Ka Oiaio, Volume I, Number 5, 21 June 1889 — Page 4

Page PDF (879.44 KB)

This text was transcribed by:  Kalei Kawaa
This work is dedicated to:  Kahoiwai Kawaa

KA OIAIO.

-----------

HE MOOLELO NANEA

--NO--

POLEILEA.

-----

--KE--

Kanaka Hooha-ka Moa Kaulana

--A KE ALII--

KAKUIHEWA,

---O NA---

PALI HAULIULI O KOOLAU, OAHU.

--------

            Pane mai la ka nui kamalii o lakou, he hana anei kau? Ae, he hana ka’u, o kuu makuakane, ua make, e kii kakou e kanu a nalo, ae ua pono, a ua maikai ia.

            He nui aku nei lakou a ka hale o ua wahi keiki nei. A ike lakou ua oiaio ka olelo a ke keiki, a ua nui iho, la ko a lakou aloha no ua wahi keiki la, no ka noho hookahi wale iho no, aohe makua.

            Ua hoomaka iho la lakou e kanu a nalo, a pane aku la kekahi o lakou, e hoi paha kakou i ko makou wahi e noho ai, no ka mea, aohe ou makua e noho ai. O oe wale no.

            Pane aku la kahi keiki: Ua olelo mai kuu makuakane ia’u aole au e haalele iaia, e noho no au ma ka hale nei, a nana no ka wau e malama i ka ai a me ka ia, a me na pono e aʻe.

            A ua noke lakou i ka hoomau ana i ke koi e hoi i ko lakou hale; a ua hoole loa aku no keia. A ma ia mea, ua hoohoka loa ia ka lakou okoi e keia keiki a ka hoolohe nui wale i ka leo aloha no kona makua, ka mea i hala e aku ma ka aoao mau o ka make.

            Ake aneane mai la ka malu o ka po, e hoouhi iho maluna o ka honua: a hoi aku la kona mau hoa paani i ko lakou mau waho pakahi iho, a olelo aku nei i ko lakou mau makua i ka make ana o Poleilea, ma ke kaawe ana iaia iho, a ilaila aku nei lakou kahi i kanu ai a nalo a hoi mai nei lakou.

            I keia wa i lohe ai o ko lakou makua, a ua hu mai ko lakou aloha iaia, a ua oi aku hoi ka ehaeha o ko lakou naau i ke aloha no ke keiki, i ka noho makua ole.

            Ua hele mai la lakou a ka hale o ke keiki, a kahea aku la, auhea oe e Makuaole; a o mai la ka leo o kahi keiki: Eia no au ma ko’u hakala nei.

            Ae, i kii mai nei makou ia oe e hoi me makou e noho ai. Pane aku la kahi keiki, e hoi no oukou, ae noho no au me kuu makuakane i ko maua hale.

            A ua kauoha mai no hoi kuu makuakane, aole e hele i ka hale e aku, e noho no au i ka hale nei, a nana no e malama ia’u i na mea a pau.

            No ka paakiki loa o ua keiki nei i ka hoole, ua hoao nui iho la ua poe la e hoomaka’uka’u i ke keiki, a aohe nae he puni mai o kahi keiki i keia mea, nolaila, ua hoohoka loa ia iho la ua poe la, a ua hoi nele pu aku la me ka olelo nui iho i ke keiki makau ole a me ke kamahao maoli.

            I ka wa i hoi aku ai o na kanaka i kii mai ai iaia nei, ua haule aku la no oia hiamoe, a hiki i ka wa a kona uhane i halawai pu aku ai me ka uhane o kona makuakane ma ka moeuhane.

            A oia hoi keia mau lalani mele inoa o kekahi lani a ka lahui i hala, a he mea hooiliilihia i ka puuwai, i ka manawa e, a penei:

            He pihe aloha he u manao

            Ua hele wale no a hala iluna

            I ka uluku ohia i ka moe

Moe i ka uhane honi pa kanaka,

Ko uhane ka’u i ike aku

Oia kai hiki mai i ka po nei

            Ala pu no maua a mai ao---e.

