Ka Oiaio, Volume VI, Number 3, 19 January 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII -N OLAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII -N OLAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unnhiia r Moae Manu no "KA LEO."', NaM«iiiio kuka olelo u Kiuikihi . ine wahine o»e Pokahi-—; Huoun iia kekalu k:iikaiti;ihi[ie : " e In'lo e huli I le» mea ako lakmi hnkii waliino La"k:iioie e un'c haulipo fll;t nokealoha. Aole au pae na o!n;t e imi ia mea, s aole no lioi oia mak:oi.i e.haawi aku ai, i i kn uo ko olna lulii ana ia'u. Owau puiioi ni;i ihi ke imi a loa;t ka p;; . maikAi, nia ka'n ■' liaawiakn ainaolua ! nolaila. :nai noonoo olua o o'u mau inak«a no ia mea, no ka ti:»>a, ho nui na_pb- | pilikia a ni? na tm*a o koaVt, aia walo no ' naka poi! kiiioUii e lie e kaapuni i ua ! \ aina a me ka i.noana e waiho mai nei, ] nwlaila e kuka k.-ikon i ka iiiea o lakoīi . nei eae atia e liele. N T o kt*ia olelo mai-' kai a Lauk:iieie imna o k nia inan kahu hanai, na'HU*4a I+e mea mark;ii jii:iwa?rra ; o . T» mawana i o!.>I > aka aī o Laukaieie i kona niau hoanolio oia uka iii anoaho . ua makoamke an e ninau aku ia oukou « o'u man hoa.liaihr.. ilelo o-keia uka ? Owai īa mawaena o onkou o nonoho miai; ■ jies, e aaana e hflle o.itnli i ka mea a'u i | «loha ai— kajßea hoi nanu i hnopaleaku j .i ka ono oka ai mai a'n akrf ? o\v<ii' la ' JiOiia īnoa? ua IniiKi mai oia ia'u -no ke ! ull» aku i kekahi o on|ion ? he oiiio.! he hana nui keia e ha- we aku ai nialn- | na o ka hokua o ka niea e aa mai ana e j hele e hnli, aka ke waiho :iku nei an na I oiikou e koho ? I I ke kun ana ih., o ka leo o ko lakon • haku waliinē, olov.;;''i Ukf maī laka leo | hoobo: owau, ow;iu. owau ke iiele! Aole au e liookuu aku ana la oukou a .; pan hnle. 'wahi a ua nohea nei i pa-1 ne aku ai, nolaila e hailona aku an» au ! iā onkou a pa", e o niui oukou i ko oukou ! ■ -maa-lima, ao ka mea ananei eoi ana o j ka loihi o ka lima, oia auahei k« mea na-' ■ nie hele e nuli i kuu'n.ea i aloha ai. | Ia wao pakahi mai ia r.a lima o kona ; mau hoa imua ona, anana pakahi aKu ; a keia, a i ka hope !oa o knna nana ana, • ua'lilo aku la ka hailona in PunuUani<ie, j a ofik ka kon-a mau hon i hwhuli jtouo ' T»hm ai i ko lakou nanaina maluna o ka : holsltihi e weke niai' «na i ka pi'i, a kulu j ihp La ko lakou msu waini.-ika, a oiahaa-1 wina pu no hoi kai haawe 'iho malnna 0 j kollkou baku wahiji<;. 1 k«ia manawa ( -a lakou e kukakukrt n;-i, ke i!