Ka Oiaio, Volume I, Number 1, 24 May 1889 — Page 1

KA OIAIO.

E HOOPUKAIA ANA E

KEKAHI HUI HAWAII PONOI

I kela a me keia Poalima.

Ka uku o ka nupepa hoodahi: No eono

malama, 75 keneta; no hookahi

makahiki, $1.50.

 

Ka Hawaii Oiaio!

 He nui na olelo i hoopuka ia aku ma na kolamu o na nupepa o ka Paeaina Hawaii e pili ana i ke no o ka mea i kupono e kapaia he “Hawaii Oiaio.” Oiai he mea nui keia i ka noonoo o ka poe e noho ana maloko o na palena o ka aina nei, a he mea no hoi e lilo ai i kumu hoopaapaa mawaena o na ano kanaka a pau a iwaena no hoi o na maoli nolaila na manao makou he mea kupono e ike kakou a pau i ke ano maoli o ke kanaka i kupono ai ke kapa ia ana o ka inoa he “Hawaii Oiaio.” Ma ka makou lawe ana i ke ano e loaa ai ka oiaio a me ke kupono o ke kanaka no keia inoa, he mea maopopo e like ole ana no ia me ke manao o kekahi poe e aku. Ke manao nei kekahi poe o kela a me keia kanaka Hawaii maoli oia ka Hawaii oiaio, me ka noonoo pono ole hoi i ke ano ia mea; i kona oiaio a oiaio ole paha, i kona kupaa mahope o na kumu oiaio maoli e kohu ai ka inoa oiaio ma kana mau hana a me kona mau manao a pau e pili ana i ko ka Hawaii ponoi mau pono a pau, kuleana a pau; a me ko ka aina maluhia a mau hoi ma kona ano Hawaii mai Hawaii a Niihau. Ua hilinai wale no kekahi poe, o ka ula ana o ka ili o ke kanaka Hawaii oia iho la kona kumu e kapaia ai he kanaka Hawaii oiaio, aole hoi he nana aku i ke kupono o @ kona puu@ai i ike ia aku ai ke ano e nani ai kona olelo ia he Hawaii oiaio. Aole o ka ula ana wale no o ka ili ka mea e kohu ai ka inoa oiaio, aka o ka makee ana o ka naau o ke kanaka i kona kulana Hawaii, i ka aina Hawaii, i na alii Hawaii, i ka lahui Hawaii, i ke aupuni Hawaii, i na loina maikai a pau o ka noho’na Hawaii; ina he ulaula, uliuli a he kea paha ia kanaka, he Hawaii oiaio no lakou a pau. O keia iho la ka Hawaii oiaio a makou i makemake ai, a makou i manaolana ai e hilinai ia aku he Hawaii oiaio. Mai lawe kakou ma ke ano ololi a haiki i na noonoo ana ma ko kakou ano Hawaii oiaio, e lawe kakou ma ke ano akea palahalaha a naauao. Aole ma na mea mawaho o ke kanaka ka kakou e ana aku ai iaia, aka, ma na mea e hoohua mai ana mailoko ae ona. O ke kanaka kupaa mahope o na ano a me na pono Hawaii a pau i mahaloia; oia ko kakou hoa Hawaii oiaio, aole o ka meae piele a e hoolilo wale ana i kona kulana Hawaii ina ia he ulaula, he uliuli a he keokeo paha. Mai kuhihewa kakou, aia wale no ka oiaio malalo o ka iliula, a o ka oiaio ole a pau malalo o ka ilikea. Ma ka io o ka hana e maopopo ai ka mea oiaio o laua, a aole hoi ma ka nui wale iho no o ka leo me ka hana ole i na mea e ike ia ai ka oiaio. E nana kakou i na hana a na Hawaii ponoi i keia kau Ahaolelo iho nei, a ehia la ko lakou nui he mau Hawaii oiaio ole? Me he la ua oi aku kekahi o na alii ilikea i noho me na wahine Hawaii a kupa a kamaaina, mamua o na Hawaii iliula, koe aku ko Molokai a me ko Ewa.

 

Na Hopena Hana Maikai.