KA UHANE O POLEILEA.

            I ka wa a ka uhane o ka makuakane i hui pu ai me ka uhane o kana keiki. Ia manawa i olelo mai ai oia, e kuu keiki aloha nui e, ua make au mamuli o ke kuhihewa.

            E kuhi ana la hoi au he oiaio ka ka po e hoike nei ia’u, he hoopunipuni ka, a i hele aku nei hoi a ike pono, pau kuhihewa.

            E kuu keiki e, o ke ao no na noho iho, he ao inoino kela a’u i hele aku nei, a no ia mea, mai noho oe a imi ae ia’u, e noho malie no.

            Heaha hoi ke ino oia wahi? wahi a ke keiki: A oia ka ka uhane o ka makuakane i olelo mai ai, he ao ino keia. A penei ke ino: Ke hiki mai oe i keia ao, he ekeeke ia oe no kou ino, hauna, a e pipika wale ana oe i o a ianei.

            He mau hoopahenehene inoino kekahi e hanaia mai ana, a o ka hapa nui o ka manawa e hookomo ia ana iloko o ke ahi enaena, a he oi aku o ko’u wela loa, o ka poe nae o keia wahi ua maa. He mau luna ko keia wahi he poe kanaka eleele, a he mau poo ko lakou i ano like me ko ke kao a he mau pepeiao hao no hoi, a me na wawae manamana kohu moo, a aia ma ko lakou mau lima he mau oo wanawana oioi, a he mea weliweli no hoi ke hou mai, a he oi keia o ke ao ino me ka pono ole.

            O ka nalo a me ka elelu koonei mau opae ono loa, a o ka pulelehua ka ia makemake nui loa ia, ina no hookahi eheu o ia mea, ua lawa ke hoopuu  iho a koe okoa no.

            He ao lealea nae keia, o na ano lealea no a pau, aohe nae mau hooipoipo ana, e like me kou ao e noho la oe, ke ao kupono a maikai, he ao hanohano a oluolu.

            A ke kauoha aku nei au ia oe, ke moe la oe, a ala ae, aia ko kumau poi lilile-hua, ka poi ono o ka uka i Palolo ma kekahi kala o ka hele o kaua, a ia no malaila ka ipukai uhu o Makapuu, ka puniu me ne io wana kuhikuhi o Hanauma, na poke hee o Kapapa me na lau limu eleele moani ala o Keahia, na lipoa hoonaona aala o Ulukou, a me na hua kukui inamona moani o Kaliuwaa, a aia no malaila e ku la kekahi huewai ihi-loa ua uhi ia a ua paa i ka palai, a o ka wai olokol, no ka wailele huna mai ia o Waipuhia, Nuuanu, a e waiho koke iho ana no ke kilu alaala o Momoni puu, a me ke kai helo o Loakealelo.

            A pau ka laua kamailio ana me kona makua ma ka moe, puoho ae la oia, aia ka he moe, ua pahaohao nui ia ke keiki, a he manwa ia no ke keiki e kupouli ana i ke aloha makua, oiai, ua nana aku la oia ia loko o ko laua hale a ua hu mai la kona aloha.

            I kona mama ana mai, ua hoomanao ae la oia i na olelo a kona makua, ia wai oia i hele aku ai e nana, e waiho io ana na mea a pau a kona makuakane i olelo mai ai. Ua noho iho la keia e ai, na oleloa ma kela moolelo he nui wale na ano mea ai a Poleilea i hoolako mai ai na kana keiki, e laa ka iiio, puaa a me na mea e ae he nui, a koe aku ka moa, oia wale no ka holoholona aohe i ikeia kona io ma kana papa aina i kona manawa e ai.

--------

            Ke hoomaamaa nei na moho hoehoe waa no ka la heihei waapa ma ka la 4 o Iulai ae nei.

 

Huakai Pokole i Kapalakiko.