\o aku !a k;v I ia ka La e huna i kona nan: o: ketak< la ! iho o ke a-ua i'.iwai !ike me ke ] " ''luu, a oia ka ua noh'ee nei i pane ae ai.' tti jike, ua like. ao'.e ho wahi )i!o o nal fcakuo£ o ka La e'alohi mni la ilniiaoka ! iiikai mai na liiohioi.a ai;u o inm uiea i! aloliaai.' I Ika lolie aua o kona ma". ho: i keia 1 ' ipM-olelo a ko lakou haoi wahine, a«1 kku like aku la ko lakou nia;! niaka ma- ] ]uqa O ka i!ik;u. aikeaku ia lakon me i i he >M0 ala ua kunn in a i-naena iloko o i ' ke aiii. na kukr.ua 6 ka i,a e pahola mai ! ana i kona aloha hope lualuna 6 ka ili j laAmauia oke kai a oia k.i lakou i p a-! pa «e ai, aole i'o no he ui o na lielehele-1 na o kela keīki a lohe nuii i ke ao, makepono no ka mauna ann i ke kino o na ■ hiehiopa kela o ke knne. J Mahope iho o ka napoo ana o ka La, • ua haawi ae la uapoe kaikamahine nel j Oka nka waokele lie m.ni h-alea eo ke ' kai-na wawae o ko lakou non, e like me ! ko īakou ano he iiunkaui wale no, pela'! lakoa i haawi ae ai ho anaīna hoolaniea ! a ua oi aku ka maikai a me ka nanea <t! na mea i haawi ia i keui p'o maniua o ka | pomua i liala ' i ■ Ina liora no oka jiili'».a ahiahi, ua ( kalokalo mua ae la iw o l'npukanioe: 1 ( E i>*» kino lan ī uka nei, iLa pīli lau ; I |m Koa, i ka pili lan Ama'u. la'i Kalm-'' 'li.i ke alo o ko knah vvi, iie kup;: noho i no ka uka hoala l-iaui. e -o I.aukuieie, | ] nanaia ke a)a e lu'e a\n nu'n no ! ; Puf«tkanŪM>. o*a -eino inwa i ka kai •: uli,)k» pili kahakal, i ka ae «>ne, u\ on- ' 1 kou hoi ke ala o ke kai a'u e he!e aku ' ai. ,"E Pupiunakaloa, ImU mai a n;tua ia'u v kou hanauua o ke ao nel. i'aie ■ ' hoi. ' . : ] Ika 'pan ana o keia mitti"oWo kaukau j. aPOpukamoo, aia hoi aa hoopuiaa ia ■ ' lakou a puu ē kekahi kikiao niak:tiii uni ame ka teo i pa-e mai iiK;ke';i niau iuia- * i olelo : eliuiiu, « inakauka'n.'-a hf>uo a' ] owau keia o l ( '«itkaj>a , rti, o Mi>e moiHU o Kapuaiaia, o(>;u.ile)e, o Ma- ; kanlkeoe r ka uknh oi e iihinni , „ M Ike kuu-anA iho oua k*o i'u,i|.āhn<..iU:;o ' nei. u* ku lukeap hi o Pnpiikaiiīoe a! ] ■ pane»ela: l'aiw ?, l'upn !a, l'upu-na-' I kaoaa, Pupumakaioa,- -lv:ii>nik.thale!o ' hele »na i ka ioa, akahi 'kapuai,*VUia ' kapōai, ekolu kapuai, u..'u i\o Pupi'.ka-' v nioe. \ ka jm»u ana o-keii pmu olMo, na ] I •.'o»li j>»l!elo nkn la ke ahi.o Kunuule i ua ! ! kaikamahine nēi. Li t,i i*npi\kanicH> i puk ake. ai ,i\> aho o' ; ka hale, ua hn> koke »ku !a o r a im- k..u.. 1 h-»iK\m*ne r me Makanikoo-», a h.'N' aku. la lana uia ko ano kiu<\kamaha t »»y. |fa ky»« )tuakai ā laua ua ho<Si«aka n.ua Inna e kan waiī !$ po, ua liele iHna m.i ka uwo | a» a Hhmakua n we Hiio Pāliku. e kilo'hi aoa I na kualaia a mV u# awawa e !' * »alo aua nia na kuono a uie na ; I

makalae, aole hc wahi' i koe ia laua ma keia huakai o ka piha eleu, me he imo ' anala na maka, ua hoea aku !a laua no , | Hiloone, kahi hoi o keia mai> laiani me!e Ihooheno; •! | Kaua i ka lai o Hilo I l I i£» pohu malinoi Hanakahi. j a hala kahi i oleloia: Aia. i Hiloone ka puā a o Kina I lokua-e ka ua Kanilelma. j ua aijiwa iho Ia laua nei ia Panaewa uuī Mokuleluia, a no ka manawapoko'e hele ana laua nei i ka hapalua o Panapaialaikahala. Aia wale no iaiua o laua neī na mea a pau oiavsihi,- pela po L»"a nei i a'e aku ai no Kau a me K ona a hitd laua nei no Kohala, ka aina i kaulana i ka