 Iloko o ke keneturia i hala aku i ka makahiki 1789, ua hoopakele aku la kekahi kanaka nona ka inoa Alexander Smith, a mahope iho i kapaia o John Adams, i kekahi pikimana mai ke piho ana iloko o ke kai, a pakele mai la kona ola. No keia pakele ana, waiho iho nei ka pikimana ma ka inoa o Smith, he £100 maloko o kekahi baneko, a nana e kii mai, alaila haawi aku. Ua waiho keia dala ma ka baneko a hiki i keia manawa, a ua pii aku kona nui, kumu paa a me ukupanee, i ka £96,000. He mea haohao paha ka waiho loihi ana o keia dala a hiki wale i keia manawa, aka, he kumu no. Mahope iho o ka hoopakeleia ana o ka pikimana e Smith, ua kepa oia ma kekahi moku o Kini Keoki IV., o ka Beauty, ka inoa, me kona ike ole he dala kana ma ka baneko. O John Adams kona inoa i kepa ai. He wahi mokumanuwa keia o lakou i holo ai, a ua hoouna ia e holo i na mokupuni o ka moana Pakipika, e imi a hoihoi aku i na laau e like me ka ulu, a pela aku, i mea hooulu na ke alii ma Enelani, maloko o na hale hoomehana ia. Ua holo ka moku a ua hiki i kekahi o na mokupuni o ka Moana Pakipika, a ua ku aku no hoi i ka paemoku Tahiti. I ke ku mua ana ma Tahiti ua loaa kekahi mau mea a lakou i makemake ai, aka aole na@awa@loko o keia @ na o na mokupuni liilii, ua nui na hana ino a ke kapena i na sela; a no ia kumu, ua kuko kekahi o lakou e olahani a lawe i ka moku. I ko lakou haalele ana ia Tahiti, ua hookoia keia manao o lakou, a ua hookuu ia ke kapena a me ka poe mahope ona maluna o na waapa me ka ai a me ka wai e lawa ai no kekahi manawa iwaena moana e imi aku i ko lakou ola. I ka lilo ana o ka moku, holo aku nei keia poe, a loaa he mau kanaka a me ka lakou mau wahine a me kekahi mau wahine opio kane ole. Me keia poe iholo ai lakou a loa kekahi mo kupuni i ike ole ia mamua, a pae aku la lakou me na pono a pau o ka moku, a ia manawa. hoopiho ia iho la ua moku la a nalo malalo o ka ili-kai. He aina maikai no kahi a lakou i pae aku ai, aka aohe nae he nui loa, o ka nui kupono no nae e ola ai na haneri kanaka. I keia wahi i noho ai o Adams a me kona poe a hiki i ko lakou pau ana i ka make, koe iho ka lakou mau mamo. No ka piha loa o ka mokupuni o lakou e noho ana i na kanaka, i ka loaa ana aku mahope loa mai, ua lawe mai ke aupuni Beritania i ka poe e makemake ana e haalele. ma na moku kaua, a hoonoho aku ma ka mokupuni o Norfolk, a ua noho iho no hoi kekahi poe i aloha i ko lakou home ailana. Ua hele kekahi mau moopuna a ua noho iho no hoi kekahi mau moopuna a Adams, a o keia mau moopuna kai hooia mai ia lakou, a ua ae ia no lakou keia puu dala nui. Nani a kamahao ka ke Akua mau hana. E mahalo ia kona aloha i na manawa a pau, a e lawe kakou i keia moolelo i mea ao ia kakou iho.

 

Nui Maoli Keia Pauku Hao a ke Kuokoa e Auanmo Nei.

 [Kakauia no ka mea hopoole i ka hoolaha ae i na kalai akea ana.]

 Ma ka Nupepa Kuoko o ka la 27 o Aperila o 1889 i ike iho ai makou i kekahi poomanao a penei ua poomanao la: “Ko kakou mau Meremona Hawaii.”