----

            I ka lima o ka la o makou i ka moana, mahope o ka paina kakahiaka, e akoakoa mau ana na ohua kane iloko o ka rumi puhi baka. Aia iloko o keia wahie e hoonanea ana na ohua ma ka pepa ana, heluhelu ana, kamailio a paio manao ana. Ma keia kakahiaka, ua ano hoopahaohao ia ko makou noonoo i ka lohe mau i ka moolelo lokomaikai nui o ke alii Bihopa a me na Misionari i na alii a me na makaainana Hawaii. He mea kamahao no hoi ka lohe ana i keia mau olelo mai ka waha o kekahi malihini, he ekolu wale no pule o kona noho ana ma Hawaii no na mea he lehulehu wale. Iniki mai la kou mau hoa ia’u, a imo mai la hoi kekahi, e pane aku. No ka pa-i a me ke kaena hoi o keia haole, ku ae nei hoi kekahi, he malihini no, a he haole i noho kuokoa me kakou a ma kana olelo a’u i hoolohe aku ai, ua hoomakaulii oia i ke ano o ko kakou noho ana, aole hoi elike me ko ka haole mua, he lohe olelo wale no kona, a o kona lohe mai na Misionari mai, e mahalo ana no ka haole mua i na hana aloha, na lokomaikai, a me na hoomanawanui ana o na Misionari i Hawaii @ei, ko lakou noho ilihune ana a pilikia no hoi i kekahi manawa; hoinoino aela oia i na Hawaii a me na ’lii. He lahui lokoino ka kakou, ko kakou pono, pomaikai a waiwai a me ko kakou ano mamuli wale no ia o na lokomaikai o na kumu a me ka lakou mamo. Iloko o keia paio ana o kei mau mea elua, he mau malihini, e hapai mai ana kekahi e hoole ana hoi kekahi, e komo liilii ana ka makou nu@ a hookuikui a hiki wale i@ A mai o kekahi aoao i ka@ e pane ma ko makou aoao @ i like loa ko makou manao me ko ka haole mua, aole no hoi me ko ka lua, aka, ua heo nae makou mahope o ka mea e pale ana i na hoino a me na hoohaahaa ia ana o ka lahui Hawaii. Hoao aku la au e hoike i ka pololei ole o na hoonani ana a pau loa ma kekahi aoao, a me ka pau loa o ke ino ma kekahi aoao. No ko ia la manao he malihini pu maua, ua helu mai la kela i ka nui o na hana aloha a me na aloha ole, na hoopomaikai a me na lokoino hoi. I ka nana aku, ua ikaika no ke kula ia ana o keia haumana, a ua aapo no hoi ka haumana. Nana oe, wahi ai ala, i ka lokomaikai palena ole o ke Alii Bihopa i na Hawaii, i ka haawi ana i ke Kula Kamehameha. Olelo aku nei au, ma keia wahi, ua alakai lalau ia oe e ka mea nana oe i hai mai i kela mana au e puai hele nei i ko ke ao. O ka aina a me na hale a me na loaa a pau, no ka malama ana i ua halekula la, a oukou e hoolaha lalau nei, no ka lokomaikai o kekahi haole i pae ilihune mai i ko makou aina, o ka aina no ia a me na loaa o ka waiwai o na Kamehameha, i hooiliia mai kekahi aku a kekahi, a hiki loa mai i ke Aliiwahine Pauahi Bihopa, ka hope loa o na mamo pololei o ka Ohana Kamehameha i ike ia i ke akea, (he poe aku no koe, no ke koko ponoi e ola nei), a i kona make ana ua hooili aku oia elike me ia e hoohana ia nei, aole hoi elike me kau e alakai hewa nei. He oiaio, he kokua no ka Hon. Bihopa, a he pono no kana mau hoolala ana i ka mea a kana wahine i waiho iho ai, he hoomanao nona a no ke aliiaimoku, nona mai kek umu waiwai. No na lokomaikai e ae ana i olelo mai, i hoolala ia ma ka palapala hooilina a ka Mea Hanohano, ua hiki ole ia’u ke pane a ke hooia aku, ua ike no nae au, he mau manao aloha no ko ke Alii Bihopa ma kana mau olelo i ko’u nana aku. Aka, i panina no kana olelo no na mea i manao ia, ua pane aku au, o ka waiwai i haawiia mahope o ko ke kanaka make ana, aole ia nona, aole nana ia haawi, aka, na ke Akua ka mea nona na mea a pau, a he noho malama wale iho no ka ke kanaka i kona wa e ola ana, a e hoomaopopoia mai ana no kana hoohana ia mau mea a pau, hookolokolo e hiki mai ana. He olohe ke kanaka, aohe aahu, aohe waiwai i kona hoea ana mai i ke ao nei, a pela no oia ke hoi hou aku i ka opu o kona luaui makuahine--ka honua. Lele hou ae la ko’u hoa kamailio, a kahi o ke kahua palahalaha o na kamailio ana, ke kahua a ka makapeni e pahola aku ai i na manao i ke akea, e hoopuapua liilii ia nei, ma na olelo a ma na manao nupepa i kela a me keia manawa, e hoolaha ia ana ma ka olelo nalo i ka lahui Hawaii, a ma kahi no hoi e ike ole ia ai, e ka lehulehu--oia hoina mea maikai i hanaia ia kakou a me ka kakou mau hana lokoino hoi ia lakou la hana maikai. No ka mahuahua oia mea, a me na olelo ana, ke waiho nei makou a keia puka ana aku, ke ae ia hoi.