haaheo, •ua ahuwale imua o laua nei na poe kau- | lina a pau ola'la," a hiki laua nei no Ko-! ! halaloko, uh kamoe loa aku la ka laua | I nei iiuakai'no na pali hulaaua o Kaka- ; auki, a hoea akula laua iiei ao Kawai-i a mailaila aku no home noho | kuahiwi o ka paeā nona keia nanea. oia | Ino ka plli okemmoe, a aia no hoi' ka | | poe o kauhale e ala mai aua 110. \ 1 ī ko laua nei hoea ana'aku i ka; 1 hale, ua pane aku la o Makanikeoe o oe wale no o kaua ke komo aku iloko, a mai hai aku oe la'u ka niuau ia mai' oe ? Ae, wahi ā kona kaikuahine a komo aku Ia oia īloko, a e kau pono mai ana ko lakou mau maka nuiiuiia oia nei me k& hoihoi, a pae niai Ja ka nin?.u uiai a peiuii: Mahea kau h iakai i hele ja hoi koke-mai <a ? \ Ua kaapuui aku nei au ■ waii mi a puni, nehe he iloaaia'u nia keia liuakai ! no ka mea a ko kakou haku i aloha j ! ai.'uolaila, e au ia ou-1 kuu no. kā lua o ka a:anawa ō ka'n j iiuakai. ••• | I ka pau ana o keia u»au olelo, o j ko ia nei oili aku la no ia, a aia no! hoi ka makani puaniohio o ke kn-i luaumoe ke Kali mai la nona. i loa ; i no ia nei a 02li iwaho, o ko laua.hei ' ihiukokeaku la no īa ma ka 3ae: ; leahakai o na pali hulanna o w ai- < | manu me Honok<ane, ma kahi i ka- j I paia o Lauiiahoehoe e pih kokē la! j uie w ai lele o Kawaikapu. | j la laua i h.ki aku ai ma ua wahi j la, ua akoakoa ae ta na pupu a pau I j o ke kai, aole o kana mai o ko la-1 I kou nui, ua piha pu ka iii o ke kai. j aofe paha oe i poina e ka mea he- ; |lnhe)u i na olelo kauknu a p-jpuka-j j nioe mauuia ae nei, no ia leo noi | iakou i hele uiai ai e liooko. ! E kunane, wahi a Pupukanioe i j pane mai ai. eia ke ala e kau tnai Jkaua? , | E kau iho oe me ke hali dle, na'u ; ka'hana ia kau;i osa ka hele ana! aku, I keia manawa, kau pono ilio la | keia iiuna o kekahi pupu nui, a oia! no boi ka pupu iwaenakonu e hoopuni ia'ana e na pnpu e ae he nui , loa- ! E like ka mana i loaa ia Ma kanikeoe, ua manao iho la kona kaikuiilune. eia no la laua i kahi : hookahi kalii i mouo ai, eia ka aua- 1 nei laua i ka hapalua Hke o ka mo-; iia n Alenuihaha e holo* nei, a ke ! mauiao loa aku la ka a?fi"a, ma keia ■ wahi i uiawehe mai.su ke aouli i ko : n:i «no, moku uiai ana ka pawa o ; ke ao. a, ola kf> I'upukanioe ī ninau ! ae ai i konh, kaikunane: O.wai keia aina e waiho mai nei ■ niamua o kaua ? ( O Mīunloa keia, aia i keia wa a j lan'a e olelo nei, ke kaalo ae la'lauai uei mawaho o na pali Koolau 'o; Maui, kahi liul o keia mau l.ilani i hooheno. i He malihini au na ke kaiilawe' mai j Ike ia llonomauu He aina pali, ; No ka wa uokole loa, aia laua nei \ mawaena o Molokai a nie Maui, n ' ke haulani ala na ale o Pailolo ia j Uiua nei, a be wSMfcvehe mai la kai ■ o ke iK», a hiki laj£ nei inawaho ae ! t> Kn»n ikahakai *aui hoi 1 olelo ia j Kalaiakamanu, ua maiamalama' 1-ia ae la i;\ wa, a ke huli pono mai! Ia ke kaha o Ik>li me Pulaau kahil hoi n kr)a knnhinn a K»ehu: { Ho ukana !