 No ke ano nui nae oia manao o ko kakou ninau hool@upai pili lahui, ma ko makou noonoo a ia iho i na hopuna olelo a pau o ua manao nei, ua hihi kaunoa hihi @ mana ke kepa wale ala no io a ia nei. Ma ka nana ana i ka ninau ua kaawale loa ia i kana wehewehe ana, ua mahalo no makou i ka ninau a ma ka wehewehe ana he lalau loa. Hookahi wale no kumu o ka puka ana mai nei o keia kuk@ manao, o ka lili i ka Hoomana Meremona oia inoa hookahi ke kumu lili o ko ke ao nei. A ke hoopuka aku nei makou i kekahi mau wehewehe e pili ana i keia ninau. O ka hoolaupai i ka aina ka mea nui e olelo ia nei a ma ka hana aole nae he hanaia, Ke ninau nei makou heaha ke ano o keia huaolelo hoolaupai i ka aina? Ke olelo ae nei makou, oia ka hooulu hou ana ae i ka @ kanaka mai kona nalowale loa ana, e like me wai, e like me Hawaii nei. O ka mea mua e hana @ o ka imi mua i ke ola o ka lahui nona ka aina, a nui a kawowo, a mahope aku no@ aku i ka ha@pono. He ike lihi ia kau wahi meheu no ka noonoo ana i kau wahi pono iki no keia lahui, a hookahi wale no alanui e noonoo ia nei mai kinohi a hiki i keia wa, oia ka hookomo nui mai i na lahui mai o waho, a oia ka ka hoolaupai e manaoia nei, a ke kokua nei ke Aupuni ma ia hana no ka pomaikai o na haole e noho ana ia nei, aole no ka lahui Hawaii. Ke waiho wale ia nei keia lahui no ke kakali wale aku no i kona hopena, e like me kekahi wanana ku i ka hooweliweli i hoopuka ia ma ka A. D. 1878, e olelo ana he kanalima makahiki i koe aole e ike ia hookahi kanaka Hawaii. Ke hoomaopopoia nei ia i keia wa ma ka papa helu kanaka i hala iho nei, i ike ia e kekahi mau Aha Hui i hapai ia ma keia kulanakauhale no ka noonoo ana i keia kumu; a ole no hoi ma kauwahi e ae, a ma na kumu e ae e kukulu nei na Aha Hui i kumu e hoopalaka ia ai ka lahui, a hookahi hana o ka umiapuaa i ka lahui, kiola ka akau hapuku ka hema, hu aku kuikui i Kalawao. Eia nae mai palaka loa ke Kuokoa. e ole e hele aku nei kekahi o ka lahui i Maunapohaku ala anei ka hiamoe o ke Kuokoa a kuo mai nei me ka leo nui e helu mai ana i ke aloha i kana ipo, a no ka pau ole o ke aloha Haku mai nei i mele hooipoipo ha’u-ka-ke-ka-ke ha’u-ka-ke-ka-ke o @u la, a no ka maliu ole ia aku, kupu anei ka huhu a awala mai nei i ka pauku hao nui ana e milimili mau nei i hele a mole a ole e @ e e paa e ma ka pauakaaka i na ua haule iho hoonanee ko kikala. E ka hookamani nui, ua manao anei oe okou lawe ana mai nei i keia kumu a hoaiai aenei i ke akea, he mea ia e nalo ai kou hookamani. Hookahi wale no kumu nui o kou lili o ko makou olelo ana, o ka houluulu ana i keia wahi leo kahea ia mai ke Akua mai, nolaila, kuhelahela mai nei oe i ka makou kumu e imi nei no ka hoopakele ana ae i keia lahui mai kona nalowale loa ana.

 O ka helu nui o na kanaka Hawaii e noho nei ma Maunapohaku, he 75 ke huipu ka poe mua me ka poe hou aku nei. O ka make iloko o kela helu, o no na makahiki he 20, a o ka hanau aole i hoike ia mai ia makou. O ko lakou noho ana he oluolu a maikai, a ke hooponopono n@i lakou i ko lakou mau home ma na rula o na haole; ke ai la i luna o na pakaukau; ua pau ka anee ana i ka lepo. He mau hale uinihepa ko lakou no lakou iho, a ke noho kuokoa ala lakou no lakou iho, me ke keakea ole ia mai. Ua ike pono ke Aupuni o Hawaii ma ka hoouna ana i kona Komisina, oia o Kamuela Paka, a ke kau mau nei na kanaka Hawaii i ka Hae Hawaii ke hiki aku i na la kulaia o ke Aupuni o Hawaii nei, a ke noho alii ala ka maluhia maluna o ko lakou mau kipoohiwi, a ina oe e hele ana ilaila e ike pono @o oe, nolaila auhea ka pilikia e loaa ana i kela poe e like me kau e leo nui mai nei.

 He mea mau no keia i na haole, ina e imi aku ana na kanaka i kauwahi pono no lakou iho e maka welawela loa ana lakou. Ua maopopo @ ponoi @ o@e e pa@ puka i ka wa kupono me @ laka nui a me ka pauku hao e koo ia ai a paa loa. A no ko makou pono uhane, ke kue hou mai nei no ia makou, i ka i ana ke kue nei makou i na manao hoalaala i hapaiia e ka lakou kumu, a ke kahea nei e pani koke ke Aupuni i keia ipuka. Aole i pau.

 

Na Mea Kaua Moana.

 I keia mau la, akahi no a hoolale mai ke aupuni Amerika i kona kulana kaua. Eia oia ke kukulu nei i na papu-lewa no na awa, a no ka hoonee aku ma na kapakai a kai-kuono e mo@o ia ai i kiai a i mea pale aku i na enemi. Pela no hoi oia e uleu mai nei ma ke kukulu ana i na moku kaua ano hou, ikaika a me ka nui holo, me na pukuniahi ano hou no hoi i hiki ke hoolele aku i na poka i kahi mamao loa. Ma keia mua aku nei ua haawiia ka palapala hoopaa i kekahi kanaka no kekahi papu-lewa, me ka batari i hoonohonoho iloko o kekahi pa-poepoe hooniniu. Ua hana ia hoi keia papu me ka hiki ke hoonee hele ia mai kekahi wahi a kekahi wahi aku. Ua like loa no hoi kona nana ana me ko ka monita. Ua hana ia keia papu, he elua kino, a he hiki no hoi ke hokeleia ma ona iho a ke koloia paha; aia ka batari a me na mea e ea a pau ma ke kino maloko, a ua hana ia hoi ia kino e like me ke kau ia ana o ke panana, i hiki ai ke lana iliwai mau ia kino, aole e hooniia e na ale ana o ka wai. O ke kino wale no mawaho ke lewa ana, a mamuli o keia lana malie ana, ua hiki i na kipeka ana ke hoopololei loa ia e like me ko ka aina. Ua hiki no hoi i keia papu ke hana ia a nui e like me ka makemake.

