kuu puu ma keia hopo aku, alaila make oe ia'u 1 kau o Moi ae he naniia ua lohe ole ae la no oe i ka'u olelo a ua paa iho la no oe i kou manao, heaha la hoi, ho ala ike ko kahuna, aole e loaa i ka hookoloia. 0 ko Moi wahi i nolio ai a helo o ka lapalapa pali hikina o Waikolu e waiho la ma Molokai aliiki i keia la, aia no hoi kona alanui ma ka pali nihinihi lele loa kahi i kau ai a malalo olaila ke kai hulaana 0 Waikolu a ke waiho nei no ia wahi ahiki i keia la. A lolie ke'lii o Kapepeekauila i keia olelo a Moi, lioouna aku la oia 1 kana mau kukini mama loa o Kolea, o Ulili e lele e nana i Kana ame Niheu. Ahiki laua ike kai o Hilo, Punahoa, o pili ana mo Kaipalaoa kahi o Kana e noho ana, i aku o Kolea ia Ulili: "E lele kaua iluna loa, o make kaua ia Kana," alaila kahea iho kaua," lele ae la laua a hala iluna loa, kau pono la iluna o kahi 0 Kana e moe ana kahea iho la, ia lohe ana o Kana, lalau ae la o Kana me koha mau lima iluna me kona moe ilalo ke kino aole nae i ioaa aka ua opeapea ka lele ana a na wahi manu a Kolea a me Ulili, a haule laua i Molokai iluna o Haupu no ka ikaika loa o ka makahi o na lima o Kana ahiki na manu imua o Kapepeekauila, hai aku la i ke kanaka lima loihi i ke kikoo ana i ka lani a pakele laua 1 ka make. A lohe ke lii i keia olelo a na m4nu hoouna mai la ia Koloa ame Ulili e olelo aku ia Keauleinakalii he koa ia no Kapepeekauila ke lii oluna <o ka puu o Haupu, e hiki iaia ke hou i ka waa a puka pu ma kekahi aoao o ia kela auau hou i ka waa ame na mea e ae ua kauoha iaia o h'ou aku i na waa o Kaumaielieli ke holo mai mai Hawaii mai, a e pepohi ia Kana ame Niheu. v A ee o Kana ame Niheu iluna o na waa o Kaumaielieli ame ko laua makuakane o Hakalanileo a holo mai la o Kana ua opeopeia a kau o ka pola o na waa elike me |ka loihi o na waa o Kaumaielieli, ' pela no ko Kana waiho ana. Ia lakou e holo ana ma ka moa : na mawaena o Hawaii ame Maui, 'loaa lakou ia KeaUleinakahi ke koa |o Kapepeekauila e lele mai ana me kona nuku oioi loa e hou ī na waa, liaia e makaukau ana e lele mai e hou, ku ana o Niheu me kana laau palau o Wawaikalani ka inoa, a hahau aku la ia Keauleinākahi a make iho la ia. Holo mai la lakou ahiki i Waikolu ma Molokai, kahi ejcu ana ka puu o Haupu, hekau iho la na waa iwaho ia lakou e lana pono ana mawaho ao o Waikolu, olokaaia mai la kekahi pohaku nui mailuna mai o ka puu o Haupu maluna pono o na waa o Kaumaielieli. Ia Kana e moe ana iluna o ka pola o na waa, kahea ae la kekahi oluna o na waa, e ka pohaku nui o kaa mai nei, ka pohaku nui o ; leaa mai nei, make kakou, make ' kakou. ! Ma keia kahea ana ua lohe o Kana, lalau ae la kona lima akau : a paa i ka pohaku o ka lima hema ! lalau aku la ma ka poinakai i iliili kia no ka pohaku i paa mq, keia hana a Kana, ua paa loa ka pohaku iwaona o ka pali ahiki i keia la, e waiho la ma. ka pali o Waikoiu, a ua pakele no hoi o Kana ame na waa o Kaumaielieli i ka make i ka pohaku. * Mahope olaila kii o Niheu i ka makuahine iluna o ka puu o Haupu mamuli o kona koa ame kona ikaika.