<a Kilauea i Lu ae la i Puhiau. ; , E ka me«i heiuhelu e liookuu 3hoj kaua-inaknuiahele.au moana mn ' ko laua tu>iii auwaa kamanao mai \ ilawnii mai e hoomaha iki, » e huli oek*ua a n-ina aku i na keiki kuo-' lui U'po o Kalao, uic na kaikaniahi | tR> kueaea o Maunaloa, kahi o ka 1 (HM? aiwai\va i noho ni, a oia hoi ua 1 lii i baku ai i niele no Oa lepo ala, ! penei: j Cla Kalaelua i ka U'j>o a ka nm-; kaiii i iloi)i)uanuu i Ai<uakal,inu).ula Ikea kuu mimao ia'u kula elua Hea niai Ka'olohīa e hoi maua Uwe aku o ua hoa'i Kaan& He ane aloha ia'u ke kuhv o Nini-; wai , A>'u hoa ika !.*i a k * manu * |*| ka a na k;imivh,e!e e laua aua uialuu». o ka ilikai me ka ; huii aku o naua ia uka, me he la, >«a kanhi ia mai ka holo «pa o fco laua'waa a hoolai aialie ihō 1h laua '

nei, ain hni. ua ikfe ia mai 'ia laila | nti e ka poe ahi kanaiwi -o Maona- | loa. ka poe hui 1 oleloia; ke alu kao | lele o ke ahiahi, owai ia ia, o Kaj laipahoa. V ! He manawa pokole. me he imo [ana ala na ka maka, fcele ana keia kumulaau nui i kai o Haleolono | me elua kafßamahine ui lanna ole e kau ana ilūna o uakumulaau nei, 1 1 ka hiki ana ma Haleoio*o, aia ua mau kaikamahine ala e ani pealn mai ana na liuoa i na (. .i .ihini e pae iuka e kipa kauhale. Mamiali o *.eia leo kono a kama£rtna, ua noe malle aku la ko laua ! nei auwa» a pili ma' kahakai, ma I kahi 1 kapaia o Keawakahā maluna jiho o Haleolono., ia iaua nei i hehi j aku ai i ke one nialoo, ua nalo aku j la ko laua nei niau hoahele no ko i lakou wahi ninu. ! I(i Pupukan'oe'me kona kaiknna- j | ne e ku nei. ua inki koke mai !a «a mai la ua uiau kaikamahine la me na hiohiona hauoli a mahamaha pu no hou i ka ike ana' mai i na; malihini. O ka inoa o ua mau nohea nei, o ia no kela e o ala ma M.olokai i keia manawa. oia 'noī o Maohelaia me ka mea hoi au e ka inea i heluhelu e uuana ae ai i keia uian lalani mole: > ■Lia i Molokai oKnpuaiwa i ka hi o MaoheUia nkn i ko kula o Kaioloh.a. ! Maohelaia nia i hoea m.ii ai o na nialiliini e ku nei. ua Pma-u a« la. ko-lnkou mau ihu. a hookahi no huaolelo o ka pane ana iho; iiia kukou; o ko lak'ou nei kau ua kumn laau nei, nole i kapono iho ka m>ho ana, me lie la i eu ae. eia ka auanei ua hiki iluna o Maunaloa. la.laua nei-i hiki aku ai ilunao: ua mauna nei i hooipo ia e ke ano- j ano a me ke eehia, aole he heokahi '< a laua hale i ike aku e ku mai ana, | aka n«» > , aia iwaenakoiiu o ua piko j iiiaiinH !'.« i e ku kilakil.i ana keka-1 hi kuuiu lehua nui, me he oiHi ana I ala na ke koa kumu ole o Kahihi- j kolo ma Kauai, me he punohu ua-: koko ala ka pua o ka lehua e uhi paapu ana ia luna o ua< kunni lehua nei. ■ Aia mnloko o fca malu o keia kumu iehua nui ka hale noho o keia mau kaikamahine me ko lav.a kaikenane, oia hoi o Kaana, oia kn kou mea k.:kau e hookuu uialieaku nel i keia maU"wahi kanaenae: | Ae aloha no Kaana Kela kuahiwi nani j A ka