 Ua loaa aku i ke keeha Aumeku Kaua na ana wehewehe no kekahi mau moku holoholo kiai. o 2000 tona pakahi, a ke hoolala nei ke keena i na hoolaha no ke kukulu ana. He $700,000 ko lakou lilo pakahi, a he makana hou aku kee uku ia no na mile holo o ka moku i oi aku i ko ka mea i aelike ia. He kila ka mea e kapiliia ai o keia mau moku. He elua hoi kia o ka moku hookahi a he 5,000 ikaika lio o ka mekini nana e hooholo i ka moku, a he umikumamawalu mile ka holo i ka hora hookahi.

 O na ano e kukuluia aku ai o na moku 3,000 tona, ua lawe ia mai no ia mailoko mai o kekahi o na ano o na moku Beritania. He $1,000,000 ke kumu lilo o ka moku hookahi mawaho aku o kona mau lilo lako kaua, pu, a pela aku.

 

 UA hoopiiia o Kipikona no kona oleloia ana @a ae e mare me kekahi aea haukae a mahipe hoole hou. Nui ka hae o na anela ia Kipikona no keia kumu maopopo ole i olelo ia a i hoopai ia ai hoi e kekahi aha jure i wae ia e na hoomaemae maemae-ole e ahewa ia ia. Aka, pehea hoikeia mau hana apiki i puka a maka aenei i ke akea? Me he la, ina o makou kekahi o na hipa hoaloha o keia kao huluhulu a hipa m@ paha i ko makou manao ao @ ike me ka @ ana a hakuepa ana i ko lakou mau hoalauna. E hoopakele ia kakou, e ka lahui Hawaii, mai na hoaloha o keia ano, a mai na punahele hoi a lakou e like ae la me ia. E na Hawaii, he mau hana keia e hoike mai ana i ka oiaio, aole ke kue, a hoino, a imihala ia Kipikona, mamuli o ka lili i ka pono a mahope o ka hana pono, aka mamuli no ia o ka makee i ke kulana a me ke akua o keia ao – ma@ ona!

 

 ILOKO o kekahi halawai ana ma kahi hale halawai ma ka Pamoo haiolelo iho nei kekahi haole i hiki mai, wahi a ko makou lohe, mamuli o ka poloai ana a ka hoomana o ka luakini o ka poe waiwai o kakou, e pili ana i ka olelo a ke Akua o ka Lani, a no ka paipai ana i ka poe e hoolohe mai ana. Mahope o ka pau ana o kana mau olelo eehia i ke anaina, puka aku la kekahi mau mea elua, he mau haipule laua, a olelo aku la kekahi i kekahi. “E kuu hoaloha maka@ mai kuu lilo ana he hoahanau iloko o na makahiki he loihi, aole au i lohe i kekahi mau olelo nana i hoomalamalama mai i ka pouli o kou ike no kou mau hewa e like me ka keia kanaka mau olelo. Ano ke ike nei au no ka manawa @, i kou kina nui.” Ninau aku nei kona hoa i keia hewa nui ona. “He hewa kou: ke malama nei au i kekahi mea i lilo i haku nou, akua maoli no, oia hoi ua lilo ka nui o ke dala i kou mau maka, me ka nui e kekahi huila kaa nui, a ua oi aku ke kau mau oia mea i kou noonoo mamua o na mea e ae pau!” E na hoa lehulehu mai hoohalike kakou, e like me ke kanaka a ka Haku i olelo aku ai, e hele e kuai i kona waiwai a @au haawi i ka lehulehu, a e hahai mahope ona, a mai

 

 

Ka Uku o na Hoolaha.

                                    1 heb.              lm        2m       3m

6 lalani huapai.                        $ .50                $1.00   $2.00   $3.00

12 lalani huapai.          1.00                 2.00    3.00    4.00

24 lalani huapai.          1.50                 2.50    3.50    4.50

36 lalani huapai.          2.50                 3.50    4.50    5.50

48 lalani huapai.          3.50                 4.50    5.50    5.50

 

 He uku emi mai no hoi ko na hoolahi oihana, na hana kalepa, na hale kuai o kela a me keia ano. O na hoolaha mai @ apana mawaho aku o ke kulanakauhale nei, e hoouna pu ia mai ka uku, e like me ia i olelona ae la.