----------------

Ke Kama’liiwahine Kaiulani.

            E ke keiki o kuu puuwai, mai manao oe ua kaawale oe mai a’u aku mamulo o ka manao o kahi ou i lawe ia aku ai. Mai ka papaku hohonu o Kilauea, ua pahola aku o’u mau lima e pulama a e hiipoi ia oe me ka makee. Ma ka la mua ou i komo aku ai iwaena o na huikau o na lahui e, ua hoouna aku la au he elele ahailono o ke aloha i ke kaikamahine a kou makua@ne.

            Ke opio nei no ka heluna o na makahiki ma i ka wa e moe nawaliwali ana ke Kama’liiwahine Likelike a hiki i kona make ana, kou luaui makuahine e ka opio, ua wela au i ka inaina. Aka, aole nae nona ke kumu o ko’u huhu. Ua pii ae la na olelo ahi o Kilauea, e iho makawalu ana na lalapa ahi ula wena ma ka aoao o na kualono, a e halii ana hoi i ka aina holookoa, me ka pahola an a i ka weli a pilihua maluna o kela a me keia. Kalakaua ke alii nui kiekie; Kalakaua ke kahuna pookela i hiki ole ke hoohalike ia, ua kaumaha ka puuwai, a ua kulou kanikau hoi kona poe makaainana mamuli o ka inaina o Pele. Alaila, puana ae la ko luaui makuahine:

            Kahea mai nei o Pele i kekahi mea i hoomaalili ia ai kona inaina wela. Owai ka mea i oi aku ke kupono mamua o’u nei, ka mea hoi e ma’i nei no ka make. Ua hiki ia’u ke hoopakele i ko’u hale a me ko’u lahuikanaka mamuli o ka molia ana aku ia’u iho imua o ke Aliiwahine o ke ahi wena o Kilauea. Kuu kane--e, kuu keiki kamakahie. Ae! Ae!

            He nui kuu aloha e hoowalohia nei ia loko. Aka, ke hea mai nei nae ka hana. He mea paakiki na hoola ana; ua pale mai la ko luaui makuahine i ka ai, a ua inu ae la @ uumi ana i poe i aloha ai no ka hele ana mai i o’u nei. Kaalo ae la he la, a he la aku ana, a hiki wale i kona nawaliwali loa ana, a maopopo iho la na’u ia mai luna a lalo, a puana mau ae ai oia i na mamala olelo ma kona mau lehelehe; Hele mai ana wau e Pele! hele mai ana wau! Me ka oiaio ia’u iho, aole anei au i lawe mai i kela ola, a mamua o ka napoo ana o ka la, ua maalili iho la ke ahi o Kilauea, a pahola ia iho la ka maha maluna o ka naau o kela a me keia o kou poe hoa kanaka?