maka e ike ai ; Mahalo ai ka manao j Kai noa o ka nani īa I Cu ana o Maunaloa ] Pahapaha ku wale ana ; 0 ka nani oi:v nka ! He lehua nee i ka papa E popohe ana i ke kula 1 ke kula Kukalia O ke one lele iho ia. [Ke manao nei kou mea kakau, ao!e paha i poina koia mele i ko Molokai poe e ola nei a hiki i keia manawd.' la laua nei no e hoonuu atia i ka nani. me he le i paia'e ko laua niau ' maka, ua na'owaie koke iho la ua ' kumu lehua nei a lakou i kau mai' ai me na kamaaina. i Nolaila ua ku lohaloha iho la j laua nei nana i ka hana niai o Raiiolohia tno Maohe'aia i meaai na lakou, ia laua nei mie e kau pono nei i na mska ilaila; ata hoi, ua hoopahaohao ia laua nei i ka ike ana aku i ka p\i malie ana ae o ke kumu 'ehna nui i koalu'a ia e na ! pua a k. huli ae ia me he ano lanai i ala ke nana aku. j Ma keia ano kamahao i na nvaka o na mulihini e nana aku iwi, ua ike aku la laua nei i kekahi leeiki| kanaka ui a hiehiee noho anii iwa ' enakonu o kekahi anaiua knnaka e f lioopuiiī ana iaia. a ua makaukau ; hoi ka meaīii mamua o ko lakou • alo, k oia ka laua nalu īho «i. I Ho paan'i loa no ka hoi ka poo <> noho nei iloko o keia u!\\ lehna me' kela keiki kanaka maikai, aole anei; o kela keiki kanaka maikni o nohouiai la ka pahu hopu o ka kaua ha-! akai poni honua—ka mea hoia Miu j haku wahine i makahohi ai ma ka- 1 na meeiihane ? he oiaio, aia na ha- - awjna o ke kaili puuwni mahina <v na.hiolnona o kela keiki kahi i hoo-! Ueno; nka aole i v*nu p»m\> k«is\! niau īuipololo a Pi;pukamot\ pane e' niai la nae koua kaikuuauo i ku i j au a maipenei: Aoleiwaena o keia ai alna kana-: ka e liouoho mai uoi, a'aole no hoi o "kela koiki kanaka niaikai e noho; maUa kamea a ko ka\ja aliiwahi-' n« i haule ai i ke «loha, aka o kana ! mea i lia ai mj kann nioīnihane, ua j papalmia iiio kona ui kona naiii, kilakila o kona ohvi kino i ko kela keiki f .v>ho mai, i bhe oe o kuu - kaiku»hiivt*. ; ta lau;« noi no o hamunui ana, ua j J • - -- -

! kīi mai la ke keiki Kaana a huki 1 aku la nia ko laua'inM 11 na me kuj pane pu ana mai, helo mai kakou e'■ paina ai, a manua, noihoī ka hele' ana ma ka hnakAi fc£ahele. ' la lakou nei i hiwnnai ai ma ku papaaina, c ua noho iho la lakoū nei, a hoopiLa iho t#i ka lua 0 ka iuaina, aohe u laua 6oi mea e kamawae ae ai, oiai ua*lako i na mea a pan, a o ; a paha ke!a wahi hooheno: Aohe mea imi i Aka uiaka i koe \ Ua unu ia mai « A akoakoa. * Na hoohiehīe % A Maohelaia Me Kaiolohiar. Aia i keia wa a lakou e haupa uei, aia ke keiki kailwiaiūa Kaana "»Ke hilinai laPuna jĒil«le ia Kau ,v i ke kaikamnhike 0 Awaii, Pupukanioe, a pia kana i iWnoaka ib,6 ai me lie mea la ua hiKWaia ke'pua.na j ae ma ke ano hooh« n<'>; ina e hooroau loa iho ana oe i#e kalele ana i neia poohiwi, aole afeanel e nele ka maliiki ae 0 ke ama o kou waa, oiai o ke kiowai kapunho ia 0 Haiwahine, a īke pono oei ka noe kau--1 lana 0 kuu ahia, ua heha Waipio 1 ka noe. ; 1 Iloko 0 koia anaina 1 kaiiaka nui l e noh'o mai nei nana, na kahuli koj ke ae la lako.u a lilo lie, kumu lehua e like me uianuia. Hui'kau na makau a h lawaia ia Kaana ms Pupukanioe — Hele hookahi o Makanikeoe. __ Maniuli o koiA nalo honua ana 0 na poe kamaaina, ua pane ae la ke keiki kamaaina; e auhea olua e na malihini, he mea maikai no hoi no olua na malihuii ke ai a hoolohe j wahi lealea a makou tta kaniaaina, j i wahi mea hōonanea I ko kakou wa j e naina ai, pehea ia la e na malihij ni ? . ! He*»ha aniHiei hoi k» hewa oka j mea lealea. ; j I loa no a pau keia mau olelo, flia ! hoi, ua oni like ae la na iaau kumu j lehua a pau, me he mau mea kino j maoli ala ke nana aku, oia ka manawa 1 hoanoe ia ai nanōonoo o na malihioi, aole i liuliu mahope iho, ua lohe ia aku la ke poha ana mai o ka leo oli 0 Maohelaia me olohia--0 na lehua wale i Kaana j Ke kuia ala ua lawa j He lei no ka wahine o.Kapo j O Kapo alii nui 0 ia moku 1 Kiekie haahaa i Haahaa ka la o ka ike e ike ia j He ike kumu he ike lono ' j*He ike Puawahiwa ka ike e . j Ke 'kua e i lono ©e. j I loa no a kuu iho keia mele ouq jhe nianawa ete. ua iho like tuai la , ; na lala lehua me na l«i lehua, a. kau aoa iluna « na poo o na malihini. a pela uu no hoi rae ko ke keiki kamaaina. oia ka Pupukanīoo i aioha ae ai i kona houie. Mahoj>e iho 0 ka ir.onaana ana 0; na mea a pan, ua pae hou mai la 1 | he leo uiele oli hou, ! | O oe ia e ka maka o ka la ; Ke e ae )a i ka ili kai ; j Aia i Har; ikaulua 1 e!ua hoi olua uie ka la ' j I lioolawaia e na lehua 0 Kukalia ! j Alia oe e pulale e ka makemake ; i He pilina mai kau e ko aloha j j Eia la i ka hope 0 uiuua e. j 1 Ike kuu atia iho 0 keia leo mele. j | ua oli hou t«ai la ua niau kaikamaj hme uia ke auo he mele hula imua j 0 ke alo 0 lakou nei e noho ana, a' j 0 keia ke kupau ana 0 na uiau no- ! j nohea nei i ko laua īke hula, ke na ! jna pono aku Ja na malihini i na j j kaina wawae a me na kiina welelau j liiua. hue pau ka haua i na nihoj niho, me he |nea ala oke kakeo' j Lehua, ka a lilo 1 j I keia niauawa a laiia t;ei 0 hue-j [pauuei, he uiea maopope, nu\ naj , hiohiona 0 Pupukanioe, ua hoike j • maopopo uiat saa haawhm oka ; j hoolnhi a 111 ka makahehi, a ua! j nalohia aku |iot na t\oonoo maikai j , mai iaia aku, a man'iuli okeia uiau l haawiua ua uji okoa aku la 110 oia i j koua kaikui'.ane ika pane ana aku ipenei; j ! Ca piha loj> ia au ike aloha i ke-; ■ia keiki e ik>lio pu nei me a'u, aij : aha la auanei ka kau;i uku e panai j aku ai i kona! lokoutaikat, nolnila e j ' noon>>o mai o<> ? j | Oiai u« akjt,ka ptlta «o ia Makai nik»-oe na nianao a|iuiu o kona. kai-, ! kuahiue, a«* i pane aku ai: j Ma kuu ano *naUf>fni ia ano h&na ! e kuu kaikuahino,' ua hilna uia > ka mmuuū. : ; A oia ka kaua e heeheno a« »i e ' ! ka laea heluhelu: j Ke eha >valo ala n > L:ko ; t ka eha limH ole v a ke nloha | Va*kuu no au i kuu hilahila