            Pela hoi me oe e ke keiki o kuu puuwai, e kiai a e pulama au ia oe me na lima mana a me ka naau makee, aka, mai manao iho oe e haalele iho i ka aina o ke Aliiwahine o ke ahi, oiai, he loa kuu mau lima no ka pulama ana a me ke kau ana i ka uku hoopai. Nolaila, ia oe e hele ala ma ke ala loa o na aina mamao, a iwaeina hoi o na kuahiwi uliuli o ke one oiai o kou luaui makuakane, e kaulona aku kou mau maka maluna o ka ula ahi e ula wena ana mamua o kou alahele mai palaka no ka hoomanao ana ae i ka aina kulaiwi o kou luaui makuahine. I ka wa a Pele e kamailio aia hoi ka honua e ne-i naka haalulu ana malalo o kona mau kapuai wawae, aia nae na malihini e maka’u ana, e ike oe eia o Pele a me kou makuahine ke kiai nei ma ka makee ia oe. Pela i pane ai o Pele.

            Ua kaihi ia aku e ka make ka luaui makuahine o ke Kama’liiwahine opio Victoria Kawekiu Kaiulani Lunalilo Kalaninuiahilapalapa iloko o ekolu makahiki, elike no ke ano i hoike ia ae la, maluna ma ke ano he kumu hoohalike no na haawina walohia e ku aku kakou a hoohalike aku me na loina he nui wale i hooiaio ia mai ma na moolelo oiaio. Ua waiho aku oia i kona ola no ka molia ana i loaa ai ke ola ia hai.

            Ma keia la ano, ma na wahi a pau a Kalakaua e hele ai ina haipule, ma ke anaina hula o ke ahi a Pele. Aia no ke pulama ia mai la ka mana imua ona e ko Akua wahine o ke ahi. Owai ke kahuna, a i ole ke kahuna o ke ahi no ka pae o na alii.

----------------

Na Luna Kupono o ka Aupuni.

---

            Me ka ike no o kakou i na mea i hana ia e na haole me ke ko ole, a me na mea i hana ia e na Hawaii, a ko aku la mana aina e, oia hoi ke Kuikahi Panailike, ka Hoopaelima Hana Iapana, ka Hoohui ana o keia Paemoku me Samoa ma ke Kuikahi, a pela aku, me ka mahaloia mai o na Luna Hawaii e na aupuni e a lakou i launa aku ai, me ka hoowahawaha a makemake ole ia o na haole e hoouna ia aku no Hawaii, heaha la ke kumu o ke kanalua ana i ka hoouna aku ia Kolonela C.P. Laukea, Kapena Antone Rosa, Konela J.H. Boyd, Na Haumana Italia Signors Wilcox me Boyd, ka haumana e noho la ma Enelani i mare a kuonoono, oia hoi o Dr. M. Makalua e hoopiha i na oihana Kuhina Noho a oihana Kiekie e ae ma na aina e, e like me na hana i hana ia e ko kakou Moi, ka Kapena Huakai, ka Laukea, a me ka Bush  hoi.

---------------

Elua Hui Kalaiaina Hawaii.

----

            Ma ko makou hoomaopopo aku i ka manao o na hoa Hawaii ponoi, ua lokahi lakou i keia mea. I hui okoa no ka na lahui elua--Hui kalaiaina Hawaii a na Hawaii a Hui Kalaiaina Hawaii a na Haole, a e launa no keia mau Hui ma na hoolala ana ma ka waiho ana aku o kekahi i kona manao i kekahi. O keia ka hana e loaa ai ke kuokoa, me ka huki ole o kahi lahui i kekahi, a e lokahi ai hoi na kalai ana no ke kaulike a me ka pono o na mea a pau e noho nei ma Hawaii nei.

---------------

            O Akamai, ka inoa o ka mokuahi hou a hoolana ia aku.